Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
§ “İNKİŞAF FORMULU”
On ildən çox bundan əvvəl Frensis Fukuyama “tarixin so- nu”nun yetişməsini elan etmişdi. Onun fikrincə bu, kom- munist ideologiyasının kollapsı və fəaliyyət qabiliyyəti ol- mayan sovet siyasi və iqtisadi maşınının ucdantutma dağıl- ması ilə əlaqədar idi. Həmin dövrdə çoxları elə hesab edirdi ki, liberalizm qalib gəlmişdir və mövcud dünya nizamında onun real alternativi gözlənilmir. Lakin bəzən imkanlar arzu edilən perspektivlərlə üst-üstə düşmür və təcrübə sübut etdi ki, vahid monosentrik ideologiya dünyası qurulması ehtimalı xəyaldan başqa bir şey deyildir. Bəşəriyyət özünün yarandığı gündən dünyaya baxışlarında homogen olmamışdır. Məlum- dur ki, Bibliyada təsvir edilən bircə alma nəinki insanla Allah arasında, həm də Adəm ilə Həvva arasında mü- nasibətlərə nifaq salmışdır. Ötən əsrin sonu – yeni yüzilliyin əvvəllərində dünya niza- mının paradoksu təkcə kommunist ideologiyasının süqutu nəticəsində yaranmış boşluğu dolduran neoliberal xəttin alternativlərinin yaranmasından ibarət deyil, həm də ondadır ki, bu alternativlər müasir şəraitdə təkcə onların dislokasiya olunduğu regionlarda deyil, bu regionların hüdudlarından kənarda da mövcud nizamı dəyişdirmək iddiasındadır. Bu fikri açıqlamağa çalışacağam. SSRİ dağılandan sonra yaranmış ideoloji boşluq postsovet məkanında yeni – milli-etnik, dini və başqa ideologiyaların yaranması ilə nəticələndi. Cəmiyyətlərdə şovinizm meyilləri güclənməyə başladı, milli azlıqların nümayəndələrindən təmizlənmək barədə çağırışlar səsləndi, sesessiyaya, dini idarəetmə formalarına keçid cəhdləri üzə çıxdı. Kilsələrin və
245 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
məscidlərin sayı birdən-birə artmağa başladı, keçmiş sovet respublikalarının təhsil müəssisələrində rus dili və ədəbiyyatı fənlərinin tədrisi ləğv edildi, süqut etmiş avtarkiyanın dilində danışmaq indi nəinki dəbdə deyildi, həm də öz milli “Mən”indən uzaqlaşmanın təcəssümünə çevrilmişdi. Rusiya- nın özündə isə millətçi qruplaşmalar, o cümlədən qırxıq- başlar və dünya siyasətində Rusiyanın yeri və rolu məsələ- sinə Avrasiya mövqeyindən yanaşmanın tərəfdarları peyda oldu. Ümumiyyətlə, sosial gerçəkliyin mədəni qavrayışının yeni seqmentləri intensiv təşəkkül tapırdı, müxtəlif xalqların nümayəndələri özlərini bu seqmentlərlə identikləşdirirdi. Bununla yanaşı, gənc nəslin şüuruna sürətlə hakim kəsilməkdə olan din də başqa məna kəsb etmişdir. Gənclərin get-gedə daha çox hissəsi öz soy-kökünə nəzər salmağa, müxtəlif ideologiyalarda, dini cərəyanlarda və hətta siyasi qruplaşmalarda milli identikliyə nail olmağa çalışırdı. Qeyri-qərb cəmiyyətlərinin, o cümlədən keçmiş sovet av- tarkiyasının