Rasulova iroda dilshod qizi

3.2. Markaziy bank pul-kredit siyosatini xorij tajribasi asosida takomillashtirish yо‘llari
Foiz kanalini rivojlantirishda yana bir masala qarz qimmatli qog’ozlari bo’yicha “daromadlilik egri chizigi”ni shakllantirish bo’lib, uning to’laqonli shakllanishi nafaqat iqtisodiyotdagi depozit va kreditlar, balki obligatsiyalar foiz stavkalari orqali kam pul- kredit sharoitlarini ta’minlash imkonini beradi. Bugungi kunda qarz qimmatli qogozlari bozorining yetarli darajada rivojlanmaganligi, davlat qimmatli qogozlari emissiyasining kamligi va ular bo’yicha daromadlilik darajasining bank tizimi likvidligiga bog’liqligi samarali “daromadlilik egri chizig’i” shakllanishiga to’sqinlik qilmoqda. Kelgusi davrlarda Markaziy bank Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat qimmatli qog’ozlari emissiyasini amalga oshirish, xususan, turli muddat va hajmlardagi obligatsiyalarni chiqarish orqali kelgusi makroiqtisodiy kutilmalar to’g’risida ma’lumot beruvchi daromadlilik egri chizig’ini shakllantirish bo’yicha ishlarni jadallashtiradi. Bunda to’g’ri shakllangan “daromadlilik egri chizig’i” nafaqat foiz kanali samarasini oshirib, iqtisodiyotda zaruriy pul-kredit sharoitlari shakllanishiga xizmat qiladi, balki boshqa moliyaviy bozorlar uchun “benchmark” vazifasini ham bajaradi. Pul-kredit siyosati foiz kanali ta’sirchanligini oshirishning yana bir muhim elementi bu mamlakatda moliya bozorlarining rivojlanishi hisoblananadi. Moliya bozorlarining rivojlanishi iqtisodiyotda moliyaviy resurslarning samarali qayta taqsimlanishiga va bevosita uzoqrok muddatli pullar narxining bozor tamoyillari asosida shakllanishiga zamin yaratadi. AQSh FZT to’g’risidagi qonunda ham milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash va baholar barqarorligini saqlab turish pul-kredit siyosatning strategik maqsadi ekanligi o’z ifodasini topgan. Bu esa, pul-kredit siyosatning strategik maqsadi xususida munozarali holatlarning mavjud emasligidan dalolat beradi. Pul-kredit siyosatning strategik maqsadi xususida munozarali holatlar mavjud bo’lmasada, uning taktik maqsadlaridan foydalanish xususida bir-biridan keskin farqlanuvchi munozarali qarashlar mavjud. Hozirgi vaqtda pul-kredit siyosatning taktik maqsadlari sifatida pul massasining o’sish sur’ati, milliy valyutaning nominal almashuv kursi, nominal foiz stavkasi, inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlaridan foydalanilmoqda. O’zbekiston Respublikasida yaqingacha rasman pullar taklifini tartibga solish Markaziy bank pul-kredit siyosatining taktik maqsadi hisoblanar edi.
Markaziy bank kelgusi yil uchun O’zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqadi va har yili keyingi moliya yili boshlanishidan kamida 30 kun oldin Oliy Majlisning Senatiga bu haqda axborot beradi. Monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari:
*iqtisodiy kon’yunkturaning tahlili va istiqbol ko’rsatkichlarini;
*muomalada bo’lgan pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralarini;
*pul massasi yillik o’sish sur’atining aniq maqsadli ko’rsatkichlarini, shu jumladan, Markaziy bank ichki aktivlarining o’zgarishini;
*valyuta hamda foiz siyosatining asosiy yo’nalishlarini;
*pul-kredit sohasini tartibga solishga doir harakatlarning aniq maqsadil asosiy ko’rsatkichlarini o’z ichiga olishi lozim.
