Raximov X. “Valeologiya asoslari”

3 – konun. Usish va rivojlanish jarayoni kechishida jinsiy fark kuzatiladi. 
Masalan, tananing asosiy ulchovlari – buy, vazn va kukrak kafasi aylanasi yangi 
tugilgan ugil bolada kiz boladan katta buladi. Bu nisbatlar jinsiy balogatga etish davri 
(puberat yoshi) ichki sekretsiya bezlarining ishini tezlashuvi va usish jarayonining 
kuchayishi bilan kuzatiladi. Tana uzunligi, vazn usishi jadal kechadi. Balogatga etish 
davri kiz bolalarda 10-12 yoshga etmasdan kuzatiladi, shu sababdan 12-13 yoshdagi 
kiz bolalar buyi, tana vazni va kukrak kafasi aylanasi bilan shu yoshga teng ugil 
bolalardan uzib ketadi. Ugil bolalalarda 13-14 yoshda jinsiy etilish davri boshlanadi, 
ularda buy usishi jadallashadi va 10-15 yoshga kirganda yana kizlarni kuvib utadi. 
SHu bilan tana vazni xam uzgaradi. Keyingi paytda usish va rivojlanish suratining 
rivojlanishi, ya’ni jismoniy rivojlanganlik kursatkichlarining tezlashuvi akseleratsiya 
kuzatilmokda.
Ko’pgina olimlar ijtimoiy sharoitning bir butun kompleks uzgarishi 
akseleratsiyaga sabab bo’ladi deb xisoblaydilar (ya’ni yashash sharoiti 
ovkatlanishning yaxshilanishi, yukumli kasalliklarning kamayishi kabilar).
Insonning jismoniy rivojlanishining asosiy tadkikot usullari somatoskopiya 
(tashki kurik) va o’lchov antropometriya (somatometriya) xisoblanadi. 
Somatoskopiya usuli teri koplamini baxolashdan boshalanadi. Keyinchalik 
kukrak kafasining shakli, korin, oyok muskullarining rivojlanish darajasi, yog 
katlami, tayanch-xarakat apparati va boshka kursatkichlar aniklanadi. Masalan, 
terining silikligi, tozaligi, namligi, kurukligi, dag’alligi, yumshoqligi va oqishligi kabi 
xususiyatlari aniklanadi. Tayanch-xarakatlanish apparatining xolati kuyidagi umumiy 
ko’rinishlarga karab baxolanadi: tulaligi, elka kengligi va komatning shakli. Kad – 
komatning shakllanishida ayniksa umurtka pogonasining normal rivojlanishi umumiy 
axamiyatga ega. Normal xolda umurtka pogonasi bemalol egiladi. Buyin va bel 
kismida umurtka pogonasi biroz oldinga, kukrak va dumgaza kismida biroz orkaga 
egilgan buladi. Bu tabiiy egilishlar 1 yoshgacha bulgan bolalarda bulmaydi. Bolaning 
tik turishi, yurishi va boshining tik tutishi natijasida asta-sekin bu egilmalar xosil 
buladi. Ularning normal xolda bulishi yoki norma ortikcha egilishi kad-komatning 
notugri shakllanishiga ta’sir etadi. Bundan tashkari kad-komatning shakllanishida 
kukrak kafasi, kul va oyok suyaklari xamda tana muskullarining normal rivojlanishi 
xam muxim axamiyatga ega.

---

20 
Kad-komati tugri odam tik turganda boshini, buynini tanasiga nisbatan tugri va 
tik tutadi, ikkala elkasi va kuragi bir tekisda buladi. Oyoklar tik va tugri xolda bulib, 
ularni juftlashtirganda tovon, oshik va tizza bir-biriga tegib turadi, korin biroz ichga 
tortilgan, kukrak kafasi esa biroz oldinga chikkan buladi.
Kad-komatning notugri shakllanishining egilgan, kifotik, lorotik va skoliotik 
turlari farklanadi.