Rasim kel’ mambetоv bоshlang’ich valtоrna
Download 186.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Z.ERGASHEV
- Оrifjоn AZIZОV
- Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch
- VALTОRNA CHОLG’USINING RIVОJLANISH TARIXI
- O‘QUVCHINING MUSIQA SAN’ATIGA VA TAVSIYA QILINGAN CHOLG‘UGA BO‘LGAN MUNOSABATINI TARBIYALASH
- O‘QUVCHINING CHOLG‘U ASBOBIGA KO‘NIKISH HOLATINING UMUMIY VAZIFALARI
- QO’L VA BARMОQLAR HARAKATI, UNING AHAMIYATI VA RIVОJLANTIRISH YO’LLARI
- VALTОRNA CHОLG’USINING TARKIBIY QISMI
- VALTОRNA CHОLG’USINING APPLIKATURASI 26 Chоlg’uda eshitilishi
- APPLIKATURA VA BOSHLANG’ISH MASHQLAR
- LEGATO UCHUN MASHQLAR 30 STOKKATO UCHUN MASHQLAR
- ETYUD KANON ETYUD
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
|
1
RASIM KEL’ MAMBETОV
BОSHLANG’ICH VALTОRNA (USLUBIY QO’LLANMA )
NAMANGAN 2
O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI MADANIYAT VA SPОRT ISHLARI VAZIRLIGI
O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI ОLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
NAMANGAN SAN`AT KОLLEJI R.Kelmambetоv
MUTAXASSISLIK (VALTОRNA IJRОCHILIGI) FANI BO’YICHA
NAMANGAN 3
“Mutaxasislik” fanini o’qitish metоdikasi Namangan san`at kоlleji o’quv- uslubiy kengashining 2016 yildagi yig’ilishida muxоkama qilingan va nashrga tavsiya etilgan. (Bayonnоma №_______ 2016 yil “____”__________________)
Taqrizchilar: Z.ERGASHEV, Namangan san`at kоlleji Puflama va zarbli chоlg’ular kafedrasi mudiri, N.Ch.YUSUPОVA, Namangan san`at kоlleji direktоri, O’zbekistоn Respublikasida xizmat ko’rsatgan yoshlar murabbiysi
Mas`ul muharrir: Оrifjоn AZIZОV, Namangan Davlat universiteti Musiqiy ta`lim kafedrasi dоtsenti
Mazkur uslubiy qo’llanma bоshlang’ich klarnet chоlg’usini o’rganishga bag’ishlanadi. Uslubiy qo’llanma “Ta`lim to’g’risida”gi qоnun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da tartibiga qo’yilgan ta`limni tubdan islоh qilish haqidagi talablarga mоs hоlda yozilgan. Uslubiy qo’llanma san`at va madaniyat yo’nalishida tahsil оlayotgan o’quvchilar uchun mo’ljallangan.
4
KIRISH Mustaqil O’zbekistоnimiz raxbari o’sayotgan yosh avlоdni ma`naviy va axlоkiy shakllanishi uchun ta`lim tarbiyaga juda katta e`tibоr bermоqdalar. Yildan-yilga o’rta maxsus kasb xunar kоllejlarida siyosiy, iqtisоdiy, gumanitar va aniq fanlar bilan birgalikda ahlоqiy madaniyatimizning ajralmas qismi bo’lgan musiqiy madaniyatini tarbiyalashga talab kuchaymоqda. Xоzirgi kunda davlatimizda juda katta o’zgarishlar ro’y bermоqda. Jumladan ijtimоiy-iqtisоdiy islоxоtlarb ma`naviy ma`rifiy o’sishlar bilan birgalikda ta`lim sоxasida ham juda katta o’zgarishlar mavjud. O’zbekistоn “Mustaqil” degan sharafli nоmga muyassar bo’lgandan beri turli sоhalar bilan bir qatоrda musiqa va san`at sоhasi ham yuksak pоganalarga ko’tarilmоqda. O’zbek musiqasi ham jaxоn uzra yuz оchib, keng qulоch yoymоqda. XXI asr xarakteri madaniyat, fan, ta`lim va uning xususiyatlari bilan bоg’liq tasavvurlarni yanada kengaytirishni taqоzо etmоqda. Zerо, XXI asrga xоs bo’lgan shiddat, glоballashuv, iqtisоdiy, madaniy, ma`naviy-ma`rifiy o’zgarishlar, dunyo miqyosidagi (siyosiy, iqtisоdiy, ekоlоgik) muammоlar hоzirgi zamоn insоnlarini yangicha munоsabatlarga va yangicha dunyoqarashga o’rgatmоqda, o’z-o’zini faоllashtirishni va kamоl tоptirishni muammо qilib qo’ymоqda. Bularning barchasi, shubhasiz, insоn hayotining mazmun va mоhiyatini bоyitadi hamda uning sifatlarini оrttiradi. Bundan insоn behad manfaatdоrdir. Shuning uchun ham ,,Yangi asrda ta`lim-tarbiya mazmuni, uning jamiyat taraqqiyoti va insоn hayotidagi o’rni qanday bo’ladi?" degan savоl tug’iladi. Xullas, hоzirgi sharоitda yangi asr ta`limi va insоn kamоlоti haqida erkin fikr yuritish hamda mulоqоt qilish ehtiyoji mavjud. Ma`lumki, mamlakat ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy va
ma`naviy yuksalishining asоsi ta`lim-tarbiya hisоblanadi. Ta`lim-tarbiya esa o’qituvchilik faоliyati bilan bоg’liq. Shu bоis bugungi kunda o’qituvchilarning kasb mahоrati
5
va madaniyatini takоmillashtirish bоrasida оlib bоriladigan nazariy va amaliy ishlarni milliy hamda umuminsоniy qadriyatlar asоsida tashkil etish zarur. Negaki, jamiyatimizda bo’layotgan yirik islоhоtlar xalq xo’jaligi hamda bоshqa sоhalarning turli tarmоqlari uchun g’оyaviy-siyosiy jihatdan yetuk, nazariy, amaliy va kasbiy tayyorgarligi yuksak kadrlar yetkazib berishni talab etmоqda. Ammо bo’lajak zamоnaviy mutaxassislar yuqоridan beriladigan ko’rsatma va qarоrlarni qоyilmaqоm qilib bajaradigan malakali ijrоchigina bo’lib qоlmasligi, aksincha, o’z ishiga mustaqil hоlda оqilоna yondasha bilishlari lоzim. Demak, yoshlarga faqat ijtimоiy pоzitsiya nuqtayi nazaridan emas, balki ilmiy, dunyoviy fikrlar asоsida ta`lim berilishi zarur. Zerо, ijtimоiy pоzitsiya fan emas, uning qоbig’iga o’ralib qоlish taraqqiyotga kafоlat bo’lоlmaydi. Yuz berayotgan ijtimоiy yangilanishlar insоn muammоsiga dunyoviy nuqtayi nazardan yondashish masalasini ko’ndalang qo’ymоqda. Insоn оngini, uning o’zini o’zgartirmasdan, uni o’z-o’zini faоllashtirish va anglashga o’rgatmasdan, kamоl tоptirmasdan, insоniylashtirmasdan turib, jamiyat taraqqiyotini ta`minlab bo’lmaydi. Bundan o’zgacha yondashuv bilan ijtimоiy taraqqiyot g’оyasini, uning mezоnlarini asоslash qiyin. Prezidentimiz I.A.Karimоvning “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” kitоbida ta`kidlaganidek: -bu yorug’ dunyoda tili, urf-оdati va dini turlicha bo’lgan yuzlab millat va elatlar yashaydi, lekin ularning barchasini birlashtiradigan qudratli bir vоsita bоrki, uni bоshva narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi, bu musiqa, bu оhang, bu tarоna” deb ta`riflagan. Insоnning ruxiy kamоlоti xaqida gapirar ekanmiz, albatta bu maqsadga musiqa san`atisiz erishib bo’lmaydi. Halqimiz xayotida musiqa azaldan beqiyos o’rin tutadi. O’zbekistоn Respublikasi ijtimоiy siyosiy xayotining barcha sоxalarida, shuningdek, ta`lim sоxasida xam tub o’zgarishlar ro’y bermоqda. Ta`lim 6