nümayəndələri mədəni baxımdan daha tez-tez özlərini milli mədəniyyət və dinlə eyniləşdirməyə başlamış, bu isə son nəticədə əvvəlki münasibətlərin pozulmasına gəti- rib çıxarmışdı. Siyasi baxımdan, tərəflərin hər biri təkcə su- veren dövlət mövqeyindən çıxış etməklə kifayətlənməyib, həm də etnik, dini və dil əlamətlərinə görə yaxın olan dövlət- lərlə sıx əlaqə saxlamağa çalışırdı. Müəyyən sivilizasiya ya- xınlığını təcəssüm etdirən yeni geostrateji ittifaqlar və for- postlar yaranmışdı ki, bu da yuxarıda deyildiyi kimi, dinin, dilin və etnik komponentin oxşarlığında ifadə olunurdu. Lakin yeni ab-havanın gətirdiyi və həm siyasətdə, həm də iqtisadiyyatda əks olunan boşluq effekti və sosiomədəni amillər təkcə postsovet məkanında hibridləşmə doğurmaqla bitmirdi. Şərqi, elə Mərkəzi Avropa da böhran içində idi. Bu böhran av- ropalıların milli identikliyinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar
246 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
çətinliklərdə özünü göstərirdi. Şərqi Almaniyadan olan alman indi artıq özünü təkcə coğrafi baxımdan avropalı hesab etmirdi. Hərçənd sosial gerçəkliyin qavranması və təfəkkür stereotipləri həmin almandan ötrü hələ də müəyyən mənada tormoz rolu oynayır, onun tam sosial assimilyasiyasına mane olurdu. Çexlər və slovaklar birdən-birə başa düşdülər ki, onlar da müstəqil dövlətçiliyə iddia edə bilərlər. Yuqoslaviya vətəndaşları isə gördülər ki, onları bir-birindən ayıran amillər Miloşeviçin diktaturasından və ya keçmiş Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasının etnik tərkibinin müxtə- lifliyindən daha güclüdür. Yeni identikləşdirmə kodları trans- formasiyaya məruz qalmış şüurlarda get-gedə daha parlaq və daha aydın görünməyə başlamışdı. Qoca Avropa isə müstəmləkə borclarını ödəməli olmuşdu, Afrikadakı keçmiş Fransa müstəmləkələrindən və Ərəb Şərqindən Avropaya immiqrantlar axını başlamışdı. Hələ kök salmamış siyasi ənənələr və götür-qoy edilmədən aparılan iqtisadi islahatlar bu gün də on minlərlə gənci Köhnə Dünyada iş yeri, təmin olunmuş həyat şəraiti və sosial rifah axtarmağa sövq edir. Onların çoxu nə vaxtsa Avropa İttifaqının tamdəyərli vətəndaşları olmağa ümid bəsləyir. Lakin fransız alimi Jil Kepelin etiraf etdiyi kimi, “istər hər iki dünya müharibəsi dövründə əyinlərinə fransız mundirləri geyinmiş Şimali Afrika müsəlmanlarının axıtdığı qan, istərsə də 1945-ci ildən sonra çox acınacaqlı şəraitdə yaşayan və qəpik-quruş müqabilində Fransanı (və Avropanı) bərpa edən miqrant fəhlələrin alın təri onları ... tamdəyərli vətəndaşların övladlarına çevirmədi” 1 . 1 Журнал “Россия в глобальной политике” // Разгневанные мусуль- мане Европы. Роберт Лейкен. Том 3. № 6, ноябрь-декабрь 2005, стр.93.
