Real sektor korxonalarida investitsion loyihalarni moliyalashtirishning rivojlantirish istiqbollari

---

Real sektor korxonalarida investitsion loyihalarni 
moliyalashtirishning rivojlantirish istiqbollari 
Akbar Aqmirzayevich Shernayev 
Toshkent moliya instituti 
Annotatsiya:
maqolada samarali pul-kredit siyosati va ta’sirchan bank 
nazoratining amalga oshirilishi, xorijiy kapitalni jalb qilishda ehtiyotkorona 
siyosatning yuritilishi, milliy valyuta barqarorligining ta’minlanishi, banklar resurs 
bazasini shakllantirishda asosan ichki manbalarga tayanish, kredit amaliyotlarini 
o‘tkazishdagi tamoyillar va soha rivojlanishi hamda faoliyatini yanada 
takomillashtirishga qaratilgan tavsiyalar berilgan. 
Kalit so‘zlar:
pul-kredit siyosati, bank nazorati, global iqtisodiyot, investitsiya 
faoliyati, korxonalar moliya strategiyasi, moliyaviy rejalashtirish, risklarni boshqarish, 
valyuta siyosati, diversifikatsiyalar, xavf-xatar va risklar, valyuta kursi, valyuta bozori, 
revalvatsiya, to‘lov balansi, valyuta cheklovlari 
Prospects of development of financing of investment projects 
in real sector enterprises 
Akbar Akmirzayevich Shernayev 
Tashkent Financial Institute 
Abstract:
the article deals with the implementation of effective monetary policy 
and effective banking supervision, the implementation of a prudent policy in attracting 
foreign capital, ensuring the stability of the national currency, relying mainly on 
internal sources in the formation of the resource base of banks, the principles and 
development of the field of credit operations and recommendations aimed at further 
improvement of the activity were given. 
Keywords:
monetary policy, banking supervision, global economy, investment 
activity, financial strategy of enterprises, financial planning, risk management, foreign 
exchange policy, diversifications, risks and risks, exchange rate, foreign exchange 
market, revaluation, to lov balance, currency restrictions 
Real sektor korxonalarida investitsion loyihalarni moliyalashtirishni iqtisodiy 
tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etsa, tahlil natijalariga asoslangan xulosalarni 
shakllantirish orqali korxonaning kelgusi yillarga mo‘ljallangan strategik qarorlarni 
qabul qilishda foydalanish mumkin. Sifatli o‘tkazilgan tahlil natijasida korxona 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
868

---

faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan turli darajadagi xavf-xatar va risklarni 
oldindan ko‘ra olish, aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan strategik qarorlar 
qabul qilish, risklar darajasini kamaytirish maqsadida turli faoliyat yo‘nalishlari 
bo‘yicha diversifikatsiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini yuzaga keltiradi. Bu 
tadbirlar esa oxiroqibat korxonalarni inqirozli holatlarda ko‘rishi mumkin bo‘lgan turli 
talafotlar darajasini qisqartirishga va bankrot bo‘lishning oldini olishga xizmat qilishi 
mumkin.
Investitsiya faoliyatining bunday majmuaviy va chambarchas bog‘langan tarkibiy 
tuzilmasi o‘z o‘rnida korxona uchun murakkab iqtisodiy tizim hisoblanadi. Shuning 
uchun zamonaviy iqtisodchi olimlar korxonalar iqtisodiy faoliyati tahlilini amalga 
oshirish jarayonida tizimli yondashuvdan foydalanishadi. Chunki korxona doirasida 
tahlilni amalga oshirish jarayonida iqtisodiy tahlil metodlaridan, xo‘jalik yuritish 
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha aloqalarni tahlil qilishda foydalanishadi va butun 
bir iqtisodiy tizimni tahlil qilish jarayoni bilan uzviy bog‘liqligidan dalolat beradi. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, investitsiya faoliyatini samarali amalga oshirish 
korxonaning butun bir moliyaviy resurlarining tashkiliy tarkibiy tuzilmasi bilan 
bevosita bog‘liq. Shuningdek, moliyaviy resurclar korxona ishlab chiqarish jarayonini 
vaqtinchalik tezlashtiradi. Chunki, moliyaviy resurlardan unumli foydalanmaslik, o‘z 
vaqtida nazoratning izdan chiqishi va investitsiya faoliyati tahlilida yuzaga kelayotgan 
muammolar nuqtai - nazaridan bartaraf etmaslik korxonani og‘ir oqibatlarga olib 
keladi. Agar korxona investitsiya faoliyatini amalga oshirmasa, o‘z o‘rnida asosiy va 
aylanma kapitalning eskirishiga olib keladi. Investitsiya faoliyatini sifat jihatdan 
amalga oshirilishi nafaqat asosiy kapitalning yangilanishiga, balki istiqbolli foydaga 
erishishga olib keladi. Natijada, korxonaning uzoq muddatli istiqbolli rivojlanishi 
ta’minlanadi.
Real sektor korxonalarining sof foydasi ortishi bilan ularning investitsiya 
faoliyatini moliyalashtirishga zarur bo‘lgan mablag‘lar ortishi kuzatiladi. Umuman, 
korxonalarning mavjud mablag‘larini (investitsiyalar) yo‘naltirish ob’ekti quyidagilar 
hisoblanadi:
- 
yangi uskuna, jihozlar, texnika vositalarini sotib olish va o‘rnatish;
- 
yangi innovatsion g‘oyalarni moliyalashtirish;
- 
yangi bino-inshootlar qurish va foydalanishga topshirish;
- 
asosiy fondlarni ta’mirlash, yangilash va qayta qurollantirish;
- 
mahsulot assortimentini ko‘paytirish va yangi bozorlarni zabt etish;
- 
kadrlar malakasini davriy ravishda oshirib borish.
Sanoat korxonalari investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda investitsiya faoliyati 
va uning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqish maqsadga muvofiq. Investitsiya 
faoliyati faqat investitsiyalarni amalga oshirish jarayonlari bilan bog‘liq faoliyat 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
869