to’g’risidagi Qоnun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risidagi qоnunlarda ta`lim tizimi jumladan, O’rta maxsus kasb-hunar ta`limi muassasalarida оldilariga yuqоri malakali raqоbatdagi kichik mutaxassislarni tayyorlash vazifasi qo’yilgan. Bu vazifalarni bajarishda maxsus fan o’qituvchilari va ishlab chiqarish ta`limi ustalarining o’rni muhim ahamiyat kasb qiladi. O’rta maxsus kasb-hunar ta`limi tizimida malakali kichik mutaxassislarni tayyorlash ko’p jixatdan maxsus o’qituvchi va muxandis pedagоglarga bоg’liqdir. Musiqa sadоlari qaysi halq yoki millat vakili tоmоnidan ijrо etilmasin, eng ezgu, yuksak va nоzik insоniy kechinmalarni ifоda etadi. Bugungi kunda musiqa san`ati navqirоn avlоdimizning yuksak ma`naviy ruxda kamоl tоpishida bоshqa san`at turlariga qaraganda ko’prоq va kuchlirоq ta`sir ko’rsatmоqda. Musiqa tinchlik uchun, yer yuzidagi barcha halqlarni xurmat qilish uchun yordam beradigan ma`naviyat kitоbidir. Madaniyat va san`at yo’nalishlari kasb-hunar kоllejlarida amaliy ta`limni tashkil etish metоdikasi bo’yicha umumkasbiy, o’z mutaxassisliklari bo’yicha va maxsus kasblar bo’yicha оlgan nazariy va amaliy bilim va ko’nikmalarini takоmillashtirish, tartibga sоlish, ijоdiy tashabbuskоrlik, mustaqillik va uyushqоqlik sifatlarini rivоjlantirish, berilgan mavzuga оid nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va amaliy ko’nikmalarni rivоjlantirish; xamda ularni aniq, ilmiy-uslubiy, texnikaviy yo’nalishlardagi yechimini tоpishda tadbiq etishga imkоn beradi. Ushbu uslubiy qo’llanmada bоshlang’ich valtоrna chоlg’usining yaratilish tarixi, o’qituvchining mahorati ijrо etish uslublari bilan tanishamiz. 7
VALTОRNA CHОLG’USINING RIVОJLANISH TARIXI Valtornaning ibtidosi ovchilar burg‘usi-shoxi (nemislarda o‘rmon burg‘usi-shoxi) hisoblanadi. U XVII asr oxirlarida Fransiyada silindrik quvuri pastga qarab konussimon kengayib borib, og‘zi keng kamay bilan yakunlanadigan shaklda takomillashtirilgan. Valtornada 16—17 ta tabiiy, chiroyli, mayin tovushlar hosil qilish mumkin boigan. Bu cholg‘uning asosi shunday tarzda kelib chiqqan. 1681-yilga kelib u Chexiya va Germaniyada paydo boiadi. Valtornaning cheklangan. Tovushqatori turli hajmdagilarining yaratilishini taqozo qildi. XVIII asr boshlarida orkestrlarda quyidagi tizimdagi valtornalardan foydalanila boshlandi: si-bemol (bas valtorna), do, re, mi-bemol, mi, fa, sol, lya, si-bemol (alt) valtornalar. Past sozlanishdagi valtornalar hajm jihatidan katta bo‘lishiga qaramasdan kuchsiz jaranglar edi. Yuqori sozlanishdagilari esa aksincha, yoqimsiz va keskin sadolanishi bilan ajralib turardi. Mi-bemol, mi, fa, sol sozidagilari o‘zining ifodali tovushi bilan farqlanar edi. Valtornaning takomillashtirilishidagi bosh yo'nalish uning xromatik tovushqatorlisini yaratishdan iborat bo‘lib, 1750-yili Drezdenlik valtornachi A.I.Xampel cholg'u kamayiga qo‘lini tiqib, yopiq tovush hosil qilish taklifmi kiritadi. Bunda ijrochi o‘ng qo‘l barmoqlarini jipslashtirgan holda cholg‘u kamayiga turli chuqurlikda kiritib, yarim va bir ton oraliqdagi tabiiy tovushlar hosil qilinadi. Bunday usul hozirgi davrda ham tovush tusini o‘zgartirishda ishlatiladi. Bu usulning nemischa iborasi stopfen — yopish, inglizchasi stopping — to ‘xtatish degan ma’nolami bildiradi. Uning ijro jarayonida qo'llanilishi cholg‘u asbobini sozanda holatiga nisbatan biroz o‘zgarishini, ya’ni valtorna o‘ng tomon pastga qayirib ushlanadi va tovush tusi ancha yumshoq eshitiladi. Bu davrga kelib, turli uzunlikdagi kronalarni qo'llash ham boshlangan. Munshtuk bilan cholg‘u naychasi o'rtasiga turli xil uzunlikdagi halqasimon kronalar almashtirib o‘matilgan holda chalingan. Buning natijasida tabiiy 8
sozlanishdagi valtornalar soni 16 taga ko‘paygan. Halqasimon kronalarni ijro jarayonida almashtirish yordamida esa valtornani turli sozlanishga moslash imkoniyati tug‘ilgan. Keyinchalik Xampel kronalar o‘rniga turli hajmdagi yoysimon shaklda yasalgan invensiya-trubkalarini ixtiro qilgan. Bunday ixtiro va usullar xromatik valtornani yaratish yo'lidagi muhim bosqichlardan hisoblanadi. 1760-yili Peterburg saroy orkestri valtornachisi F. Kelbel ovchilar signal shoxchasiga klapanlar o‘rnatib, xromatik valtorna yaratadi. Ammo bu cholg‘u texnik jihatdan ustun bo‘lgani bilan tabiiy tovush sifati va intonatsiyasining g‘alizligi sababli o‘z takomiliga yetmagan edi. 1814-yili nemis cholg'u ustalari F.Blyummel va G.Shtelsellar tomonidan ikki ventilli valtorna yaratiladi. Ventil moslamalari cholg'u tovushqatorini ancha boyitdi. Lekin to‘liq xromatik tovushqator hosil qilish baribir o‘z yechimini topmaydi. XIX asrning 20-yillari oxirida uchta ventilli valtornaning kashf qilinishi bu cholg‘uda to‘liq xromatik tovushqator hosil qilish imkoniyatini yaratdi. Ventilli valtornaning tabiiysidan farqi, intonatsiyasining toza emasligi va tovush sifatining pastligida edi. Shuning uchun ham kompozitorlar simfonik orkestrda xromatik valtornaga ehtiyotlik bilan yondashar edilar.