247 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
Avropanın demoqrafiyası, tarixi, ideologiyası və siyasəti ona gətirib çıxarmışdır ki, indi bu qitə çox vaxt həyatdan narazı olan müsəlmanların indiki nəsillərinin axını üçün bir məkana çevrilir. Onlar nominal şəkildə Avropa vətəndaşları olsalar da, nə onun mədəniyyətinə, nə də sosial mühitinə uyğunlaşa bilməmişlər. Bununla bərabər, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Avropa qocalmaqdadır. Artıq 200 ildir ki, orada doğum göstəricisi tədricən və dönmədən azalmaqdadır, son 20 ildə isə bu region öz əhalisinin təkrar istehsalını dayandırmış, fəal “demoqrafik geriçəkilmə” mərhələsinə keçmişdir. Avropada gənc miqrantlar nəslinin təsirinin artması, bir tərəfdən, onun demoqrafik problemini həll edirsə, digər tərəfdən, buraya ucuz işçi qüvvəsi əlavə edir. Axı avropalılar özləri get-gedə az işləyirlər. Çox güman ki, bunun səbəbi 1970-ci ildən bəri durmadan artmaqda olan gəlir vergisi ilə bağlıdır. Heç şübhəsiz, gəlir vergisi insanların işləmək arzusuna təsir göstərməlidir. Ancaq “əmək haqqından vergilər ödəniləndən sonra qalan hissə uşaqlara qulluq edilməsi və ev təsərrüfatına kömək xidmətlərinin haqqını ödəməyə birtəhər çatırsa”, 1
həddən çox işləmək nəyə gərəkdir? Belə olan halda, ucuz işçi qüvvəsi sosial rifaha can atan Avropada çox faydalı və zəruridir. Ərəb və türk qastarbayterləri Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafının mühüm amilinə çevrilmişlər. Müsəlmanların Avropada rolu və yeri məsələsinə yenidən nəzər salan İslam üləmaları və ilahiyyatçılar müsəlmanlara müraciətlə onları vətəndaşları olduqları ölkənin ictimai, siyasi və sosial həyatında daha fəal iştirak etməyə çağırsalar da, indiyə qədər Qərbi Avropada müsəlmanlara münasibət
1 Альберто Алезина. Европа в отпуске, июнь, 2004. www. project- syndicate.org
248 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
heç də birmənalı deyildir. Nəticədə, başqa millətlərin və kon- fessiyaların nümayəndələrinin hazırda məruz qaldığı mədəni hibridləşmə əks reaksiyaya, özünəməxsus amortizasiya ef- fektlərinə səbəb olur, tolerant və liberal Avropa isə bunları qəbul edə bilmir. Başqa sözlə desək, sosial sahədə reaksiya əks-reaksiyaya səbəb olur. Avropanın söz və fikir azadlığı prinsipləri vasitəsilə islamı dünyəviləşdirmək cəhdləri kəskin müqavimətlə qarşılaşır. Nəticədə indiyə qədər yalnız iqtisadi mənafeləri təmsil edən qruplar panavropa məkanından siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyə başlayırlar. Tamamilə aşkardır ki, bütün bunlarla yanaşı, bir böyük dövlətin imperiya ağalığına transformasiya etməkdə olan yeni dünya nizamı hegemonluğun iki mümkün yolunu yaradır. Amerikanın tanınmış tarixçi və publisisti Cozef Nay həmin yollardan birini “sərt hakimiyyət”, digərini “yumşaq hakimiy- yət” adlandırır 1 . “Sərt hakimiyyət” ölkənin hərbi-siyasi gücünə arxalandığı halda, “yumşaq hakimiyyət” dövlətin cəlbedici mədəniyyətinin, ideallarının və siyasətinin nəticəsidir. C.Nay yazır: “Sərt hakimiyyət heç vaxt öz əhəmiyyətini itirməyəcək, lakin məhz yumşaq hakimiyyət çoxtərəfli əməkdaşlıq tələb edən transmilli problemlərin həlli üçün get-gedə daha artıq əhəmiyyət kəsb edəcəkdir” 2 . Beləliklə, “yumşaq hakimiyyət” vasitəsilə neoliberal ideyanın cəlbedici cəhətlərini göstərmək imkanı yaranır, bu isə son nəticədə “üçüncü demokratik dalğa”nın intensivləşməsinə gətirib çıxarır. Şərqi Avropa, Cənub-Şərqi Asiya dövlətlərinin əksəriyyə- ti və keçmiş sovet respublikaları liberalizmi və demokratiya- nı sosial inkişafın, iqtisadi uğurların və sosial sabitliyin rəhni
1 Дж.Най. Почему Америка должна воссоединиться с остальным миром, www.project-syndicate.org 2 Yenə orada.
