Raupov Oxunjonning “Fizika ta’limi texnologiyasi va tarixi” fanidan Kurs ishi Mavzu

M=[PB] (23)
Isbot qilish mumkinki, bu formula ixtiyoriy shakldagi tokli kontur uchun o‘rinlidir va u istalgan o‘q va istalgan nuqta uchun kuch momentini aniqlaydi.
Kuch momenti (23) ramkani turg‘un muvozanat holatga qaytarishga harakat qiladi, chunki magnit momenti magnit induksiya bo‘ylab yo‘nalgandir.(Ko‘rsatish mumkinki, va antiparallel bo‘lgan holatda, turg‘un holat bo‘lmaydi,aksincha turg‘unsiz). Bulardan tashqari, kontur maydon tomonidan deshaklsiyalovchi ta’sirga ega bo‘ladi. Shunday qilib, tokli konturning magnit maydonida harakati dipolning elektr maydonida harakatiga o‘xshashdir.
Endi tokli konturning bir jinsli bo‘lmagan magnit maydonidagi harakatini qaraylik. Biz ko‘rgan edikki, bir jinsli magnit maydonida tokli konturga magnit maydon induksiyasi bo‘yicha oriyentirlovchi kuch ta’sir qilishini, bundan farqli o‘laroq bir jinsli bo‘lmagan magnit maydonida ramkaga ta’sir etuvchi yig‘indi kuch noldan farq qiladi. (10-rasm)


10-rasm
Haqiqatda konturning elementar sohalariga ta’sir etuvchi kuchlar (21) ga ko‘ra, konussimon manzarani hosil qiladi (10-rasm) va maydon yo‘nalishi bo‘yicha yig‘indi kuchni hosil qiladi.
Shunday qilib, bir jinsli bo‘lmagan magnit maydon konturni magnit induksiya bo‘ylab yo‘naltirishga, ya’ni uni kuchli maydon tomon tortadi. Kontur qo‘yib yuborilsa ham shunday o‘z-o‘zidan, hol sodir bo‘ladi. Agar konturning magnit momenti maydon induksiya chiziqlariga qarama-qarshi holda ushlab turilsa, ko‘rish qiyin emaski, konturga teskari yo‘nalishda kuch ta’sir qiladi va uni kuchsiz maydon tomonga olib keladi. Bu yerda ham dipolning bir jinsli bulmagan maydonidagi singari hodisa ro‘y beradi.
Lorens kuchi. Biz ko‘rdikki, magnit maydoni tomonidan tokli o‘tkazgichga kuch ta’sir qilar ekan. Bu kuchlarning kelib chiqishi qanday? Ma’lumki, elektr toki zaryadlarning yo‘naltirilgan harakati, shuning uchun aytish mumkinki, magnit maydoni shu maydonda harakat qiluvchi har qanday elektr zaryadga qandaydir kuch bilan ta’sir qiladi. Bu vaqtda o‘tkazgichga ta’sir qiluvchi kuch - undagi tok tashuvchilarga ta’sir etuvchi yig‘indi kuchdir.
Alohida tok tashuvchiga ta’sir qiluvchi kuchni hisoblaymiz. Uzunligi dl bo‘lgan tokli o‘tkazgichga ta’sir etuvchi kuch bilan aniqlanadi. Tok elementi Idl dan va formuladan foydalanib tok zichligiga o‘tkazamiz. U vaqtda . Bu yerda S-o‘tkazgich ko‘ndalang kesim yuzasi, q- tok tashuvchi zaryadi n₀ mok tashuvchilar konsentrasiyasi, - yo‘naltirilgan harakat tezligi, musbat tok tashuvchilarning harakat tezligi yo‘nalishi va tok kuchi mos kelgani uchun keyingi tenglikni vektor ko‘rinishda yozish mumkin.
(24)
Bu ifodani f ga qo‘ysak, bo‘ladi. dF kuchni qaralayotgan o‘tkazgich elementidagi tok tashuvchilar soni n₀ Sdl bo‘lsak, bitta tok tashuvchiga ta’sir qiluvchi f kuchni topgan bo‘lamiz:
(25)
Shunday kuch magnit maydonida harakat qiluvchi har qanday zaryadlangan zarrachaga ta’sir qiladi. Bunga Lorents kuchi deb aytiladi va quyidagicha yoziladi:
(26)
Bu formuladan kelib chiqadiki, Lorents kuchi magnit induksiyaga va tezlikka (11-rasm) perpendikulyar bo‘lib, uning absolyut qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(27)
bu yerda  - tezlik vektori bilan induksiya vektori orasidagi burchak.

11-rasm
Lorents kuchining zaryad tezligiga perpendikulyarlik shartidan zaryadning doimiy magnit maydonida harakati haqida ba’zi bir xulosalar kelib chiqadi. Birinchidan, dan kelib chiqadiki, Nyuton ikkinchi qonuni bo‘yicha tezlanish , shuning uchun ham tezlikning ozgina o‘zgarishi ham perpendikulyar bo‘ladi. Bu shuni bildiraki, Lorents kuchi tezlik kattaligini o‘zgartirmaydi, balki faqat uning yo‘nalishini o‘zgartiradi. Shunga ko‘ra, zaryad doimiy magnit maydonida harakat qilganda uning kinetik energiyasi doimiy qoladi. Bu xulosaga boshqacha yo‘l bilan ham erishish mumkin, Lorents kuchining bajargan ishi nolga teng, chunki u tezlikka perpendikulyar, demak Lorents kuchi sijishga perpendikulyar bo‘lgani uchun ish bajarmaydi.