Raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Raqamli elektron qurilmalar (REQ)da birlamchi analog signal ham vaqt boʻ-
yicha, ham kattaligi boʻyicha kvantlanadi. Kvantlanish natijasida signal yuqorida 
aytib oʻtilgan parametrlarning biri boʻyicha bir-biridan farq qiladigan impulslar
ketma-ketligi koʻrinishida ifodalanadi. Demak, ixtiyoriy kvantlangan signal bir 
necha elementar signallardan tuzilgan shartli kombinatsiyalar koʻrinishida (masa-
lan, Morze kodidagi nuqta, tire va pauza) ifodalanishi mumkin ekan. Kvantlangan
signalning bunday ifodalanishi kodlash deb ataladi. Kodlash turli ma’lumotlar 
(harflar, tovushlar, ranglar, komandalar va boshqalar) nima’lum standart shaklda, 
masalan, ikkilik simvollari koʻrinishida ifodalash imkonini beradi. Real qiymat-
larga mos keluvchi fizik kattaliklarni – kodlarni shakllantirish, oʻzgartirish va uza-
tish uchun raqamli qurilma xizmat qiladi. Bundan, raqamli axborotni uzatish uchun
analogga nisbatan koʻp vaqt sarflanishi koʻrinib turibdi. Shuning uchun, sharoitlar 
bir xil boʻlganda, raqamli usulda uzatilayotgan axborotlar soni minimal boʻladi. 
REQlar quyidagi afzalliklarga egadirlar: 
– xalaqitbardoshliknig yuqoriligi;
– axborotlarni yoʻqotishlarsiz uzoq muddat saqlash imkoni;
– FIKning yuqoriligi;
– negiz elektron qurilmalar sonining kamligi;
– integral texnologiya bilan mosligi.
Raqamli qurilmalarda arifmetik va mantiqiy amallarni ma’lum tartibda bajarish 
yoʻli bilan axborot oʻzgartiriladi. Raqamli integral sxema (RIS) – integral elektron 
qurilma boʻlib, raqamli signal koʻrinishida berilgan axborotlarni talab etilgan holda
oʻzgartirishga moʻljallangan. Unda oʻzgaruvchan signal sathi faqat ikkita qiymat 
olishi mumkin. Agar RIS ta’rifiga uning asosiy vazifasini kiritsak, u holda, ta’rif 
quyidagicha boʻladi:
– raqamli integral sxema – elektroradiomateriallar va komponentalardan iborat 
boʻlib, u ikkilik sanoq tizimda berilgan ma’lum x koʻphadni oldindan berilgan 
ikkilik sanoq tizimidagi ma’lum y koʻpxadga oʻzgartiradi
.

---

Ikkilik sanoq tizimidagi raqamlarni o‘nlik sanoq tizimidagi kodga
o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy qurilma – deshifrator
yoki
dekoder
deb
ataladi. Bunday o‘zgartirishlar, masalan, elektron soatlarda, EHM va shu kabilar
dasturidagi ma’lumotlarni qayta shifrlashda qo‘llaniladi. Deshifrator shifratorga
teskari bo‘lgan amalni bajaradi. Agar deshifratorning n adres kirishlari uning m
chiqishlari soni bilan m=2 n munosabat bilan bog‘langan bo‘lsa, bunday
deshifrator to‘liq deb ataladi. Agar m<2 n bo‘lsa, deshifrator to‘liq emas deb
ataladi.
Ikkita adres kirishiga va to‘rtta (0-3) chiqishga ega. Har bir
chiqish ham elementining chiqishi bo‘lib hisoblanadi. Demak, bu kirish bilan
bog‘liq bo‘lgan ikkilik o‘zgaruvchi 1 qiymatini faqat shu holda qabul qilishi
mumkinki, agar mos keluvchi ham elementining uchchala kirishida 1
qiymatiga mos keluvchi o‘zgaruvchi hosil bo‘lsa. Deshifrator mikrosxemalari ko‘p
hollarda S ruxsat kirishiga ega bo‘ladilar. Bu kirishning mavjudligi ISlar asosida
kirish kodi razryadini oshirishga imkon beradi. Deshifratorning asosiy turlari.
Deshifratorlarning bir nechta turlari mavjud:- to'rtburchaklar;- matritsa;- piramidal.
Matritsalar odatiy, deshifratorlarning eng oddiy navlari, ularning asosida turli xil
murakkabroq sxemalar qurilgan. To'rtburchaklar shaklida, qadam dekodlash
amalga oshiriladi. Kirish signali shartli ravishda guruhlarga bo'linadi, ularning har
biri alohida matritsa deshifratorlari bilan ishlanadi. Shifrni ochishning keyingi
bosqichlarida (ikkinchi, uchinchi va boshqalar) olingan signallarning mahsuloti
hosil bo'ladi. Piramidal dekoderlarning asosiy afzalligi - bu kirishlar sonini
ko'paytirishning soddaligi va qo'shimcha qurilmalarning kamligidir.

---