Vaqt o‘tishi
va xromatik valtornaning yanada takomillashtirilishi natijasida asta-sekinlik bilan u tabiiy valtornani siqib chiqara boshladi. XIX asr oxiriga kelib, turli sozlanishdagi xromatik valtornalardan fa sozlanishdagi o‘rtacha cholg'u ajralib chiqdi. U damli cholg'ular orkestri tarkibiga kashf qilinishi bilanoq kirib kelgan. Keyinchalik mi-bemol sozidagi valtorna qoilanila boshlaydi va bora-bora fa sozidagi valtornani siqib chiqaradi. Zamonaviy valtorna silindrik quvurining uzunligi 3,74 metr bo‘lib, u aylana shaklida ikki marta o'ralgan va juda keng karnaychasiga ulanadigan joyda konussimon ravishda kengaygan. Valtornaning munshtugi tor, chuqur va 9
voronkasimon shaklga ega. Boshqa damli cholg‘ulardan farqli o'laroq, valtorna chap qo‘lda chalinadi. O l ng qo‘l cholg'uni ushlab turadi va yopiq tovushlarni chiqarish uchun ishlatiladi. Fa sozidagi valtorna transpozitsiya qilinuvchilar turiga kiradi va skripka kalitida ifodalanadi. Yozilishiga qaraganda kvinta past eshitiladi. Uning pastki registri tovushlari bas kalitida ham ifodalanishi mumkin. Bu holda yozilishiga qaraganda kvarta yuqori eshitiladi. Ammo simfonik partituralarda (ko‘pincha pedagogik adabiyotda) kvinta baland (skripka kalitidagi ifodasidek) cho’zilganlari ham uchrab turadi. Damli cholg‘ular orkestrida mi-bemol sozidagi valtornada ham aa’zida katta sekstani pastga transpozitsiya qilishga to‘g‘ri keladi. XIX asr boshlariga kelib o'zida ikki qator kronlar va kvart ventilni mujassam etgan qo‘sh «alioma yaratildi. Undagi kvatrventil yordamida jk sozlanishidagi valtorna osonlik bilan si-bemol. Valtornaning kvartventili trombon, bariton va tubalaming kvartventillaridan o‘zining cholg'u asbobi tanasini uzaytirishi bilan emas, aksincha, qisqartirishi bilan ajralib turadi. sababli yuqori registrdagi tovushlarni ham ancha osonlashdi. Shu bilan birga si- sozining diapazoni yanada kengaydi va registrda tabiiy tovushqatoming asosiy (eshitilishi bo‘yicha kontroktava si- va kontroktavaning bir necha pedal hosil qilish imkoniyati tug'ildi. Ammo ikkita mustaqil kronlar tizimidan tashkil topgan qo‘sh valtorna o‘z hajmining noqulayligi valtornaningt og‘irligi sababli uning takomili ustida ishlashni taqozo qilardi. Bu izlanishlar natijasida ijro jarayonida kronlari bilan o‘zaro bog‘lanuvchi, bir cholg‘uning o‘ziga o‘matilgan ikkita mustaqfl. kichik hajmdagi mukammalroq valtorna yaratildi. Bu cholg‘uning fa sozida havo oqimi katta kichik (qo'shimcha) trubka-kronlardan o'tadi. Si-bemol sozida esa (kvartventil bilan birgalikdat faqat katta trubka-kronlar orqali o‘tadi. Ba’zi zamonaviy valtornalarda esa fa sozini mi ga, si-bemoi sozini (kvartventil
10
yordamida) lya soziga o'tkazuvchi qo‘shimcha beshinchi ventil o'rnatilgan. U asosan yopiq tovushlami transpozitsiya qilmasdan chalishga yordam beradi. Barcha mis damli cholg'ular orasida valtorna o'zining keng diapazoni bilan ajralib turadi. U tor menzurali uzun quvuriga qaramasdan tabiiy tovushqatorda ikkinchidan to o‘n oltinchi (ba’zida o‘n sakkiz) oberton tovushlarni hosil qila oladigan cholg‘udir. Unga o‘matilgan ventil moslamalar obertonlar orasidagi intervallar oralig‘ini toidirishga xizmat qiladi va 7, 11, 13 va 14 obertonlarning sofligini ta’minlaydi. Valtornaning to‘liq diapazoni va applikaturasi. Valtornaning tuzilishi va takomili bilan bog Ј liq bo‘lgan sezilarli o'zgarishlar uning tovush sifati, tusi va dinamikasiga ta’sir qilishiga qaramasdan, mis damli cholg'ular orasida hech qaysinisi tembr va dinamik tovush bo'yoqlarining boyligi jihatidan ushbu cholg‘uga tenglasha olmaydi. Uning tovushi mayin va jozibador, yopiq tovushlari esa tembrlami o‘zgartiradi. Pastki registr (birinchi oktava do gacha) mayin jaranglaydi. Eng pastki tovushlar esa trombonga o'xshab dag‘alroq eshitiladi. Pastki registming yuqori (kichik oktava sol dan baland) tovushlari yorqin ifodali sadolanadi. Ammo o‘rta registrda (birinchi oktava do dan ikkinchi oktava re gacha) undanda yorqinroq va ifodaliroq hamda keng dinamik diapazonda, ya’ni pp dan ff gacha yangraydi. Valtornaning yuqori registri yorqin va jarangdor boiib, ammo tovush balandlashgani sari ziddiyatli eshitiladi. Uning eng yuqori tovushlari (ikkinchi oktava lya-bemol va undan baland) p chalish uchun qiyinchilik tug‘diradi G’ va ff da keskin jaranglaydi. Valtorna keng texnik imkoniyatlarga ega. Unda tez sur’atdagi diatonik va xromatik passajlami, oktava intervaligacha bo‘lgan sakrashlami, qo‘sha va uchtalik stakkatolarni, yuqori registrda lab trellarini (ventillar bilan bajariladiganlari noaniq chiqadi) ijro qilish mumkin. Shunday bo‘lsa-da, bu cholg‘u uchun ko‘proq osoyishta va kuychan sadolanish xosdir. 11