249 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
hesab edirdi. Ötən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində kos- mosun fəth edilməsində Sovet İttifaqının birinciliyi, bey- nəlxalq aləmdəki siyasi nailiyyətləri, davamlı iqtisadi siyasəti kommunizm ideyasını çox şirnikləndirici ideyaya çevirmiş, bunun nəticəsində Kubada, Vyetnamda, Ərəb Şərqi ölkələ- rində və başqa bölgələrdə sosialist rejimləri yaranmışdı. Hət- ta Şərqi Avropa da sosializmi və keçmiş avtarkiyanın “qar- daşlıq köməyi”ni əvvəlcə çox cəlbedici sosial-siyasi alterna- tiv kimi qəbul edirdi. Lakin SSRİ-nin qüdrəti tənəzzülə uğra- yanda, başqa dövlətlər üzərində ideoloji hegemonluqdan irəli gələn “ona oxşamaq istəyi” kommunizmlə qarşıdurmaya çevrildi. Şərq yarımkürəsi bütövlükdə Qərbin inkişaf tarixinə əsas- lanaraq, Avratlantik məkanının dəyərləri və idealları baza- sında siyasi və iqtisadi inkişaf yolu seçmişdir. 1989-cu ildə Çin iqtisadiyyatının istiqamətinin dəyişməsi buna parlaq sübutdur. Təbii ki, qeyri-qərb cəmiyyətlərinin bu cür “qərb- ləşməsi” siyasi və iqtisadi məkanın modernləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Lakin eyni zamanda, qeyri-qərb cəmiyyətlərinin sosial mədəni məkanının “qərbləşməsi” mövzusunda diskus- siyalara ciddi təkan vermişdir. Başqa sözlə desək, yeni yara- nmış ideyanın mahiyyəti bundan ibarət idi: “Əgər uğur qa- zanmaq istəyirsinizsə, onda siz də bizim kimi olmalısınız; bizim yolumuz yeganə yoldur” 1 . Təklif edilən modellərin hər biri təzadlılığı ilə seçilirdi: 1) həm modernləşməni, həm də qərbləşməni qəbul etməli; 2) modernləşməni qəbul etməli, qərbləşmədən imtina etməli;
1 С.Хантингтон. Столкновение цивилизаций. М., 2003, стр.104.
250 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
3) həm modernləşmədən, həm də qərbləşmədən imtina etməli. Təcrübə göstərir ki, müasir qeyri-qərb cəmiyyətlərinin qərbləşməsi elmi-texniki inqilabın nailiyyətlərini, informa- siya-kommunikasiya texnologiyalarını, ictimai müqavilənin mövcud olduğu və insan hüquqları prinsiplərinin üstünlük təşkil etdiyi dünyəvi demokratik cəmiyyətlərin əsas prinsip- lərini fəal mənimsəməkdən ibarətdir. Qərbləşmə ideyasının özünün yaranması qərb cəmiyyət- lərinin inkişafı və qeyri-qərb cəmiyyətlərinin əksəriyyəti Qərbə aid olan inkişaf etmiş dövlətlərin nailiyyətlərindən fəal bəhrələnməsi ilə əlaqədardır. Ötən əsrin əvvəllərində inkişa- fın ən səmərəli yolu Qərbə xas olan həyat tərzi, iqtisadi inki- şaf və siyasi quruluş formaları idi və mahiyyət etibarilə o dövrdə bunun alternativi yox idi. Ticarətin və maliyyə axın- larının intensiv inkişafı, sənayeləşmə, beynəlxalq məsələlər- də İngiltərə və