Xalqaro tajriba va andozalar asosida bank nazorati amaliyotini takomillashtirish. Shuningdek, bank tizimida raqobat raqobat muhitini yaxshilash, banklarning kredit siyosatida bozor mexanizmlarini keng joriy etish bo’yicha ishlarning amalga oshirilishi bank tizimiga bo’lgan ishonchning ortishiga va pul-kredit siyosati samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Pul-kredit siyosatining foiz instrumentlarini takomillashtirish. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining likvidliligini tartibga solish va uni boshqarishda pul-kredit siyosatining bozor instrumentlaridan faol foydalanib boriladi.
Valyuta siyosatini amalga oshirishda asosiy e’tibor valyuta kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanishiga hamda Markaziy bankningvalyuta birjasidagi ishtirokini minimallashtirishga qaratiladi. Bunda, Markaziy bankning valyuta birjasidagi interventsiyalari “oltin-valyuta zaxiralarining neytralligi”ni ta’minlash maqsadlaridan kelib chiqib, monetar oltinni xarid qilish operatsiyalari natijasida iqtisodiyotda hosil bo’lgan qo’shimcha likvidlik va pul massasini “sterilizatsiya” qilishga qaratiladi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Hukumatga tegishli pul mablag’laridan, masalan, Davlat byudjeti mablag’laridan muomaladagi pul massasini tartibga solishda foydalanadi. Davlat byudjeti daromadlarini kelib tushish vaqti bilan byudjet xarajatlarini moliyalashtirish vaqti o’rtasidagi farq tufayli ma’lum miqdordagi pul mablag’larini to’planishi yuz beradi. Markaziy bank ana shu pul mablag’laridan vaqtinchalik foydalanadi. Germaniya Markaziy banki, ya’ni Bundesbank amaliyotida ushbu pul mablag’lari muomaladagi pul massasini boshqarishning “nozik vositasi” deb ataladi. Markaziy bank tijorat banklarining “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi ortiqcha pul mablag’larini o’zining depozit hisobraqamlariga jalb etish yo’li bilan bank tizimining likvidligiga va tijorat banklarining kreditlash imkoniyatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Shunisi muhimki, Markaziy bankning depozit siyosati qayta moliyalash va ochiq bozor siyosatlari bilan uyg’unlikda olib borilsa katta samara berishi mumkin. Ammo respublikamizda mazkur instrumentlar o’rtasidagi uyg’unlikni ta’minlashning hozircha imkoni yo’q. Buning sababi shundaki, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga lombard kreditlari berish amaliyoti mavjud emas. Buning ustiga, Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari amalga oshirilmayapti. Markaziy bankning monetar siyosati tijorat banklarining kreditlash salohiyatiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu sababli, qator xorijiy davlatlar tajribasini monetar siyosat aniq yo’naltirilgan restriktsion yoki ekspansionistik mazmunga ega bo’lishi lozim. Xususan, AQSh FZTning tajribasi ko’rsatdiki, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va bank tizimining likvidligini ta’minlash maqsadida nollik hisob stavkasi qo’llanilmoqda. Bu esa, birinchidan, tijorat banklarining likvidliligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va ularni kreditlash imkoniyatini oshirishga xizmat qiladi; ikkinchidan, tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini oshishiga va natijada xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining tijorat banklari kreditlaridan foydalanish darajasini oshirish imkonin beradi. Shunisi xarakterliki, respublikamizda iqtisodiyotning pul mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasi bilan tijorat banklarining kredit ekspansiyasi o’rtasida ikki tomonlama aloqadorlik mavjud. Mazkur aloqadorlikning mohiyati shundaki, bir tomondan, tijorat banklari kredit ekspansiyasi ko’lamining keng emasligi (kreditlarning YaIMga nisbatan darajasi bilan o’lchanadi) iqtisodiyotning pul mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasini oshirishga to’sqinlik qilsa, ikkinchi tomondan iqtisodiyotning pul mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasining past ekanligi tijorat banklari faolyaitidagi kredit riski darajasining yuqori bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Buning sababi shundaki, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan etkazib berilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar haqini o’z vaqtida to’lanmasligi ularning pul oqimi barqarorligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, har bir davlat iqtisodiyotidagi eng asosiy muammolardan biri bu oqilona inflyatsiya darajasini aniqlash, ya’ni inflyatsiya darajasi necha foiz miqdorida bo’lsa, iqtisodiy o’sish eng yuqori bo’ladi. Bu savolga hech bir iqtisodchi aniq javob beraolmaydi. Chunki inflyatsiya darajasiga ta’sir etuvchi omillar har bir davlat uchun o’ziga xos xususiyatlarga ega. Fikrimizcha, iflyatsiyaning kelib chiqishiga va uning o’zgarishiga eng avvalo, quyidagi omillar: bozordagi talab va taklif muvozanatining buzilishi, pul massasining o’sishi, ishlab chiqarishning pasayishi, byudjet taqchilligining o’sishi, ish haqining oshirilishi, valyuta kursining devalvatsiyasi, davlat tomonidan tartibga solinadigan tovar va xizmatlar narxining oshirilishi ta’sir qiladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, ko’pgina davlatlarda inflyatsiya darajasini yillik 1-5 foiz miqdorida ushlab turishga harakat qilinadi, chunki iqtisodiy o’sish, bunday inflyatsiya darajasida, ular uchun eng yuqori bo’ladi. Rivojlanayotgan davlatlarning ko’pchiligi inflyatsiya darajasini yillik 5-10 foiz miqdorida bo’lishini maqsad qilib qo’yadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davlatlar esa inflyatsiya darajasini yillik 10-15 miqdorida bo’lishini ta’minlashga asta-sekinlik bilan erishib, 5-10 foizgacha pasaytirishga harakat qiladi va ishlab chiqarishning real o’sishiga erishadi. Inflyatsiya darajasi yillik 20-40 foiz darajasida bo’lsa yalpi ichki mahsulotning real o’sishi deyarli yuqori bo’lmaydi.
Joriy 2023-yildan boshlab davlat byudjeti barqarorligini ta’minlash maqsadida “Byudjet qoidalari” va “Yig‘ma byudjet” hamda fiskal cheklovlarni belgilash e’tirof etilgan. Pul-kredit siyosatining asosiy yо‘nalishlari dasturiy hujjat hisoblanib, u joriy makroiqtisodiy holat va tashqi iqtisodiy vaziyat tahlili, shuningdek tashqi va ichki sharoitlarning rivojlanish prognozlari asosida ishlab chiqilgan. Mazkur hujjat о‘z ichiga, о‘rta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosatining maqsad va tamoyillari, pul-kredit sohasida amalga oshirilgan ishlar tahlili va kutilayotgan natijalar, makroiqtisodiy rivojlanish senariylari hamda о‘rta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosati instrumentlarini takomillashtirish choralarini qamrab olgan. Asosiy senariyga kо‘ra yillik inflyatsiya darajasining prognoz kо‘rsatkichlari 2023-yilda 8,5-9,5 foizni, 2024-yilda 5-6 foizni va 2025-yilda 5 foizni tashkil etishi kerak.
2023-yildan boshlab yillik inflyatsiya darajasi bir xonali kо‘rsatkichgacha pasayishi kutilmoqda. Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillaridan boshlab milliy valyuta va iqtisodiyotimizning barqaror rivojlanishida О‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining о‘rni yuksalib, aholining banklarga, davlat boshqarmalariga ishonchi ortib bormoqda, bu esa, keyingi yillarda iqtisodiy vaziyatning yaxshilanishiga ijobiy ta’sir о‘tkazdi. Markaziy bank tomonidan еvrobondlarning xalqaro bozorlarga sotuvga chiqarilishi mamlakatimizga kirib keladigan investitsiyalar hajmini oshiradi.
