Рақамли технологиялар ҳаётимизнинг ҳамма соҳаларига кириб келмоқда, янги соҳалар вужудга келмоқда, ходимлар карера қилмоқдалар, лекин дунёни ноаниқлик қўрқитмоқда

Рақамли технологиялар ҳаётимизнинг ҳамма соҳаларига кириб келмоқда, янги соҳалар вужудга келмоқда, ходимлар карера қилмоқдалар, лекин дунёни ноаниқлик қўрқитмоқда.
Ўзбекистон иқтисодиётида фаолият юритаётган хўжалик субектлари компютер технологиялари хизматидан фойдаланадилар. Компютер технологиялари билан боғлиқ 3 хил турдаги киберрисклар, ахборот рисклар ва техник-компютер рисклар ҳозирги вақтда жуда тез кўпайиб бормоқда.Корхоналар , ташкилотлар ва компанияларнинг рискларидан келаётган иқтисодий зарарлари 6-8 трлн долларга баҳоланмоқда.
Риск – бу бизнес, бизнес – бу риск .Бозор – бу рақобат , сотувчилар, мижозлар ўртасидаги савдо муносабатлари, маркетинг хизматлари амал қилади. Компаниялар технологиялар ёрдамида рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаради. Малакали кадрлар етишмайди. Экотизимлар: молия, валюта, ҳамкорлар, таъминотчилар ва соҳалар. Интернет – бу одамлар, маълумотлар, зарарли дастурлар. Зарарли дастурлар – фрибгарлар, таъмагирлар, парол бузувчилар, маълумот ўғрилари, вирус тарқатувчилардир. АКТ – бу тезкорлик, ишончлилик, сифат ва маълумотларга уланиш ва узатиш имконияти. Бу жараёнларда турли хил рисклар тобора кўпаймоқда. Рақамли дунё тўла ноаниқликда яшамоқда.
Рискни аниқлаш,бошқариш, баҳолаш, юмшатиш, суғурталашмумкин,лекин рискни йўқ қилиб юбориш имконсиз.Риск ва бизнес медалнинг икки томонидир.
Кибер рисклар – корхона фаолиятига жисмоний шахс томонидан (дастурчилар томонидан) қилинган мақсадли ҳужум бўлиб, иқтисодий зарар етказади. Кибер риск турли туман бўлади, уларни ҳар бирига алоҳида татика қўллаш керак. Чунки, риск атамаси кўп маъноли , риск ҳолатида корхона ўз даромадини йўқотиши ёки сақлаб қолиши мумкин.
Рақамли риск – ходимни тажрибасизлигидан рақамли сигналларни, маълумотларни, рақамларни тўла тушунмаслигидан, компютер саводхонлигининг қониқарсизлигидан келиб чиқадиган, атайлаб қасддан ўйлаб қилинмаган рискдир.
Ахборот риски – бу кўп ҳолларда ахборот оқимини кўплиги, билимларимизнинг етарли эмаслиги. Яна бир томондан бизни жуда мураккаб ахборот технологияларига боғлиқ бўлганимиздан рисклар келиб чиқади.Ҳозир дунёда 48-50 зиттабайт маълумотлар мавжуд бўлиб,уларнинг 20 % ини биз биламиз, 80 % бизга номаълум бўлиб,ҳар бир фуқарога 250-260 мб/c маълумот тоғри келмоқда. Ахборот оқими йилига 30% га кўпаймоқда.Ҳозирча инсоният маълумот рақамларини бир-биридан тўла фарқлай олмаяпти,шу боис ахборот риски-енг хавфли рискдир.