Fransanın hegemonluğu sosial gerçəkliyi qav- ramağın qərb formasının cəlbediciliyinin sürətlə yayılmasına şərait yaradırdı. Yaponiya, Türkiyə, Hindistan və başqa cə- miyyətlər Qərbdə qazanılmış iqtisadi uğurları “öz meyda- nında oynamaq üçün resept” kimi qəbul edirdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra qərbləşmə ideolo- giyası müstəmləkəçilik vasitəsilə tətbiq edilirdi. Müstəm- ləkəçiliyin ilkin zəmini hələ böyük coğrafi kəşflər dövründə yarandığına baxmayaraq, XVIII əsrin axırları – XIX əsrin əvvəllərində sənayeləşmə müstəmləkə xalqlarının həyat və mədəniyyət tərzinin qərbləşdirilməsi prosesinin intensivləş- məsinə şərait yaradırdı. Manufakturalardan maşınlı iri fabrik- zavod sənayesinə keçid dövründə müstəmləkə siyasətində əsaslı dəyişikliklər baş verirdi. Birbaşa talançılıq metodları
251 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
və əhalidən tutulan vergilərin hədsiz artırılması ilə yanaşı, qeyri-ekvivalent mübadiləyə əsaslanan ticarət vasitəsilə müstəmləkələrin istismar edilməsi də mühüm rol oynamağa başlayırdı. Sürətlə inkişaf etməkdə olan metropoliyalara iqti- sadi baxımdan get-gedə daha sıx bağlanan müstəmləkələr metropoliyaların inkişafın monokultur istiqaməti ilə səciy- yələnən aqrar-xammal əlavələrinə, kapitalist sənayesi üçün xammal mənbələrinə və sənaye məhsullarının satış bazar- larına çevrilirdi. Məsələn, 1814-cü ildən 1835-ci ilə qədər İngiltərədən Hindistana pambıq parça ixracı 65 dəfə artmış, bu isə yerli toxucu sənətkarlar təbəqəsinin kütləvi şəkildə yoxsullaşmasına və məhv olmasına gətirib çıxarmışdır. Müstəmləkələrin istismar edilməsinin forma və metodları dəyişsə də, bu proses istismarın intensivliyinin azalması ilə müşayiət olunmurdu. Metropoliyaların müstəmləkələrdən daşıyıb apardığı külli miqdarda sərvətdən metropoliyaların öz iqtisadiyyatlarına investisiyalar şəklində istifadə edilməsi Avropada və Şimali Amerikada sosial-iqtisadi inkişafın və sənayenin inkişafının sürətlənməsinə səbəb olmuşdu. Müs- təmləkəçilər müstəmləkələrdə kəndli təsərrüfatının əmtəəli- yinin artırılmasında maraqlı olsalar da, çox vaxt feodalizmi və ondan da əvvəlki münasibətləri dəstəkləyir və möhkəm- lədir, kölə vəziyyətinə salınmış ölkələrdə feodal və qəbilə- tayfa əyanlarını özlərinin sosial dayağı hesab edirdilər. Əcnəbi kapitalistlərin ağalığı, sənaye mallarının rüsumsuz idxal edilməsi, xammalın çox ucuz qiymətə daşınıb apa- rılması bütün yerli əhalinin müflisləşməsinə, orada sənət- karlığın və hələ müstəmləkəçilərin gəlişindən əvvəl rüşeym halında yaranmış manufaktura sənayesinin məhv olmasına, bütövlükdə müstəmləkələrin iqtisadiyyatının tənəzzülünə gətirib çıxarırdı.