Rivojlangan davlatlarning ilg‘or tajribalari tahlili kо‘rsatadiki, pul-kredit siyosat yillar davomida innovatsion g‘oyalar ta’sirida takomillashib borgan. Dunyo iqtisodiyoti tarixida turli davlatlarda kuzatilgan moliyaviy yoki iqtisodiy inqirozlarni hal etishda pul-kredit siyosati muhim rol о‘ynagan hamda u doimo innovatsion g‘oyalar asosida takomillashtirilib borilgan.
Jumladan, Markaziy banklarning ochiq bozor operatsiyalari ilk marta yuzaga kelganida uning obekti bо‘lib, faqat hukumat tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar hisoblanar edi. Yillar о‘tishi bilan inovatsion g‘oyalar asosida uning obektlari soni kо‘paydi. Xususan, hozirgi davrda, depozit sertifikatlaridan (Niderlandiya, Daniya, Ispaniya markaziy banklari, Yevropa Markaziy banki), moliyaviy veksellardan (Angliya Markaziy banki, Shvetsiya Riks banki, Germaniya Bundesbanki, Yaponiya Markaziy banki), korporativ obligatsiyalardan (Janubiy Koreya, Chili, Rossiya Markaziy banklari) ushbu operatsiyalarning obekti sifatida foydalanilmoqda.
Ayni paytda, global inqirozning о‘z еchimini topmagan ishsizlik darajasi, tо‘lov balansi, byudjet taqchilligi va tashqi qarzlarning о‘sishi kabi jiddiy makroiqtisodiy muammolari kо‘pchilik davlatlarni, nufuzli moliya-kredit tashkilotlarini, siyosatchilar va tahlilchilarni tashvishga qо‘ymoqda. Bu holat har bir mamlakatda iqtisodiyotni innovatsion g‘oyalar asosida modernizatsiya qilish va yanada rivojlantirishni taqozo etmoqda.
Ushbu muammolarni hal etishda pul-kredit siyosati muhim rol о‘ynaydi va u har bir davlat siyosatining ustuvor maqsadlariga erishishda qulay shart-sharoitlar yaratadi. Xususan, pul-kredit siyosati pul va kredit hajmiga, bank tizimi va pul bozori likvidliligiga, real sektorga, tо‘lov balansiga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun u har bir davlatda doimo iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va samarali vositasi bо‘lib qolaveradi.
Pul-kredit siyosati sohasidagi yana bir innovatsion g‘oya – bu rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini tо‘liq Markaziy bankning balansida tо‘plash orqali zaxiralarni boshqarish samaradorligini oshirish va Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish taklifidir. XX asrning 60-yillarida ushbu g‘oya G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida tug‘ildi. Uning amaliyotga tatbiqi rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish samaradorligini oshirish imkonini berdi. Xususan, davlatning tashqi qarzini keskin oshirish imkoniyati cheklab qо‘yildi. YA’ni, Markaziy bank davlatning tashqi qarzini о‘zining valyuta mablag‘lari hisobidan tо‘lab beradi.
Shuningdek, svop operatsiyalari rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini boshqarishning keng tarqalgan usullaridan biriga aylandi. Holbuki, svop nisbatan yangi valyuta operatsiyasi hisoblanadi. YA’ni svop bozori 1981-yilda paydo bо‘ldi. Ta’kidlash joizki, valyutaviy svop valyuta zaxiralarini valyuta riskidan ishonchli himoya qiladi. Ammo katta daromad keltirmaydi. Shu jihati bilan valyutaviy svop operatsiyalari Markaziy banklarni kо‘proq о‘ziga jalb etadi.
Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan investitsion operatsiyalarini rivojlantirishda quyidagilarni amalga oshirishimiz lozim, deb hisoblaymiz:
- davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalada bо‘lishini rag‘batlantirish;
- REPO bо‘yicha foiz stavkalarining inflyatsiyadan yuqori bо‘lishini ta’minlash yо‘llarini kо‘rish;
- Rossiya va xorij amaliyotidan kelib chiqib tijorat banklari REPO operatsiyalaridan olingan daromadlarga imtiyoz qо‘llash imkoniyatini kо‘rib chiqish zarur.