Raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

Operatsion tizimlarning tuzilishi va asosiy komponentlari
Operatsion tizim dasturlar bajariladigan muhitni ta’minlaydi. Ichki tomondan, operatsion tizimlar turli xil yo’nalishlarda tashkil etilganligi sababli, ularning tuzilishida juda katta farq bor. Yangi operatsion tizimning dizaynini yaratish katta vazifadir. Dizaynni boshlashdan oldin tizimning maqsadlari aniq belgilanishi juda muhimdir. Ushbu maqsadlar turli xil algoritmlar va strategiyalar orasida tanlov uchun asos bo’lib xizmat qiladi. U dasturlarga va dasturlardan foydalanuvchilarga ma’lum xizmatlarni taqdim etadi. Taqdim etilayotgan o’ziga xos xizmatlar, albatta, bitta operatsion tizimda boshqa operasion tizimlarga qaraganda farq qiladi, ammo biz umumiy sinflarni aniqlashimiz mumkin. Ushbu operatsion tizim xizmatlari dasturchiga qulaylik yaratish, dasturlash vazifasini osonlashtirish uchun taqdim etiladi.
Foydalanuvchi interfeysi (user interface). Deyarli barcha operatsion tizimlarda foydalanuvchi interfeysi mavjud. Ushbu interfeys bir nechta shakllarni olishi mumkin. Ulardan biri bu buyruqlar qatori interfeysi (Command Line Interface - CLI) bo’lib, unda matnli buyruqlar va ularni kiritish usuli qo’llaniladi (aytaylik, ma‟lum parametrlarga ega buyruqlarni ma’lum formatda terish uchun klaviatura). Ikkinchisi - paketli interfeys bo’lib, unda buyruqlar va ko’rsatmalar fayllarga kiritiladi va ushbu fayllar bajariladi. Ko’pincha foydalanuvchi grafik interfeysi (Graphic User Interface - GUI) ishlatiladi. Bu yerda interfeys kiritish/chiqarishni yo’naltirish, menyudan tanlash, klaviaturadan matnni kiritish va klaviaturani yo’naltirish moslamasi bo’lgan oyna tizimi.


Operatsion tizim xavfsizligi
Kompyuter xavfsizligi
Kompyuter xavfsizligi mavzusi juda keng bo‘lib, fizik va ma’muriy nazorat, shuningdek, avtomatik boshqaruv turlari masalalarini qamrab oladi. Kompyuter tizimlarida saqlanadigan ma’lumotlar hajmi oshgani sayin, axborotni himoya qilish zarurati ham oshadi. Ma’lumotni ruxsatsiz kirishdan himoya qilish operatsion tizimlarning asosiy vazifalaridan biridir. Afsuski, ushbu maqsadga erishish tobora qiyinlashib bormoqda. Ma’lumotlarga ruhsatsiz kirish va foydalanishdan himoya qilish barcha operatsion tizimlarning asosiy vazifasiga aylanadi. Ushbu bobda operatsion tizimlar uchun kompyuter xavfsizligi masalalari ko‘rib chiqiladi.
Avtonom kompyuter tizimini turli xil yo‘llar bilan tashqi hujumlardan samarali himoya qilish mumkin, masalan, parol qo‘yish, qattiq diskni yechish va uni xafvsiz yerga (seyfga) joylash. Tarmoqda ishlaydigan kompyuterlarda xavfsizlikni ta’minlash ancha murakkab vazifadir.
Axborot tizimlarining xavfsizligi sohasida odatda ikkita muammo mavjud: kompyuter xavfsizligi va tarmoq xavfsizligi.
 Kompyuterni xavfsizligi: avtonom tizim sifatida qaraladigan kompyuterda qayta ishlanadigan va saqlanadigan ma’lumotlar himoyasi bilan bog‘liq barcha muammolarni o‘z ichiga oladi. Ushbu muammolar operatsion tizimlar va amaliy dasturlar, masalan, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yoki korxona resurslarini boshqarish tizimi, shuningdek, o‘rnatilgan kompyuter qurilmalari yordamida hal qilinadi.
 Tarmoq xavfsizligi: tarmoqdagi qurilmalarning o‘zaro ta’siri bilan bog‘liq barcha muammolarni anglatadi:
 Aloqa liniyalari orqali ma’lumotlarning uzatilish davrida himoyalash;
 Tarmoqqa masofadan ruhsat etilmagan murojaatlardan himoyalash. Ba’zida kompyuter va tarmoq xavfsizligi muammolarini birbiridan ajratish qiyin bo‘lsa ham, ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq, ammo tarmoq xavfsizligi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.