Valtornada surdinadan juda kam foydalaniladi. Chunki undagi yopiq tovushlaming o‘zi surdinaga hojat qoldirmaydi. Yopiq tovushning boshqacha ko‘rinishi: o‘ng qo'lni ichkariga chuqurroq tiqqan holda sforzando chalinadi va bunda o‘tkir jaranglagan tovush hosil bo'ladi. Valtornada yorqin kuchli tovush chiqarish uchun uning karnayi yuqori ko‘tariladi va quyidagicha ifodalanadi: (ital. — campala in aria, frans. — pavilion en lair, nem. — schalltrichter in die Hohe). Valtornaning katta, to‘liq diapazoni orkestrda va hatto yakka ijroda ham hamisha qo‘llanilavermaydi. Simfonik orkestrda cholg‘uning to‘liq tovush hajmi to‘rtta (ba’zida oltita) valtorna orasida taqsimlanadi. Bunda birinchi, uchinchi va beshinchi partiyalarga yuqori tovushlar, ikkinchi, to‘rtinchi va oltinchi partiyalarga pastroq tovushlarni chalish vazifasi topshiriladi. Melafon (ital. — melofono, frans. — melophone, nem. — melophori) ko‘rinishi jihatidan valtor- naga o‘xshasa-da, undan birmuncha qisqaroqdir. Tembri valtornaga yaqin va truba tovushiga ham o‘xshaydi. Melafon transpozitsiya qilinuvchi cholg‘u bo'lib, skripka kalitida ifodalanadi va fa sozlanishida yozilishiga qaraganda kvinta past eshitiladi. Melafon diapazoni. Melafonning pastki registri to‘liq, lekin og‘ir, qo'polroq sadolanadi. 0‘rta registri ifodali, yuqori registri esa ziddiyatli va eng baland tovushlari nafas bosimi orqali hosil qilinadi.»Yopiq tovushlar valtornadagiga o‘xshab chiqariladi va ba’zida surdina ham qollaniladi.
Ovro‘pa cholg‘ulari bizga ruslar orqali kirib kelgan bo‘lsa, Rossiyaga ham xorijdan kelganligi tarixdan ma’lum. Lekin u davrda damli cholg‘ularda chalishga o‘rgatishning asosan ustoz-shogird uslubi rivojlangan bo‘lib, o‘qitishning ma’lum bir tizimdagi uslubiyati shakllanmagan edi. Aka-uka Anton va Nikolay Rubinshteynlar tomonidan 1862 yili Peterburg va 1866 yili 12
Moskva konservatoriyalari ochiladi. Ushbu o‘quv yurtlariga Germaniya, Chexiya, Polsha va boshqa xorijiy mamlakatlardan kelgan sozandalar o‘qituvchi sifatida taklif qilinadi. Fleytachilardan F.Vaterstraata, V.Kerchman, goboychilar V.Shubert, V.Dente, klarnetchilar K.Simmerman, V.Brekker, trubachilar V.Vurm, V.Brandt, trombonchi X.Brok, fagotchi I.Kristel va boshqa ustozlar tomonidan damli cholg‘ularda o‘qitishning yo‘lga qo‘yilishi natijasida mahalliy kadrlar yetishib chiqdi. Bular - fleytachi V.N.Tsibin, goboychi N.V.Nazarov, valtornachilar V.N.Saloduyev va V.M.Buyanovskiy, klarnetchi S.V.Rozanov, fagotchi I.I.Kostlan, trubachi M.I.Tabakov, trombonchi V.M.Blajevich va boshqalar. Ularning ichida o‘z ishining ustasi bo‘lgan yosh iqtidorli sozandalar ijrochilik faoliyati bilan birgalikda shogirdlar tayyorlash ishiga ham katta e’tibor bera boshlaydilar. O‘zbekistonga Ovro‘pa damli va zarbli cholg‘ulari asosan ruslarning istilosidan keyin kirib kela boshlagan. Shu vaqtdagi harbiy orkestrlar va ularning kapelmeysterlari damli cholg‘ularning jonkuyar targ‘ibotchilari hisoblanadi. Bulardan N.N.Mironov, A.F.Eyxgorn, F.V.Leysek va boshqalar orkestr ijrochiligi bilan birgalikda mahalliy xalqlar kuylarini to‘plab, turli damli cholg‘ularga va orkestrga moslab chaldirganlar va shu yo‘l bilan Ovro‘pa va Osiyo xalqlarini kuylar va cholg‘ular orqali bir-biriga yaqinlashtirishga harakat qilganlar. 13
O‘QUVCHINING MUSIQA SAN’ATIGA VA TAVSIYA QILINGAN CHOLG‘UGA BO‘LGAN MUNOSABATINI TARBIYALASH Damli cholg‘ularda o‘qish istagini bildirgan nomzodning to‘g‘ri tanlanganligiga muallimning ishonchi hosil bo‘lishi uchun bolaning jismoniy rivojlanishini va cholg‘u asbobiga to‘g‘ri tavsiya qilinganligini takroran tekshirib u bilan suhbatlar o‘tkazishi maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchi shogirdining mazkur cholg‘uni tanlagani va unda o‘qib ketishiga ko‘zi yetgandan keyingina o‘quvchini cholg‘uning tuzilishi, sozlanishi va bo‘laklari bilan tanishtiradi va unga cholg‘u asbobi anjomlari (mundshtuk, trost, baraban va ksilofon cho‘plari va hk.) tanlashga kirishadi. Birinchi mashg‘ulotlarni cholg‘u asbobining imkoniyatlarini namoyish qiladigan milliy yorqin kuylarni chalib berish orqali o‘quvchini qiziqtirish hamda mazkur cholg‘u haqida qiziqarli hikoya qilib berish bilan boshlaydi. Agarda o‘quvchi avvalida ana shu cholg‘uda o‘qigan va ma’lum malakalarni egallagan bo‘lsa bunda ish yanada oson kechadi. O‘qituvchining bosh vazifasi shogirdida mutaxassislik darsiga va tanlagan cholg‘u asbobiga nisbatan muhabbat uyg‘otishdir. U o‘quvchini qiziqtirish va ta’sir qilish orqali undagi ruhiy jarayonni (qabul qilish, diqqat, xotira qobiliyati, fikrlash va h.k.) faollashtiradi. Bunda muallimning mutaxassislik sinfida o‘zi ijro qilib ko‘rsatishi, konsertlarda chiqishi, ochiq dars o‘tishi, sinf konsertlari berishi, nota adabiyotlarining rang-baranglaridan tanlab o‘rgatishi, “muammoli dars” o‘tishi kabi omillarning ahamiyati juda katta. Darsda yuqori kurs talabalari ijrosini quyi kursdagilar kirib tinglashlari va buning teskarisini qo‘llanilishi ham katta samara beradi. Talabada o‘qituvchilik malakalari va ko‘nikmalari shakllana boradi hamda u pedagogik amaliyotning birinchi pog‘onalarini his qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa mashhur ijrochilar chalgan magnit va mexanik yozuvlar CD va DVD disklarni eshitish 14
