Р. Расулов умумий тилшунослик ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Алишер Навоий
ўрта Осиёнинг XV асрнинг иккинчи ярмидаги буюк мутафаккири, алломаси, шеърият султони, ўзбек адабий тилининг ҳомийси ва тарғиботчиси Алишер Навоий (1441-1501) ҳазратлари тилшунослик тарихида ҳам ёрқин из қолдирган улкан сиймолардан биридир.
Алишер Навоийнинг лисоний қарашлари, асосан, «Муҳокамат ул-луғатайн» (1499) асарида ўз ифодасини топган.
Икки тил-ўзбек ва форс тилларининг қиёсий (солиштирма) таҳлилига бағишланган ушбу асарда Алишер Навоий турли тил оилаларига мансуб бўлган тилларнинг умумий ва фарқли томонлари, белги-хусусиятларига тўхталади, уларни таҳлил қилади, муҳим маълумотлар беради. Аниқроғи, тилларни муҳокама қилиш орқали ўзбек тилининг ўзига хос жиҳатларига, адабий-бадиий ижодда - асарлар яратишда ўзбек тилининг ҳам устувор, улуғвор тил эканлигини, шунга кўра форс тили билан бемалол рақобат қила олишини, ҳатто айрим ўринларда, тасвирийлик имкониятлари нуқтаи назаридан эса ундан илгари кета олишини баён қилади, асослайди.¹
У мазкур асарида тилларнинг келиб чиқиши, тил ва тафаккур орасидаги муносабат, сўз маъноси, сўзларнинг шакл ва маъно муносабатларига кўра турлари, сўз ясалиши, морфологик категориялар, фонетикага оид-товуш билан боғлиқ қатор ҳодисалар ҳақида чуқур фикр юритади, бундай ҳодисаларни атрофлича таҳлил қилади.
Навоий асарда фонетик система ҳақида фикр юритар экан, айни системанинг қурилиш аъзолари бўлган товушлар ҳақида, товушларнинг артикуляцион хусусиятлари ҳақида маълумотлар беради, ўзбек тили товушларининг қўлланилишидаги ўзига хосликларини алоҳида қайд этади.
Ушбу фонетик ўзига хосликлар ҳақида проф. С.Усмонов ва проф. А.Нурмоновлар ўз тадқиқотларида бир қатор маълумот-ларни келтирадилар. Масалан, товуш ва ҳарф муносабати ҳақида фикр юритилар экан, улар бир-бирига ҳамма вақт ҳам мос келмаслиги, бир ҳарф билан бир неча товушни англатиш мумкинлиги айтилади. Аниғи, Навоий эски ўзбек адабий тилининг унлилар системасига тўхталиб, о-ö, у-ÿ оппозицияси асосида мисоллар келтиради қиёсланг: от (олов), öт (ҳаракат); тўр (тузоқ), тўр (уйнинг тўри); ўт (ютмоқ), ўт (каллани ўтга тутиб, тукини куйдириш). Шунингдек, биргина ей (s) ҳарфи билан учта товуш: и, чўзиқ и ва э товушлари ифодаланиши қайд этилади.
Қофия масаласида ўзбек ва форс тиллари қиёсланар экан, бунда ўзбек тили имкониятларининг кенглиги, бу жиҳатдан ўзбек тили форс тилидан устун эканлиги баён қилинади. Аниғи аро сўзини саро, даро билан ҳам, бода билан ҳам, эрур сўзини эса ҳур, дур билан ҳам, ғурур, сурур сўзлари билан ҳам қофия қилиш мумкинлигини, форс тилида эса бундай имконият йўқ эканлигини таъкидлайди.¹
Хуллас, Алишер Навоий товушни, ҳозирги тилшунослик нуқтаи назаридан баҳолашда, фонема сифатида олиб, унинг энг муҳим хусусияти бўлган маъно фарқлаш қобилятига эга эканлигини баён қилади.
Навоий ислом таълимотига асосланган ҳолда инсонга тил-нутқ қобиляти, нутқ фаолияти Оллоҳ томонидан берилганлигини, бу жараён фақат инсонгагина тегишли эканлигини айтади. Айни вақтда ушбу қобилятга эга бўлган инсонлар сўзларни ўзлари яратишини, ўзлари ижод қилишини қайд этади ва сўз масаласига алоҳида урғу беради.
Навоий сўз ҳақида фикр юритар экан, даставвал, мутлақо мақсадга мувофиқ, сўзнинг маъно қувватига катта эътибор қаратади. Чунки Навоий ғояларининг энг биринчи ва энг қудратли пойдевори, моддий асоси сўз эканлиги – сўзнинг маъно жиҳатлари эканлиги аниқдир.
Навоий сўзни маъно, тушунча ташувчи, инсон ғояларини, руҳий дунёсини ифода этувчи, шунга кўра ўзгаларга таъсир қилувчи кучли восита сифатида тушунади ва шундай тушунтиради. У она тилининг лексик бойлиги ҳақида ўткир тилшунос сифатида қимматли фикрлар, маълумотлар келтиради, семантик-функционал жиҳатдан форсий тилдан устун турувчи қатор лисоний бирликларни бирма-бир санайди, уларни маъно жиҳатдан таҳлил қилади, сўзларнинг-феълларнинг нозик маъно фарқларини, «қирраларини» қайд этади. Туркий тилнинг сўз қўллаш бобида ҳам ўзига хосликларга, устунликларга эгалигини асослайди, шеърият-байтлар орқали ишонч ҳосил қилади.
