Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Markaziy immunitet organlari. 
Ayrisimon bez (timus)-immun organlar ichida muhim o’rin to’tadi. Ayrisimon 
bez- limfoid tizimini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lib, organizmning 
imunologik reaktsiyasiga munosabatni ta’minlani-shini Dj. Miller (1961), F. Bernet 
(1964) va boshqalar ko’rsatib bergan.
Ayrisimon bezning po’stloq qavati juda yuqori mitotik fa’ollikka ega bo’lgan 
limfotsitlar (timotsitlar) bilan to’lgan. Mag’z qavatida timotsitlar kamroq bo’ladi. 
Po’stloq limfotsitlari etilmaganligi bilan farqlanadi va doimiy etilib T-limfotsitlarga 
aylanadi. Shu vaqtda ular mag’iz qavatga harakatlanib u erdan qonga chiqariladi. 
Arisimon bez T-limfotsitlardan tashqari, shu limfotsitlarni etilishiga yordamlashuvchi 
garmonga o’xshash moddalarni ham ajratadi. 
Ayrisimon bez to’sh suyagini orqasida, o’ng va chap o’pkalarning o’rtasida, 
ya’ni ko’ks oralig’ining oldingi qismida joylashgan. YAngi tug’ilgan hayvonlarda 
ayrisimon bezni olib tashlanishi 1,5-3 oydan keyin og’ir tropik va immun 
bo’zilishlarga, ya’ni Vasting-sindromiga sabab bo’ladi. Bu sindrom ozib ketish, 
pakanalik, junlarni to’qilishi, dermatit va diareya bilan xarakterlanadi. SHunday qilib 
hayvonlarda ayrisimon bezni olib tashlanishi immunitetni pasayishiga sabab bo’ladi. 
Suyak ko’migi-asosan qon yaratuvchi organdir. SHu bilan birga ayni vaqtda 
immun tizimining markaziy organlari qatoriga kiradi. Unda qizil va sariq suyak 

---

53 
iliklari tafovut qilinadi. Qizil suyak iligi suyaklarni diafizlarida (suyak kanalida) 
joylashgan. 
Qizil suyak ko’migida o’zak hujayralari bo’lib, unda T-limfotsitlardan tashqari 
qonning barcha shaklli elementlari takomillashadi. Bu erda V-limfotsitlar hosil 
bo’ladi va differentsialanadi. T-limfotsitlarga aylannuvchi kam differentsiallashgan 
hujayralar bo’ladi. Demak, suyak ko’migi odamda V-limfotsitlarning takomilini yoki 
V-limfotsitopoezni ta’minlovchi markaziy organ hisoblanasa, timus (ayrisimon yoki 
buqoq 
bezi) 
odamda 
va 
boshqa 
sut 
emizuvchilarda 
T-limfotsitlar 
differentsiallashadigan asosiy markazdir. Bu organda T-limfotsitlarning boshlang’ich 
hujayralari ko’payadi va T-limfotsitlarga etiladi. Markaziy organlarda limfotsitlarni 
ko’payishi va differentsial-lanishi antigenga bog’liq bo’lmagan holda kechadi. 
I
mmun tizimining periferik organlariga - limfa tugunlari, taloq, gemolifatik 
tugunlar kiradi. Bu organlar qatoriga murtaklar, hazm sistemasida alohida joylashgan 
limfoid folikullar yoki ularni gruppalari (Peyer tanachalari), chuvalchangsimon o’siq 
(appendiks), nafas va siydik chiqaruv yo’llari bo’ylab joylashgan limfoid fallikullar 
ham kiradi. Periferik organlarda qon yoki limfa orqali keluvchi T va V-
limfotsitlarning ko’payishi, ularni gumoral va hujayraviy immunitet jarayonlarida 
ishtirok etuvchi effektor hujayralarga aylanishi ko’zatiladi. 
Limfa tugunlari limfa tomirlari bo’ylab joylashib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1. Limfa tugunlarida T va V-limfotsitlarining ko’payishi va ularni antigenga mos 
ravishda ixtisoslanishi ko’zatiladi. T va V-limfotsitlarning o’zaro hamda 
mikromuhim hujayralari bilan muloqotda bo’lishi ma’lum antigenlarga qarshi 
spetsifik antitelolar ishlab chiqarishga olib keladi. 
2. Tugunlar oqib o’tayotgan to’qima suyuqligini yoki limfani barcha yot 
antigenlardan tozalaydi. 
Taloq – imun – himoya sistemasini periferik a’zosi bo’lib, organizmda bir 
qancha muhim vazifalarni o’taydi. 
Taloqda T va V-limfotsitlarning ko’payishi hamda ularning mikro muhit 
hujayralari bilan hamkorlikdagi faoliyati ko’zatiladi. Shu sababdan taloq hujayraviy 
va gumoral immunitetda faol ishtirok etadi. Bundan tashqari, taloqda yot zarrachalar 
ushlanib qolib, makrofaglar tomonidan emirililadi.
Taloqda yashash muddatini o’tgan eritrotsitlar va qon plastinkalari emiriladi. 
Taloq bir qancha biologik faol kechadigan eritropoez va trombotsitopoez
jarayonlarni boshqarib turadi. Bundan tashqari taloqda ma’lum miqdorda qon zaxirasi 
saqlanib turiladi va zarur bo’lganda qon aylanish doirasiga chiqariladi.  
Immunitet haqida tushuncha. 
Immunitet- bu organizimning o’zini barcha genetik jihatdan yot bo’lgan zarachalar 
va moddalardan, ya’ni antigenlardan himoya qilish qobilyatidir. Antigenlar 
organizimga tashqaridan tushishi yoki organizimni o’zidan hosil bo’lishi mumkin. 
Imun sistemasi yuqorida ko’rsatilgan markaziy va periferik qisimlardan iborat. 
Antigenlar-murakkab organik moddalar bo’lib, ular organizmda o’ziga qarshi 
ixtisoslashgan javob reaktsiyasi kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Mikroblar, viruslar, 
turli xil parazitlar, yot hujayralar va to’qimalar, ba’zida esa organizmning genetik 
jihatidan o’zgargan (mutatsiyaga uchragan) hujayralar va hokazolar antigenlik 