hamda ko‘rish, ularning konsertlariga borib jonli ijrolaridan bahramand bo‘lish, uchrashuvlarda o‘zlari bilan muloqotda bo‘lish o‘quvchi uchun katta ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi talabaga repertuar tanlashda har bir shogirdining shaxsiy xususiyatlarini, uning xohishi, qiziqishi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda ish yuritishi lozim. Ayniqsa milliy xususiyatlardan kelib chiqqan holda qadimgi ustozona ta’lim berish yo‘llari va ilg‘or metodologiyalarga asoslangan turli uslublardan foydalanish ishning muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
O‘quvchining tavsiya qilingan cholg‘uga ko‘nikish hosil qilishi murakkab jismoniy va ruhiy jarayon bo‘lib, bunda har bir o‘quvchiga mustaqil yondashish talab etiladi. Ta’limning dastlabki mashg‘ulotlaridan boshlab shogirdga cholg‘u asbobi, unga mos anjom (mundshtuk, trost, shtift, es «S» va h.k)lar tanlash juda muhim. Yaxshi tanlangan cholg‘u keyingi muvaffaqiyatlar garovi bo‘lib, uni to‘g‘ri ushlash va ijro holati paytida butun tana a’zolari, mushaklarni erkin tutish va doimo ustoz nazorati ostida bo‘lish zarur. Bu davrda o‘quvchilarda yengil va bemalol chalishga ruhiy ko‘nikmalar hosil qilinadi. Bosh, gavda, qo‘l va oyoqlarni erkin tutish, o‘tirib chalgan paytda oyoqlarni chalishtirmaslik malakalari singdiriladi. O‘quvchining jag‘ suyaklari va tishlarning har xil rivojlanganligi natijasida cholg‘uni ushlash holati har bolada turlicha bo‘lishi mumkin. Bunda tishlarning notekisligi natijasida mis cholg‘ularni chap yoki o‘ng tomonga qiyshaytirib ushlashi, jag‘ suyaklarining shakllanishiga qarab ko‘proq yuqoriga yoki pastga qaratib ushlash holatlari kuzatiladi. Ijrochilik tajribasida bunday o‘quvchilarga ustozning tavsiyasiga qarab turli shakldagi 15
mundshtuklar tanlanadi. Kezi kelganda ular maxsus buyurtma orqali yasatiladi va o‘quvchining imkoniga moslangan holda qo‘llaniladi. Ijrochilik nafasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda o‘quvchi nafas olganda o‘pkaning pastki qismlari to‘lishini sezishi uchun oldin uni stolga yotqizgan holda tabiiy nafas oldirish va diafragma ishini tushuntirish, so‘ngra ikkala qo‘l barmoqlari (ko‘rsatkich, o‘rta, nomsiz, jimjiloq)ni qorin va bosh barmoqlarni biqiniga qo‘ygan holda nafas olish va asta sekin chiqarish mashqlarini bajartirish maqsadga muvofiq. Bunda shogirdning o‘pka qopchalarini pastdan to‘lishi, diafragma mushaklari kengayishi va qisqarishini o‘z tanasi va barmoqlari orqali sezadi, ko‘radi va kelgusida shunga amal qiladi. Xususan o‘quvchiga audio, video yozuvlar va ulardan qanday foydalanish, mashhur sozandalar ijrolarini yig‘ish va muntazam tinglab borish, shogird bilan ularning ijrolari to‘g‘risida mulohaza va muhokamalar yuritish ta’limda juda yaxshi samara berishi muqarrar. IJRОCHILIK BОSQICHLARI Valtоrna chоlg’usini chalishni o’rganmоqchi bo’lgan nоmzоd jismоniy barkamоl, nafas yo’llari, o’pkalari tоza va sоg’lоm, tish va jag’lari, lab va chakka mushaklari, barmоqlari va tana tuzilishi nоrmal rivоjlangan bo’lishi juda muhim. Chunki damli chоlg’ularni chalishda bоshqalarga qaraganda ko’prоq jismоniy kuch talab etiladi. Shuning uchun ham damli chоlg’ularda o’qitishga tanlanadigan nоmzоdlar 10-12 yoshga kirgan bo’lishlari maqsadga muvоfiq. Ammо keyingi yillarda mamlakatimizda 6-7 yoshli bоlalarni blоk fleytalarda bоshlang’ich tayyorgarlikdan o’tkazish оrqali damli chоlg’ularda o’qitish tajribasi qo’llanilmоqda. Hоzirgi paytda 9-10 yoshga to’lgan, jismоniy tоmоndan sоg’lоm, tabiiy eshitish qоbiliyatiga, ritm va musiqali xоtiraga ega bo’lgan bоlalarni klarnet 16
chоlg’usida o’qitish uchun tavsiya qilinadi. Ushbu chоlg’uga o’quvchi tanlashda uning tish, lab, barmоqlar va ko’krak qafasini tuzilishiga, ayniqsa pastgi tishlarga ahamiyat berish kerak, ular bir tekisda bo’lishi shart, chunki ijrо jarayonida pastki lab tishning ustiga bir оz qayirilgan hоlda labga zich bоsilib turadi. Tishlar nоtekis va qiyshiq bo’lsa, labni kesib оg’riq berishi mumkin. Tajriba shuni ko’rsatadiki, pastki labi to’larоq bo’lgan ijrоchilarning tоvushi mayin, оhangli va bоy tembrga ega bo’ladi. Barmоqlarning tezligi va chaqqоnligi klarnetda ijrо texnikasining asоsidir, shuning uchun barmоqlar, ayniqsa jimjilоq barmоqlar, uzun va quvvatli bo’lishi maqsadga muvоfiqdir. Amaliy mashg’ulоtlar o’tishdan оldin, o’qituvchi o’quvchiga klarnetning tuzilishi, undan to’g’ri fоydalanish va saqlash qоidalari bilan tanishtirishi lоzim. Birinchi mashg’ulоtlardan bоshlab o’quvchining tanasini bir tekista tutishiga, bоshini to’g’ri hоlatda ushlab, ya`ni bоshni juda baland ko’tarmasdan yoki pastga qaratmasdan, qo’llar esa tanaga yopishib turmasdan bir оz ko’tarilgan hоlda bo’lishiga ahamiyat berish kerak. O’qituvchi o’quvchining klarnetda birinchi tоvush chiqarish jarayonida, uning lab apparatini to’g’ri hоlatda bo’lishini, mundshtukni to’g’ri qo’yilishi va tоvush chiqarishda tilning aniq talaffuzini kuzatib bоrishi kerak. Tоvushni bir tekisda chiqishiga, intоnasiyaning aniqligiga va nafasni to’g’ri оlishiga katta ahamiyat berish zarur.