Киберриск таркибига-пул, интеллеcтуал мулк, тижорат сири,маълумотлар даҳлсизлигини ўғирлашлар киради. Шу билан бирга маълумот ва паролни бузиш маълумотларни ўғирлаш ,улардан ёмон мақсадда фойдаланиш . Фрибгарлик, шахсий маълумотларни соҳталаштириш,корхона фаолиятини шубҳали вазиятга солиш. Корхона фаолиятига ноқонуний аралашиш уни менежерларга босим ўтказади, қимматли маълумотларни ўғирлайди.Хаккерлар ёллаб корхона маълумотларинёрдамида ҳам бузади,қалбакилаштиради.
Ҳозирги вақтда кибер атакалар ривожланиб, кенгайиб бормоқда, кибер атакаларни ахборот коммуникатсия технологиялари мутахасислар маслаҳатлари ва аралашувчилар, ЯҲОО, CОНИЯ,Ашлй Мадисон,Русметал,Себербанк каби ташкилотлар бунинг оқибатида зарар кўришди.Европа корхоналари билан ҳамкорлик қилаётган Россия компаниялари ўртасида ҳисоб-китобларни(ҳамкорлик хоҳишига қараб) биткоинда бажарилади.ҳозирча криптовалюта биткоинни банк ёки молия органлари назорал қилолмайди,шундан фойдаланиб ёлғон тўловларни амалга оширган,катта иқтисодий зарар бўлган. Корхоналар киберрисклардан безор бўлишиб кибер атакага қарши маълумотлар матритсасини тузишди ва натижада катта ютуқларга эришишди. Эндиликда корхона веб-сайтини бузиб маълумот ўғирлаш 50% га қисқарди. Корхона алоқа политсияси биометрик тизимга ўтказилди. Бунинг натижасида (биометриc ҳимоя) амазон,Акамаи,Газпром,Русстал компаниялари ДДос атакаларга бардош бермоқдалар.Миcрософтни Wиндоwс тизими ўзининг Миcрософт Риск лойиҳасини ишлаб чиқди,лойиҳа биометрик ҳимоя усулида иш олиб боради.
Биометрик ҳимоя усули деганда бирон бир ташқи,бегона шахс корхона маълумотига рухсатсиз кирмоқчи бўлса,буни ижтимоий тармоқ орқали амалга ошириш керак бўлади.Бу албатта иложсиз.Ўзбекистон амалиётида ҳам давлат ва хусусий ҳамкорлик асосида, корхоналар,ташкилотлар ва фуқароларнинг маълумотларини киберрисклардан тўла ҳимоя қилиш мақсадида матритса ҳимояси тузилмоқда.
Матрирсанинг мақсади ҳар қандай турдаги рискни олдиндан кўра билишдир ва уни зарарсизлантиришда ким жавобгар? Операторми, ахборот коммуникатсион технологиялари мутахассисими , директорлар кенгашими ёки ахборот хизматими? Бу саволга матритса жавоб беради. Ва холанки, жуда кўплаб иқтисодий,молиявий, экологик, ижтимоий ва эконометрик моделлар ҳам рисклар олдида ожиз.
Ҳозирча рискларни алгоритмлаш ҳам рискларни тўхтата олмаяпти. Рискларни суғурталаш жуда фойдали бўлса ҳам иқтисодий зарарлар бўлмоқда.
маълумотлар ҳажми