---

54 
xususiyatiga ega bo’lishi mumkin. Bundan tashqari yot hujayralar tomonidan ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar hamda sun’iy yo’l bilan sintezlangan yuqori molekulali 
moddalar ham antigen rolini o’ynashi mumkin. 
Antitelolar – immunoglobulinlarning u yoki bu sinfiga mansub murakkab oqsillar. 
Ular organizmda ma’lum antigenlar ta’siri ostida plazmatik hujayralar tomonidan 
sintezlanadi va shu antigen bilan birikib, uni zararsizlantirish qobiliyatiga ega bo’ladi. 
Hozirgi paytda immunoglobulinlarni 5 sinfi mavjud bo’lib qon oqsillarining taxminan 
1G’3 qismini tashkil etadi. 
Immunoglobulinlar sinfining asosiysi bu IgG hisoblanib, organizmni mikroblar, 
viruslar hamda ular ishlab chiqargan zaharli moddalardan himoya qiladi.
Immunoglobulinlarning IgM sinfiga mansub antitellar zaharli moddalarni 
neytrallashda, yot hujayralarni emirishda va turli xil antigenlarni cho’ktirishda 
muhim urin to’tadi. Immunoglobulinlarni IgA sinfi kiruvchi antitelolar qondan 
tashqari, ko’p miqdorda so’lakda, ko’z yoshida, me’da-ichak suyuqliklarida uchrab 
shilliq pardalarni himoya qilishda faol ishtirok etadi. IgE sinfiga kiruvchi antitelalar 
esa allergik reaktsiyalarda qatnashadi. IgD juda kam miqdorda uchraydi. Uning 
ahamiyati ham tulla aniqlanmagan bo’lib, ko’proq embrionda va yangi tug’ilgan 
chaqaloqlarda uchraydi. 
Antiteloning antigen bilan bog’lanishi jarayonida qon plazmasida mavjud maxsus 
oqsillar yoki komplement ham ishtirok etadi, komplement bu jarayonda keskin 
faollashib, antigenlarning antitelolar tomonidan zararsizlantirishni ta’minlaydi. 
Immunitet to’g’risidagi nazariyalarni ichida ko’p tarqalgani bu F.Bernetning 
«klonal-selektsion» nazariyasidir. Ushbu nazariyaga binoan organizmda limfotsitlarni 
klonlari mavjuddir. Har bir klonga mansub limfotsitlar genetik jihatdan bir xil bo’lib, 
ma’lum bir yoki bir necha antigenga nisbatan javob reaktsiyasini berish qobiliyatiga 
egadir. SHu sababdan biron-bir aniq antigen limfotsitlarning faqatgina shu antigenga 
mos keladigan klonigagina ta’sir ko’rsatadi va ularni ko’payishiga hamda 
faolanishiga olib keladi. 
Antigenlarni emirish va zararsizlantirishi uslubiga qarab immunitetni ikki xili 
ajratiladi. 
Gumoral immunitet-bunda antigenlarning antitelalar yordamida zararsizlantirishi 
asosiy o’rin to’tadi. Bu immunitetning ishchi (effektor) hujayralari bo’lib antitelo 
ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralar yoki plazmotsitlar hisoblanadi. Plazmotsitlar 
o’z navbatida V-limfostsitlardan hosil bo’ladi. Bu jarayonda T-limfotsitlar va 
mikromuhit hujayralari ham faol qatnashadi. 
Hujayraviy immunitet-bunda antigenlar (asosan, yot hujayralar va organizimni 
o’zida hosil bo’ladigan, genetik jihatdan mutatsiyaga uchragan o’sma hujayralar) m a