---

hisoblanadi. Investitsiya faoliyati uchun nisbatan katta miqdordagi mablag‘larni 
sarflash, foydaga yoki boshqa foydali samaraga ega bo‘lishda muhimdir.
Demak, O‘zbekiston iqtisodiyotining taraqqiyotini ta’minlashda sanoat 
korxonalariga investitsiyalarni yo‘naltirish muhim hisoblanib, eng avvalo, 
iqtisodiyotni intensiv rivojlantirish asosida va yangi texnika-texnologiyalar jalb qilish 
hamda o‘zlashtirish negizida rivojlantirish bilan ifodalanadi.
Mamlakatimizda 
sanoat 
korxonalarining 
investitsiya 
faoliyatini 
moliyalashtirishda investitsiya manbalari (korxonaning o‘z mablag‘lari) yetishmasligi 
kuzatiladi. Korxonalarning moliyaviy natijalarining ijobiy emasligi zamirida 
korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashadi, natijada, ular investitsiya faoliyatini 
moliyalashtirishda tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyoj sezadi. Sanoat 
korxonalarining investitsiya faoliyatini moliyalashtirishga mablag‘larni jalb qilish 
shartlaridan biri investitsiya borasidagi hamkorlikda orttirilgan tajribani hisobga olgan 
holda investitsiyalarning tabiiy oqimini ko‘paytirish hisoblanadi. Buning uchun 
mamlakatda investitsiya muhiti jozibadorligi va korxonalarning ichki investitsiya 
imkoniyatlarini oshirishning zarur choralari ko‘rilishi lozim. Bu esa korxonalarning 
investitsiya faolligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va investitsiya faoliyatini 
moliyalashtirishda o‘ziga xos mexanizmning yaratilishiga zamin yaratadi.
Sanoat korxonalari investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda quyidagilarga 
e’tibor qaratish kerak:
- 
sanoat korxonalarida investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda jalb etilgan 
mablag‘lardan foydalanish mexanizmini yaratish;
- 
sanoat korxonalari investitsiya faoliyatini moliyalashtirishga mablag‘lar jalb 
qilishda an’anaviy usullar bilan birga, noan’anaviy usullardan (misol uchun venchurli 
moliyalashtirish) foydalanishga keng sharoitlar yaratish;
- 
sanoat korxonalarida investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda innovatsion 
vositalardan foydalanish va ularni amalga oshirish.
Xulosa o‘rnida alohida ta’kidlash mumkinki, xo‘jalik yuritishning barcha darajasi 
biz tomonimizdan amalga oshirilgan maqolada to‘laqonli o‘rganildi. Ma’lumki, qator 
iqtisodchi olimlar tomonidan investitsiyalarni alohida olingan tahlili biz tomonimizdan 
amalga oshirilgan investitsiya faoliyati kompleks iqtisodiy tahlilini yuqori tartibda 
tizimlashtirishimiz uchun asos vazifasini o‘tadi.
Ta’kidlash joizki, tijorat banklarining real sektor korxonalarini moliyalashtirishda 
quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:  
- yuridik va jismoniy shahslarni bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb 
etish tadbirlarini kengaytirish;  
- mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlar muvaffaqiyati ko‘p 
jihatdan bank moliya tizimining barqaror faoliyat yuritishiga bog‘liqdir. Negaki, 
banklarning investitsion faolligini, xususan, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
870