Алишер Навоий «Муҳокамат ул-луғатайн» асарида эски ўзбек тилининг имкониятларини, бойлигини кўрсатиш мақса-дида шу тилнинг ўзига хос бўлган 100 та феълни келтиради. Булар: қувормоқ, қуруқшамоқ, ушармоқ, жийжаймоқ, ўнгдаймоқ, чикирмак, думсаймоқ, умунмоқ, усанмоқ, игирмоқ, эгармоқ, ухранмоқ, ториқмоқ, алдамоқ, арғадамоқ, ишонмоқ, игланмоқ, айланмоқ, эрикмак, игранмак, овунмоқ, қистамоқ, қийнамоқ, қўзғалмоқ, соврилмоқ, чайқалмоқ, девдашимоқ, қийманмоқ, қизғонмоқ, никамоқ, сайланмоқ, танламоқ, қимирданмоқ, серпмак, сирмамак, ганоргамак, сиғриқмоқ, сиғинмоқ, қилимоқ, ёлинмоқ, мунгланмоқ, индамак, тергамак, теврамак, қинғаймоқ, шиғалдамоқ, синграмоқ, яшқамоқ, исқармоқ, кўнгранмак, сухранмоқ, сийпамоқ, қораламоқ, сурканмоқ, куйманмоқ, инграмоқ, тушалмоқ, мунғаймоқ, танчиқамоқ, қуруқсамоқ, бушурғанмоқ, бўхсамоқ, киркинмак, сукадамак, бўсмоқ, бурмак, турмак, тамшимоқ, қаҳамоқ, сипқормоқ, чичаркамак, журканмак, ўртанмак, сизгурмоқ, гурпашламак, чипрутмак, жирғамоқ, бичимоқ, кикзанмоқ, сингурмак, кундалатмак, кумурмак, бикирмак, кўнгурдамак, кинаркмак, кезармак, дўптулмоқ, чидамоқ, тузмак, қазғанмоқ, қичиғламоқ, гангирамак, ядамак, қадамоқ, чиқанмоқ, кўндурмак, сўндурмак, суқлатмоқ.¹
Навоий қайд этилган феълларни семантик жиҳатдан таҳлил қилади, дифференциал-семантик метод асосида уларнинг маъно умумийликларига, фарқли белгиларига, маъно нозикликларига эътибор беради, мисоллар билан асослайди. Омонимик ва синонимик муносабатдаги сўзларни аниқлайди, полисемантик сўзларнинг мавжудлигини қайд этади.² Масалан, омоним сўз сифатида от, туз,³ кўк каби сўзларни келтириб, от сўзининг ном-исм маъносида, ҳайвон маъносида ва ҳаракат маъносида қўлланишини таъкидлайди. Айтилганлар Навоийнинг сўз масаласига ўта жиддий эътибор берган, ўз даврининг буюк сўзшунос-лексиколог олими ҳам бўлганидан дарак беради.
Навоий мазкур асарида морфология масаласига ҳам тўхталади, сўз ясалишига оид айрим фикрларни қайд этади.
Проф. С.Усмонов ва проф. А.Нурмоновларнинг хабар беришича, ушбу ишда сўз ясовчи аффикслар сифатида қуйидагилар келтирилади:
- чи: қушчи, холвочи, кийикчи, қўйчи;
- вул: баковул, қаровул, ясовул, жиғовул;
- л: ясол, кабол, тунқол, севарғол⁴ ва бошқалар.
Маълум бўлдики, аффикслар асарда сўз ясовчи воситалар сифатида сўз таркибида қўлланиб, янги сўз ясаш, асосан, от ясаш-шахс отини ҳосил қилиш учун хизмат қилади.
Алишер Навоий морфологияга оид фикрларни баён қилар экан, асосий, етакчи сўз туркуми сифатида, мақсадга тўла мувофиқ, феълларга мурожаат қилади. Феъл бирликларнинг маъно жиҳатдан, шакл ва қўлланиши жиҳатдан эски ўзбек адабий тилининг ўзигагина хос, яъни форсийда учрамайдиган хусусиятларини, зукко тилшунос сифатида, пухта таҳлил қилади. Аниқроғи, у феълларнинг нисбат билан боғлиқ томонларига алоҳида эътибор берар экан, феълнинг ўзлик, орттирма ва биргалик нисбатларини, равишдош шаклини, кўмакчи феъл ёрдамида тузилган мураккаб феълларни қайд этади.¹
Навоий феълнинг орттирма нисбат шакли ҳақида фикр юритар экан, айни нисбат тушунчаси-т қўшимчаси орқали ҳосил бўлишини айтади, қатор мисоллар келтиради. £иёсланг: югурт, яшурт, чиқарт² ва бошқалар.