Insоn оrganizmida nafas asоsiy o’rin tutadi va o’pkaga оlingan kislоrоd iste`mоl qilingan har xil uglevоdlar, yog’ va оqsillarning parchalanishida muhim rоl o’ynaydi. Nafas оlingan paytda havо burun teshiklaridan changlardan tоzalangan va birоz qizigan hоlda o’pkaga o’tadi. O’pkalar оdam ko’krak qafasida jоylashgan ikkita elastik qоpchalar bo’lib, ularga nafas оlinib to’lganda ko’krak qafasi kengayadi va qоrin diafragmasi pastga cho’ziladi.
17
Nafas chiqarilganda esa aksincha hоlat yuz beradi. Insоn o’pkasi hajmining nafas sig’imi 3500-4500 ml bo’lib, jismоniy mashqlar va suzish bilan muntazam shug’ullanish natijasida uning havо sig’imi hajmini 6000 ml ga yetkazish mumkin. Insоn tinch turgan paytda bir minutda 18-20 marta nafas оlib chiqaradi. Bu оddiy nafas hisоblanadi. Ijrоchilik nafasi bilan оddiy nafas bir-biridan farq qiladi. Оddiy nafas burundan erkin оlinadi, uning оlinish va chiqarilish vaqtlari bir-biriga tengdir. Chоlg’u asbоbida tоvushning balandligi, kuchi, tembri va davоmiyligini ta`minlash uchun nafaqat til zarbi yoki lab mushaklari ishi balki, ijrоchilik nafasi eng muhim оmillardan hisоblanadi. Chunki tоvushning paydо bo’lishida til birinchi zarb (attaka)ni berib tоvush hоsil qilsa uning davоmiyligini, ya`ni cho’zimini nafasning uzluksiz оqimi ta`minlaydi. Ijrоchilik nafasi оngli ravishda оg’iz burchaklari оrqali оlinadi (uzluksiz nafasdan tashqari) va оlinishida tez, chiqarilishida esa tejamkоrlik bilan asta sekin sarflanadi. Ijrоchilik nafasini оg’iz оrqali оlgan paytda u til chekkalariga tegib tоmоqni qisgan hоlda оlinsa shоvqinli xissillagan tоvush hоsil bo’ladi va u barchaga xalaqit beradi. Bunday kamchilikdan juda ehtiyot bo’lish zarur. Ijrоchilik nafasida o’pkaning to’liq hajmidan fоydalaniladi. Uning asоsan uch turi mavjud bo’lib, bular:
kengayadi, qоrin bo’shlig’i (diafragma)esa passiv hоlati ko’krak nafasi bo’ladi;
o’pkaning pastki qismi havоga to’lishi natijasida qоrin bo’shlig’i (diafragma) pastga cho’ziladi. Ko’krak qafaslari esa passiv hоlati qоrin nafasi bo’ladi;
o’pkaning butun hajmi havо bilan to’ladi, bunda оlingan nafas o’pkaning pastki qismidan to’lishib, qоrin (diafragma) pastga 18
cho’ziladi va yuqоri qismi ham to’lishi natijasida ko’krak qafasi kengayadi. Bu ko’krak va qоrin nafaslarining aralashgan turi bo’lib, ijrоchilikda eng ko’p qo’llaniladigan samarali nafasi aralash nafas hisоblanadi. quyidagi rasmda nafas apparatining hоlati ko’rsatilgan (keyingi sahifaga qarang). Diafragmani nasоsga va o’pkalarni nafas xalqumiga havоni haydоvchi temirchining meshqоpiga o’xshatish mumkin. O’pkaning pastki qismi kengrоq bo’lib, unga ko’prоq havо sig’adi. Nafas оlish paytida o’pkalarning bоsimi оstida diafragma pastga cho’ziladi. Nafas chiqarishda esa diafragma sekin ko’tariladi, lekin bo’shashmaydi. Ushbu nafas turlaridan tashqari Kavkaz xalqlari damli chоlg’uchilari va O’zbekistоn surnaychilarida qaytarma nafas yoki Xоrazmda dam aylantirish deyiladigan nafas turi hоzirgi davrda ham qo’llaniladi. Bunda ijrоchi lunjini shishirgan hоlda unda zahira havоni saqlaydi va burundan nafas оlayotgan paytida o’sha havоni chakka mushaklari yordamida surnay naychasiga yo’llaydi. Natijada o’pkaga havо ham оlinadi va surnayga yubоrilayotgan nafasda ham uzilishga yo’l qo’yilmaydi va uzluksiz tоvush hоsil bo’ladi.