252 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Təhlilçilərin çoxu müstəmləkəçilikdən sonrakı dövrdə inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin mövqelərini inkişaf etməkdə olan və yeni demokratik ölkələrdə öz iqtisadi hökmranlığını, ilk növbədə, qeyri-ekvivalent ticarət mübadiləsi (yeni müs- təmləkəçilik) şəklində qoruyub saxlamaq cəhdləri kimi qiy- mətləndirir. Əslində, bu ölkələr əvvəlki kimi, yenə də ucuz xammal və ucuz işçi qüvvəsi mənbələri rolunda çıxış edir, bu isə Qərb korporasiyalarının buradakı xərclərini minimuma endirməsinə imkan verir. Yeni müstəmləkəçilik istismarına şərait yaradan amillərdən biri də ondan ibarətdir ki, inkişaf etmiş ölkələr praktik olaraq, bütün əmtəə və maliyyə bazarlarına nəzarət edir, həmçinin valyutaların məzənnələrini özlərinə sərfəli səviyyədə saxlayır. İctimaiyyatşünaslıq terminlərinin izahlı lüğətində qərbləş- məyə belə tərif verilir: 1) qərb nümunəli bir sıra dəyərlərin (bazar iqtisadiyyatı, hüquqi dövlət və parlamentarizm, mənəvi və siyasi plüralizm və s.) müasir sivilizasiyanın ümumbəşəri dəyərlərinə çevrilməsi prosesi; 2) bəşəriyyətin inkişaf etmiş ölkələrin təsir, hakimiyyət və istismar dairəsinə cəlb edilməsinə yönəlmiş fəaliyyət; 3) Qərbi Avropaya və Şimali Amerikaya xas olan həyat tərzinin kor-koranə, düşünülməmiş şəkildə əxz edil- məsi. 1
Bəşəriyyət inkişaf etdikcə, texnologiyalar və iqtisadi nailiy- yətlər qeyri-qərb cəmiyyətləri ilə müqayisədə təkmilləşdikcə qərbləşmə başqa məna kəsb edir və ayrı cür başa düşülür.
1 Н.Е.Яценко. Толковый словарь обществоведческих терминов. СПб., 1999.
253 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
Aşkar olmuşdur ki, Avratlantik siyasi modeli qeyri-qərb məkanlarının suverenliyi üzərində üstünlük etməyə başlayır. Maliyyə baxımından tərəqqinin qərb reseptlərini əxz etməyə çalışan cəmiyyətlərin iqtisadi tərkib hissəsi Bretton-Vud sistemi ilə məhdudlaşdırıldı (Bretton-Vud ABŞ-da dağ kurortudur. BMT-nin 1944-cü ildə bu şəhərdə keçirilmiş monetarizm və maliyyə məsələlərinə dair konfransında 44 dövlətin nümayəndələri valyuta və ödəmə sistemləri barədə saziş imzalamışdılar. Bu sistemin imkanları tükəndikdən sonra, 1971-ci ildə ABŞ onu birtərəfli qaydada ləğv etmişdir. Lakin Bretton-Vud konfransının yekunu kimi hələ də fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) keçid iqtisadiyyatı ölkələrinin “qollarına qızıl bilərzik” taxır). BVF, Dünya Bankı (DB), Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) kimi yeni yaranmış beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti təkcə qlobal maliyyə münasibətləri axınına nəzarət etməkdən ibarət olmayıb, həm də öz iqtisadi vəziyyətinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə məhdudlaşdırıcı tədbirlər görülməsini əhatə edir. Bununla əlaqədar, Çikaqo Universitetinin professoru ultramonetarist Milton Fridmenin BVF-ni tənqid etməsi maraq doğurur. O, 1997-ci ildə Honkonqda BVF-DB illik yığıncağından əvvəl öz çıxışında demişdir ki, 1971-ci ildə Bretton-Vud sisteminin süqutundan sonra BVF kimi təşkilatlara ehtiyac qalmamışdır: “Onu 1971-ci ildə ləğv etmək lazım idi. Lakin o vaxt bu iş görülməyibsə, onu indi görmək la- zımdır. Əgər sizin özəl müəssisəniz öz fəaliyyətini dayandır- saydı, o, müflisləşər və varlığına xitam verərdi. Lakin hö- kumət təşkilatının başına bu iş gəlmir” 1 . 1 London Times, 19 sentyabr 1997-ci il.