Геопбайт

Бронтобайт

Ёттабайт

Зеттабайт
Гитабайт эксабайт
Петабайт
Террабайт
вақт
бугун
Бугунги рақамлаштириш саноат корхоналарининг ҳамма тармоқларид бўлмоқда.Масалан,Енергетика, овқатланиш ва бошқалар . Бу ерларда рақамлаштиришни назорат қилувчи фирибгарларни ўрнатиш,маълумотларни йиғиш,қайта ишлаш ва узатиш жараёнларида ишчи жойларни компютерлаштириш орқали ахборот тармоқларини бирлаштириш вақтида маълумотларни оператор назоратисиз ўтиб кетиши мумкин . Шу ҳолатда, нотўғри ахборотдан фойдаланиш риски пайдо бўлади. Бунинг оқибатида корхона нотўғри қарор қабул қилади ва даромад йўқотади, корхонани банкротга олиб боради. Шунга ўхшаш ҳолатлар бўлмаслиги учун корхонада ахборот хавфсизлигини таъминловчи калкуляторлардан фойдаланади.
Рақамли хавфсизлик- бу комплекс чора-тадбирлар йиғиндиси бўлиб, корхонага катта пулга тушади.Биринчи қадам корхона фаолиятига ташқаридан келаётган босимни тўхтатиш деганда хакерлардан, ёлғон хабарлардан троян ҳужумлардан сақлайди.
Бундай рискларни хавфсизлиги шундаки, улар турли-туман, кўринишга эга бўлиб,доимо ўзгаради.Ҳар куни янги ва унданда янги зарар келтирувчи дастурлар пайдо бўлади.
Ҳар куни Россия саноат корхоналарига литсензияси бўлмаган юзлаб программалар кириб келиб, корхона кодларини, антивирус дастурларини бузиб, маълумотлар базасидаги маълумотларни ўғирлаб жуда катта зарар келтирмоқда. Масалан, Себер банкда сақланаётган фуқароларни қимматбаҳо маълумотлари йўқолди, Себербанк 2,8 миллиард рубл товон тўлади. Шуни айтиш жоизки, ҳозирги миллий интернет ўзида сақлаб турган давлат корхоналарига тегишли активларни , ҳамда хусусий компаниялар маълумотларини ҳам тўла ҳимоя қила олмаяпти.
Бугунги кунда Россияда ҳам ўзбекиртонда ҳам ахборот хавфсизлигини таъминлашда Европадан анча орқадамиз. Масалан,Россия саноат корхоналарида ишлатилаётган компютерларнинг ҳар иккитасидан биттасига кибер атака бўлган (Каспировский Лабараторияси маълумоти) ва Россиядаги 44У. компютерлар ишдан чиққан. Рақамли иқтисодиётнинг асосий мақсади аҳолининг ахборотга бўлган эҳтиёжини тўла қондиришдир. Шунга қарамай давлат, тижорат компания маълумотлари ва шахсий маълумотларни сақлашда киберхавф сақланиб қолади. Чунки барча иқтисодий, молиявий оператсиялар интернет тармоғидан ўтади, худди шу ўринда, ахборотларниўқиб чиқиб кетиш, ўғирланиши, кодларни бузилиши киберрисклари вужудга келади,вахоланки бу борада иқтисодий йўқотишлар биринчилар қаторида туради.
Киберхавфсизлик (ёки компютер хавфсизлик) – компютер тизимига,серверларга,мобил иловаларга қилинган ҳужумлардан сақлаш,химоя қилиш методикаси ва амалиётидир.Тармоқ хавфсизлиги – бу маълумотларнибузиш, ўғирлаш мақсадида компютер тармоғига қилинган зарарли программалар, ҳужумлардир.Таклиф қилинаётган лойиҳани ёки моделни хавфсизлигини сақлашда жиноятчилар томонидан дастурда яширинган вирусни зарарсизлантириш орқали таклиф қилинаётган иловаларни сақлаб қолинади.Ахборот хавфсизлиги – бу ахборотни сақлаш ва узатишда уни тўла сақлаб қолишдир,ахборотни қандай ва қаерда сақлаш ваузатишни билдиради.Албатта бу корхонанинг ҳаёт-мамот масаласидир. Бу ўринда ходимларни хабардорлиги,билимдонлиги,тажрибаси керак бўлади,ходимлар ташқи киберхужумларга йўл қўймасликлари керак.Шунинг учун,корхонада ходимлар учун тренинг ўтказиб,уларга киберхавфсизлик қоидаларини ва шартларини эслатиб туриш зарур.
Ўзбекистон тикув-йигирув,тўқимачилик корхоналарида,газ саноати корхоналарида киберхавфсизликни таъминлаш мақсадида рақамли инвеститсияларни ажратмоқда,чунки киберхужумларни қайтариш корхоналар аксияларини,қимматли активларини ҳимоя қилиш билан бир қаторда давлатни иқтисодий ҳимоя қилишдир.
Ўзбекистон иқтисодиёти киберхавфсизлигини таъминлашбир қатор хусусиятларга эга бўлиб биринчи ўринда:

• 
  Молия-кредит соҳасини;
  
• 
  Давлат статистика тизимини;
  
• 
  Корхона ва ташкилотлар бухгалтерия (мулкчилик шаклидан қатъий нанзар) тизимини;
  
• 
  Автоматлаштирилган элеcтрон ахборот тизимини;
  
• 
  Ахборотларни тўлаш,қайта ишлаш,сақлаш ва узатиш (солиқ,молия,божхона,биржа ва ташқи иқтисодий фаолият) тизимларини бирлаштиради.
  

Рақамли иқтисодиётда (рақамлаштириҳ жараёнида) билимларимзи маънавий амортизатсиясига учрайди,натижада билимларимиз қисман фойдалилик аҳамиятини йўқотади.Ахборотлашган жамият,интернет иқтисодиёти рақамли иқтисодиётдан 10-30 йилллар олдин шаклланди,учинчи саноат револутсияси,ижтимоий-иқтисодий жараёнларни рақамлаштириш учун илмий-техник ва иқтисодий фундамент яратди.
Ахборотлашган жамиятда интернет тармоғи иқтисодиётни қон томирига айланди.Сайёрамизда 10 йиллар ичида глобал интернет тармоғи вужудга келди ва инсон ва машина(техника) ўртасида муносабатлар (диалог) шаклланди ва ривожланди.Жуда кўп одамлар,хаттоки бутун жамият рақамли иқтисодиёт олдида,реал ҳақиқат олдида таъжубда қолишди.Чунки, анъанавий иқтисодиётни қонун ва категориялари янги шароитда ишламай қолди ёки бутунлай қарама қарши ғояларни илгари сурди.Интернет иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи,сотувчи вахаридор ўртасида географик жойлашувни аҳамияти йўқолди.Товарларни бозорга чиқиш вақти қисқарди,сайёранинг хоҳлаган жойида,хоҳлаган вақтда хоҳлаган товарни сотиб олиш мумкин бўлди.Медкалф қонунига биноан бутун жараёнлар ва қоидалар ўз моҳиятини ўзгартирди.Гилдер эгри чизиғига мувофиқ иқтисодий-ижтимоий жараёнларни автоматлаштириш ва компютерлаштириш давридан аввал маълум бўлмаган хавф-хатарлар вужудга келди.Қонунчилигимиз ривожланмаганлиги,ахборот оқими кўплиги,ходимлар билимини маънавий эскирганлиги туфайли рисклар гибридланиб кетди.Лекин,истеъмолчини,харидорни (олтин) даври бошланади,бозорга хилма-хил сифатли,бир-биридан яхши товарлар келади,уларни бахоси эса пасайиб боради(Гилдер эгри чизиғИ ҳосил бўлади).Ишонасизми йўқми бу интернетривожлниш логикасидир.Енг яхши сифатли товарлар интернет тармоғида бепул тарқатилган бепул товарлар электрон бозори ишлайди.Масалан,Facebook,Google,Amazon да бундай ҳол тез-тез бўлиб туради,уларда амалиётлар кўпайиб кетади.Гарвард профессори Девид Рид қонуни Медкалф фикрини ривожлантиради ваахборот технологиялари ривожланишини 3 даврга бўлиб ўрганади:
1.Кенг оммани хабардор қилиш, “бир кишидан кўп кишига” принсипида телевидения орқали ахборот етказиш,халқни ахборот янгиликларидан хабардор қилиш ривожланади.
2.Ахборотларни феодализм давридан ҳозирга вақтгача “бир кишидан кўп кишига”електрон почта орқали,телефон орқали,факс орқали етказиш.