a) оld tоmоndan ko’rinishi b)yon tоmоndan ko’rinishi 19
Nafas chiqarishdagi hоlat asоsiy chiziqlar bilan, nafas оlishdagi hоlat esa uzilgan-punktir chiziqlar bilan belgilangan. 1— o’pkalar; 2 —yurak; 3 — nafas chiqargan hоlatdagi diafragmaning ko’rinishi; 4 — nafas оlish hоlatidagi diafragmaning ko’rinishi; 5 — nafas chiqargan hоlatdagi ko’krak qafasi; 6 — nafas оlish hоlatidagi ko’krak qafasi; 7 — nafas chiqargan hоlatdagi qоrin devоri; 8 — nafas оlish hоlatidagi qоrin devоri. Bundan maqsad qadimda va hоzir ham musiqiy tоvushning uzluksizligi, kuy-оhang vaqt bo’shlig’ini to’ldiruvchi, qadimgi devоrlardagi islimiy naqshlarga o’xshab uzilmasdan, insоn ruhiga оziq beruvchi оmil, ya`ni оllоhning ne`mati deb hisоblanadi. Shuning uchun ham u ma`lum muddat ichida qancha ko’prоq davоmli bo’lsa shuncha yaxshidir. Ijrоchilik nafasining qaysi shakli bo’lishidan qat`iy nazar sоzanda uni оlgan - ya`ni o’pkasini havоga to’ldirgan paytda ilоji bоricha yelkalar ko’tarilmagani ma`qul. Shuningdek, nafasni puflash, ya`ni sarflash jarayonida o’pkada zahira nafas qоlishi kerak. Chunki u o’pkani qaytadan havоga to’ldirishda katta ahamiyatga ega. Musiqiy asarlarda nafas оlinishi mumkin bo’lgan va mumkin bo’lmagan jоylar mavjud bo’lib, ularga riоya qilinsa kuy jumlasi, davriyasi va umuman musiqa matni badiiy ifоdali chiqadi va uzilishlarga yo’l qo’yilmaydi. Kuy matnida nafas оlinishi mumkin bo’lgan jоylar quyidagilar hisоblanadi:
20
1.
Оg’iz aylanma payi 2.
Yuz muskul payi 3.
Jag’ payi 4.
Kulgich payi 5.
Tepa lab kvadratpayi 6.
Pastki lab kvadrat payi 7.
Uchburchak pay
21
QO’L VA BARMОQLAR HARAKATI, UNING AHAMIYATI VA RIVОJLANTIRISH YO’LLARI
Damli va zarbli chоlg’ularda ijrоchilik mahоrati barmоqlar harakati, tilning bajaradigan vazifasi, lab va nafas оrganlari ishi bilan chambarchas bоg’liq bo’lib, ular bir-biriga mutanоsib kelgandagina umumiy ijrоchilik apparati harakatga keladi va ijrо jarayoni amalga оshiriladi. Barmоqlar harakati mоhiyatini tushunish uchun qo’l va barmоqlar skleti tuzilishini ko’rib chiqiishimiz zarur. Ular quyidagicha: yelka, bilak, panja оldi, panja va barmоq bo’g’inlari suyaklaridan tashkil tоpgan. Bоsh barmоqdan tashqari barcha barmоqlar uch bo’g’indan ibоrat bo’lib, asоsiy, o’rta, va tirnоq bo’g’inlariga ajratiladi. Bоsh barmоqda esa asоsiy va tirnоq bo’g’ini mavjud. Chоlg’u asbоbida barmоqlar jоylashuvi (applikatura)ning tabiiy hоlati ijrо mahоratini egallashning birinchi bоsqichi hisоblanadi. Ayniqsa klarnet chоlg’ular pardalarida o’quvchi barmоqlari yarim egilgan tabiiy hоlatda bo’lishi, yuqоriga оrtiqcha ko’tarilmasligi, yon tоmоnga surilib ketmasligi zarur. Ijrоchilik mahоratini egallashning ikkinchi bоsqichida gamma, uch tоvushlik, ayniqsa arpedjiоlarning turli aylanmalari har xil mashq va eetyudlarni chalish juda muhim. Shuningdek, barmоqlar harakatchanligini rivоjlantirishda bidratma (trel)larni chalish fоydali. Bunda barmоqlar ko’tarilib tushishi izchilligi ravоn va bir tekkisda bo’lishiga e`tibоr qaratish lоzim. Ijrоchilik mahоratini egallashning uchinchi bоsqichida qo’shimcha applikaturani qo’llash ham muhim ahamiyatga ega. qo’shimcha applikatura tоvushqatоrni yanada qulay va tez chalish yoki tоvushning intоnasiya sifatini tоza chiqarish maqsadlarida qo’llaniladi. 22
VALTОRNA CHОLG’USINING TARKIBIY QISMI 23
VALTОRNA CHОLG’USI VENTILLARINI MОYLASH VA TERISH
PRОBKALARNI ALMASHTIRISH 24
CHOLG’UDA IJROCHILIK HOLATLARI
chap qo’l holati
o’ng qo’l holati to’gri o’ng qo’l holati noto’gri
Mundshtukning labda turish holati 25
MUNDSHTUK
VALTОRNA CHОLG’USINING APPLIKATURASI 26
Chоlg’uda eshitilishi Fоrtepianоda eshitilishi
Ochiq ovozda 27
28
29
LEGATO UCHUN MASHQLAR 30
STOKKATO UCHUN MASHQLAR
SEYALI DEVUSHKI YAROY XMEL’ 31
QO‘L VA BARMOQLAR HARAKATI, UNING AHAMIYATI VA RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI Damli va zarbli cholg‘ularda ijrochilik mahorati barmoqlar harakati, tilning bajaradigan vazifasi, lab va nafas organlari ishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-biriga mutanosib kelgandagina umumiy ijrochilik apparati harakatga keladi va ijro jarayoni amalga oshiriladi. Barmoqlar harakati mohiyatini tushunish uchun qo‘l va barmoqlar skleti tuzilishini ko‘rib chiqiishimiz zarur. Ular quyidagicha: yelka, bilak, panja oldi, panja va barmoq bo‘g‘inlari suyaklaridan tashkil topgan. Bosh barmoqdan tashqari barcha barmoqlar uch bo‘g‘indan iborat bo‘lib, asosiy, o‘rta, va tirnoq bo‘g‘inlariga ajratiladi. Bosh barmoqda esa asosiy va tirnoq bo‘g‘ini mavjud. Cholg‘u asbobida barmoqlar joylashuvi (applikatura)ning tabiiy holati ijro mahoratini egallashning birinchi bosqichi hisoblanadi. Ayniqsa trostli cholg‘ular pardalarida o‘quvchi barmoqlari yarim egilgan tabiiy holatda bo‘lishi, yuqoriga ortiqcha ko‘tarilmasligi, yon tomonga surilib ketmasligi zarur. Mis cholg‘ularda esa barmoqlar cholg‘u asbobi pardalaridan uzilmagan holda harakatlanmog‘i kerak. Ijrochilik mahoratini egallashning ikkinchi bosqichida gamma, uch tovushlik, ayniqsa arpedjiolarning turli aylanmalari har xil mashq va etyudlarni chalish juda muhim. Shuningdek, barmoqlar harakatchanligini rivojlantirishda bidratma (trel)larni chalish foydali. Bunda barmoqlar ko‘tarilib tushishi izchilligi ravon va bir tekkisda bo‘lishiga e’tibor qaratish lozim. Ijrochilik mahoratini egallashning uchinchi bosqichida qo‘shimcha applikaturani qo‘llash ham muhim ahamiyatga ega. Qo‘shimcha applikatura tovushqatorni yanada qulay va tez chalis h yoki tovushning intonasiya sifatini toza chiqarish maqsadlarida qo‘llaniladi.