254 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Qeyri-qərb cəmiyyətlərində transnasionalizm elementləri onların sosial-mədəni fəaliyyət meydanına yeni davranış və həyat tərzi nümunələri gətirir. Transformasiya məkanlarında identikliyin müəyyən edilməsi məsələsində aşkar boşluq müşahidə olunurdu. Belə məkanlar üçün bu cür hücumlar sosial-mədəni hib- ridləşməyə gətirib çıxarmış, bu isə 1968-1978-ci illərdə Mər- kəzi və Şərqi Avropada xalq iğtişaşlarına, Çində “mədəni in- qilab”a çevrilmişdi. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları inkişaf etdik- cə, qeyri-qərb cəmiyyətlərinin sosiomədəni sahəsində dəyi- şikliklər daimi xarakter almış, bütün sosial məkana təsir ami- linə çevrilmişdir. “Fast-fudlaşma” deyilən proses, yəni qeyri- qərb cəmiyyətləri üçün vahid qərb sosiomədəni brendinin yaranması prosesi başlanmışdır. Buna görə də “modernləşmə” və “qərbləşmə” anlayışları- nın fərqləndirilməsinin çox böyük əhəmiyyəti var. Axı Qərb kütləvi şüurda bu iki terminin sinonimlərə çevrilməsi üçün əlindən gələni edir. Məsələyə bu məntiqlə yanaşsaq, belə çıxır ki, bütün dəyişikliklər və hər hansı islahatlar yalnız o halda mümkündür ki, onlar qərbyönümlü olsun və qərb nü- munələrini təkrar etsin. Alternativ variant kimi “durğunluq”, “arxaizm”, “konservatizm”, səmərəsizlik, dinamikanın olma- ması kimi variantlar təklif olunur. Malayziyanın baş naziri bununla əlaqədar demişdir: “Bizə izah edirdilər ki, əgər beynəlxalq maliyyə bazarının əhəmiyyətini qiymətləndirə bilməsək, sivilizasiyalı olmayacağıq. Böyük ölkələr bizə deyir ki, biz yoxsulluğa qarşı həssas olmalıyıq, çünki bu, beynəlxalq maliyyə üçün zəruridir” 1 .
1 Malayziyanın baş nazirinin Honkonqda, BVF – DB-nin illik sessiyasında çıxışı. 20 sentyabr 1997-ci il.
255 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
Beləliklə, Qərb, daha dəqiq desək, Pax Americana öz si- vilizasiya məqsədinə nail olur – dünyanın qalan hissəsinə özünün yaxşıca mənimsədiyi hüdudları, qanunları və meyar- ları “təklif edir”. İqtisad elminin dahi nəzəriyyəçisi Fridrix List liberalların liberalizmi “mütərəqqi alternativ” kimi zorla sırıdıqları insanlara bu cür qərəzli münasibəti çox gözəl təsvir etmişdir. O, öz əsərlərində göstərmişdir ki, bazar iqtisadiyyatı və liberalizm yoluna çoxdan qədəm qoymuş ölkələr başqa təsərrüfat modellərindən istifadə edən ölkələrə analoji modeli qəbul etdirməyə nail olsalar, birincilər hök- mən qazanacaqlar. Görünür, “azad ticarət” üçün “bərabər” şərait inkişaf etmiş bazar ölkələrinin daha da varlanmasına və bazar iqtisadiyyatı yoluna yenicə qədəm qoymuş ölkələrin yoxsullaşmasına gətirib çıxarır. Buna görə də List bildirir ki, ənənəvi liberal ölkələrin (ilk növbədə, anqlsaks) ölkələrinin öz inkişaf modellərini bütün başqa ölkələrə qəbul etdirmələri onlar üçün çox sərfəlidir, çünki bu halda onlar iqtisadi və siyasi mənfəət əldə edəcəklərinə əmin ola bilər. Belə olan halda, obyektiv şərait üzündən səmərəli və təca- vüzkar liberal rəqiblərlə üzləşmiş qeyri-liberal ölkələr nə etməlidir? XIX əsrdə bu problem Almaniya üçün tam kəskinliyi ilə qarşıya çıxmışdı və məhz Fridrix List həmin problemi həll etməli idi. Həmin suala “qərbləşməsiz modernləşmə” anlayışının iqtisadi sinonimi olan “böyük ərazilərin avtarkiyaları” nəzəriyyəsi ilə cavab verildi 1 .