3.Гуруҳ-гуруҳ,гуруҳга интернет тармоғи орқали (Group Forming Network) GFN маълумой етказиш самарадорлигини,хавф-хатарлардан ҳоли эмаслигини маълум қилади ва корхоналарни киберрискдан қочишга чақиради.
Рид қонуни бўйича ахборотни ,янги хабарни қанча кўп тарқатилса,жамоага етказилса шунча самарадорликпропорсионал ўсиб боради.Бу ерда маълумотларни қоғозда сақлашдан кўра ахборот ресурсларини электрон ва форматда сақлашда, ёлғон ,фирибгар маълумотларни тарқатиш риски камаяди,маълумот самарадорлиги ортади.Ҳозирда давлатлараро оптик тола алоқасида 700-800 миллион кмканаллар,линиялар ўтказилган,аммо маълумотлар оқимида ёлғон,тухмат маълумотлар ҳамтарқатилади,турл хил вируслар вужудга келади.
Электрон тижорат ахборотлашган жамиятнинг иккинчи босқичидир,чунки у интернет тармоғи билан узвий боғланган,сотувчи ва мижоз бир-бири билан виртуал алоқада бўлади(електрон почта,мобил алоқа орқали).Бу жараён Фотон қонунида телекомуникатсия эквиваленти дейилади.Бундан буён қоғозда сақланган барча маълумотлар интернетда (компютер,телефон,сервер) сақланади.
Индустриал иқтисодиётдаги меҳнат унумдорлиги тармоқ иқтисодиётида ўзгаради,асосий ишлаб чиқаришдаги жисмоний ишни роботлар бажаради.Рақамли иқтисодиётда товарларни тез ва сифатли ишлаб чиқаришда иккинчи даражали,енг муҳими қайси ишмуҳимва фойдали деган фикр қизиқтиради.
Интернет тармоғи марказлашмаган интернат тармоғини компютерлар кластери кооператсияси бошқаради,ундаги туғунлар-иштирокчилар тенг ҳуқуқлидирлар,туғунлар кооператсияси бўлиб иш юритадилар.
Анъанавий иқтисодиёт марказдан режа асосида бошқарилади.Бу ерда туғунлар марказга бўйсунади.Бозор иқтисодиётида бозормеханизми,қиймат қонуни ва рақобат ҳал қилади.Рақамли иқтисодиётда булар ўз моҳиятини йўқотади.Товар баҳосини ишлаб чиқарувчи белгилайди,ижтомоий манфаат хусусий манфаатдан кейин туради.
Тўртинчи саноат инқилоби олтинчи техник уклад иқтисодиёт тўғрисидаги тушунчамизни ўзгартириб юборди.Жамият ва инсон тўғрисида фикримиз янада бойиди.Хўжалик юритувчи субектлар ўртасида муносабатлар ўзгарди.
Қурилиш индустрияси тубдан ўзгарди, 3Д портатипи уй қурмоқда.Россияда 2017-йил 24 соат иҳида 38м/кв уй қурилди.Хитойда печатланган уйлар кўчаларда,маҳаллаларда пайдо бўлди.Ақлли уйлар 4Д портотипида қурилмоқда,4Д технологиясига бухгалтерия керак бўлмай,ҳамма ишлар автоматлашган ,роботлашгаб бўлади.Техник билимларни пухта эгаллаган кадрлар ва техникбилимларни юзаки эгаллаган ходимлар ўртасида тенгсизлик кучайиб боради.Гендер тенгсизлик тобора кучайиб боради,еркаклар каси устун даражада ривожланади,еркак касб эгалариниижарага сотиш умумий тус олади.Рақамли саводхонлик,ахборот саводхонлик ,рақамли компетентлик ходимлар ўртасида рақобатни кучайтиради ва ишсизлик риски келиб чиқади,чунки меҳнат бозорига кириб келаётган 20-40 ёшли ёшлар эски касб эгаларидир.Уларнинг 60-70% малакаларини оширишлари керак.