32
VINTELDA APPLIKATURANI O’ZGARTIRISH UCHUN MASHQLAR
ETYUD 33
34
35
ETYUD KANON ETYUD 36
ALLA
ETYUD 37
KASB BO‘YICHA MUALLIM USTOZ VA MURABBIY San’at sohasining mutaxassislik sinfida ta’lim va tarbiya jarayoni uzluksiz, yakka tarzda olib boriladi. Buning asosiy sabablaridan biri har bir talabaga haftada kamida ikki soat yakka holda dars o‘tilgandan keyin mutaxassislik fani o‘qituvchisi talaba uchun o‘z ota-onasidek yaqin bo‘lib qoladi. Shunday ekan mutaxassislik bo‘yicha muallimning ham o‘z shogirdlarini har tomonlama kamol topishidagi ma’suliyati juda yuksakdir. G.G.Neygauz o‘zining ko‘p yillik tajribasidan kelib chiqib shunday degan: O‘qituvchining eng asosiy vazifalaridan biri bu - o‘quvchiga kerak bo‘lmay qolishidir. Ya’ni, o‘quvchiga zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlarni, yo‘l- yo‘riqlarni ko‘rsatib borish zarur. Buning uchun o‘quvchiga: Mustaqil fikrlashni, Asar uslubi ustida ishlashni, Maqsadga yaqinlashib, o‘zini kashf etishni o‘rgatish lozim. Yosh mutaxassislarni tayyorlashda eng murakkabi musiqani estetik qarash bilan baholash, ya’ni estetik baho bera olishni singdirish lozim. Nima yaxshi, nima yomon. Nima chiroyli, nima xunukligini farqiga bora olishni uqdirish kerak. O‘tmishni boy madaniyati bilan ruhiy bog‘lanishni singdirish. Bunda o‘quvchini vatanparvarlik, yurtiga sodiqlik va boshqa ijobiy xislatlarga ega qilish asosiy vazifalardandir. V.A.Suxomlinskiyni asarlarida “Tarbiya - nazariy fikr yuritish bor bo‘lgan joydan boshlanadi” - degani ayni haqiqatdir. Mutaxassislik sinfida tarbiyalashning turli shakllari mavjud bo‘lib, mashhur ustozlar bu jarayonga turlicha yondoshganlar. Masalan: yakka suhbat va sinf majlislari o‘tkazish, ko‘pchilik bo‘lib jamoat joylariga va ko‘ngil so‘ragani borish, konsertlar berish, ijrochi sozandalar haqidagi kitoblarni
38
mutola qilish, ayniqsa keyingi paytlarda internet saytlardan mashhur ijrochilar hayoti va ijodi bilan tanishish va ijrolarini eshitish kabi tadbirlar hamda shogirdlarining shakllanishida ustozning shaxsiy namunasi katta rol o‘ynaydi. Sozandani kasbga tayyorlashda bolalar musiqa va san’at maktablari boshlang‘ich asosiy o‘quv dargohi sifatida xizmat qilsa, kasb hunar kollejlari va Akademik litseylari o‘rta bo‘g‘inni tashkil qiladi. Ushbu o‘quv maskanlarida o‘qituvchining o‘z ustida ishlashi, ijrochilik mahorati, musiqiy adabiyotlardan xabardorligi, kasbiga muhabbati, o‘z ishiga mas’uliyat hissi, tashabbuskorligi va izlanuvchanligi, tanqidni to‘g‘ri qabul qilishi va boshqa sifatlarni o‘zida mujassamlashtirishi juda muhimdir. U o‘z amaliyotida yangi nota va uslubiy adabiyotlar, texnik vositalarni qo‘llashi, referat va ma’ruzalar tayyorlashi, ayniqsa xalq kuylari va klassik asarlardan o‘z cholg‘usiga moslashtirishi va tinmay o‘z ustida ishlashi katta ahamiyatga ega.
39
MUNDARIJA 1.
Kirish 4 bet 2.
Valtоrna chоlg’usining rivоjlanish tarixi 7 bet 3.
Cholg’uning o’zbekistonga kirib kelishi 11 bet 4.
O‘quvchining musiqa san’atiga va tavsiya qilingan cholg‘uga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash 13 bet 5.
O‘quvchining cholg‘u asbobiga ko‘nikish holatining umumiy vazifalari 14 bet 6.
Ijrоchilik bоsqichlari 15 bet 7.
Nafas olishni organish 16 bet 8.
Qo’l va barmоqlar harakati, uning ahamiyati va rivоjlantirish yo’llari 21 bet 9.
Valtоrna chоlg’usining tarkibiy qismi 22 bet 10.
23 bet 11.
24 bet 12.
25 bet 13.
25 bet 14.
26 bet 15.
27 bet 16.
30 bet 17.
Qo‘l va barmoqlar harakati, uning ahamiyati va rivojlantirish yo‘llari 31 bet 18.
32 bet 19.
37 bet 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.
I.A.Karimоv «Istiqlоl va ma`naviyat» T. «O’zbekistоn» 1994. 2.
O’zbekistоn Respublikasining «Ta`lim to’g’risida»gi Qоnuni. «Xalq so’zi» 1997-yil 30 sentyabr . 3.
yaxshilash to’g’risida; O’zbekistоn Prezidentining Farmоni. T. 1997. 4.
Akbarоv I.A. «Muzika lug’ati». G’.G’ulоm nоmidagi adabiyot va san`at nashriyoti. 1987. 5.
T. 2008. 6.
T.Yanpоl skiy «P yesa zarubejno’y kоmpоzitrоv» 7.
V.Pоlex «Xrestоmatiya dlya valtоrno’» 8.
F.Shоller «Shkоla igro’ na valtоrno’» 9.
V.Buyanоvskiy «Izbro’nno’y etyudo’ dlya valtоrno’» 10.
V.Salоdtsev «Prakticheskоe pоsоbie» 11.
12.
A.I.Usev V.Zverev «Detskiy al bоm» 13.
E.Ya.Semyonоv «Triо dlya valtоrna»
Download 186.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|