dövlətləri ilə sərt rəqabət şəraitinə düşmüş qeyri-bazar döv- lətləri liberal sistemlərin texnoloji nailiyyətlərini qismən, lakin geniş əhatəli “gömrük ittifaqı”nın məhdud çərçivəsin-
1 R.Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı, 2005, səh.156.
256 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
dən kənara çıxmamaqla təkrarlayan muxtar inkişaf modeli yaratmalıdır. Bu halda “ticarət azadlığı” iqtisadiyyatın dina- mikasını təcili artırmaq üçün özlərinin sosial-siyasi və in- zibati-təsərrüfat səylərini birləşdirmiş dövlətlərin strateji bloku ilə məhdudlaşır. Daha çox inkişaf etmiş liberal ölkə- lərə münasibətdə isə, əksinə, ciddi proteksionizm prinsipləri- nə əsaslanan möhkəm gömrük səddi qoyulur. Beləliklə, ən yeni iqtisadi texnologiyaların tətbiq sahəsi maksimal dərəcədə genişlənir və eyni zamanda, siyasi və təsərrüfat suverenliyi ardıcıl olaraq dəstəklənir. Heç şübhəsiz, məsələyə bu cür yanaşma neoliberalları qı- cıqlandırır, çünki o, liberal rəqiblərin strategiyasını və təca- vüzkar niyyətlərini açıb göstərir, üstəlik, geosiyasi müdaxi- ləyə qarşı, son nəticədə dövlətlərin kənardan idarə edilmə- sinə qarşı ciddi müqavimət göstərir. Qeyd etməliyik ki, “qərbləşməsiz modernləşmə” tezisi özlüyündə elə bir konseptual silahdır ki, onun geniş yayılması Qərb üçün əsla arzuedilən hal deyildir. Qərbdən ötrü ictimai şüurdakı ikili sxemi aşılamaq daha vacibdir: bir tərəfdə islahatçılar, dəyişikliklərin tərəfdarları, digər tərəfdə mühafizəkarlar, keçmişin inadkar tərəfdarları dayanır. Həmin “tənlik” bu qaydada həll edildikdə, qərbpərəst islahatçıların əhəmiyyətli dərəcədə dəstəklənməsi təmin olunacaqdır. Lakin həmin formula üçüncü element daxil edilən kimi, bütün mənzərə bir qədər başqa çalar alır. “Qərbpərəst modernistlərin” və “antiqərb antimodernistlərin” qarşıdurma- sı gec ya tez “gələcəyi” təcəssüm etdirən “islahatçıların” qələbəsi ilə nəticələnir. Lakin bunlardan əlavə, Qərbin əleyhinə olan “antiqərb modernistlər” və ya “mühafizəkar inqilabçılar” da meydana çıxır. Belə bir qüvvənin müstəqil oyunçu kimi, ideoloji blok kimi, iqtisadi platforma və
257 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
mədəni cəbhə kimi mövcud olması bayağı siyasi qarşıdurma nisbətini tamamilə pozur. Qərbçiliyin əleyhdarları olan modernistlər radikal islahatları, təsərrüfat modelində inqilabi dəyişiklikləri, idarəetmənin həyati əhəmiyyətli sahələrində elitaların partlayış tipli rotasiyasını dəstəkləyirlər. Lakin geosiyasi, iqtisadi və mədəni suverenliyin tamamilə qorunub saxlanması, cəmiyyətin öz köklərinə sadiqliyi, identikliyin dəstəklənməsi onlar üçün mütləq və mübahisəsiz şərtdir. Həm “modernləşmə”, həm də “suverenlik” elə mübahisəsiz imperativlərdir ki, heç bir halda onları nəzərə almamaq mümkün deyildir.
Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|