---

texnik va texnologik jihatdan yangilash bilan bog‘liq investitsiya loyihalarini 
moliyalashdagi ahamiyatini oshirish, bankrot holatidagi eal sektor korxonalarini 
moliyaviy sog‘lomlashtirish va ishlab chiqarish faoliyatini qayta tiklashdagi ishtirokini 
yanada kuchaytirish;  
- aholi bandligini oshirishni rag‘batlantirish maqsadida eal sektor korxonalarini 
moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni kengaytirish borasidagi vazifalar ijrosini ta’minlash;  
- real sektor korxonalarini faoliyati reyting asosida baholab, bu baholarni 
matbuotda e’lon qilinishi ularga moliya bozorida ishtirok etishiga yo‘l yo‘riq 
ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida real sektor korxonalarini bank 
xodimlari oldiga emas, balki bank xodimlari o‘z mijozlari oldiga o‘z xizmatlarini taklif 
etib borsa, banklarga ishonch va bank xizmatidan foydalanish yanada ortishi tabiiydir.  
Ishlab chiqarish va eksport strategiyasini iqtisodiyotni isloh qilish chora-tadbirlari 
bilan bog‘liq ravishda ishlab chiqish, uning tashqi iqtisodiy aloqalar tizimiga faol 
kirishiga, eksport hajmini oshirishga va kapital importini kengaytirishga qaratilishi 
lozim.  
Yuqoridagi vazifalarni bank kredit faoliyatiga joriy etilishi iqtisodiyotning real 
sektorini kreditlash jarayonini, kreditlash samaradorligini yaxshilash borasida va 
banklarning kreditlash amaliyotini takomillashtirishga o‘zining ijobiy ta’sirini 
ko‘rsatadi degan fikrni bildiramiz.  
Shu o‘rinda ta’kidlash zarurki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 
12-maydagi “2020-2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston respublikasining bank 
tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-5992-sonli Farmoniga muvofiq bank 
tizimi va iqtisodiyotning real sektoridagi davlat ulushi mavjud korxonalarni o‘zaro 
muvofiq ravishda isloh qilishni ta’minlash, banklar tomonidan davlat korxonalari va 
tashkilotlari faoliyatini transformatsiya qilishda tijorat asosida faol ishtirok etish, real 
sektor va moliya sektoridagi o‘zgarishlar uyg‘un tarzda kechishini ta’minlash belgilaab 
qo‘yilgan
1
.  
Chunki, hozirgi kunda jahonning ko‘plab mamlakatlari bank tizimida turli tashqi 
va ichki salbiy omillar natijasida kredit hamda valyuta risklari oshib, kredit institutlari 
moliyaviy holatining yomonlashishiga, ularning kredit portfelida muammoli deya 
tasniflanadigan kreditlar hajmining oshishiga olib kelgan bir vaqtda, respublikamizda 
bunday salbiy holatlarning oldi olinib, bank tizimining barqaror faoliyat ko‘rsatishi 
ta’minlanoqda. 
Bank muassasalari investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga mablag‘ ajratib, 
kredit bergan vaqtdan boshlab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini tahlil qilish, 
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi “2020-2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston 
respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida”gi PF-5992-sonli Farmoni. Qonun hujjatlari 
ma’lumotlari milliy bazasi, 13.05.2020 y., 06/20/5992/0581-son. 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
871

---

kreditning maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni, ya’ni loyihani moliyalashtirishning 
monitoringini olib borishi maqsadga muvofiqdir.  
Iqtisodiyotda bozor munosabatlari qaror topayotgan hamda mulkchilikning turli 
shakllariga mansub korxonalar, jumladan, xususiy mulkdorlar sinfi paydo bo‘layotgan 
sharoitda investitsiyalarni kreditlash muammolari tijorat banki uchun katta ahamiyat 
kasb etadi. Shu bilan birga O‘zbekiston iqtisodiyotini hududiy va tarmoq tarkibini 
iqtisodiy siyosat manfaatlari yo‘lida tartibga solish maqsadida investitsion jarayonlarni 
moliyalashning bozor mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish iqtisodiy taraqqiyotning dolzarb 
muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.  
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy 
sog‘lomlashtirish, qayta tiklash, texnik va texnologik jihatdan modernizatsiya qilish, 
ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish 
va keyinchalik ushbu korxonalarni strategik investorlarga sotish borasida ham banklar 
tomonidan salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bu borada iqtisodiyot real sektori 
korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish bo‘yicha ko‘zda tutilgan 
iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, modernizatsiyalash, texnik 
va texnologik jihatdan yangilash jarayoniga tijorat banklari mablag‘larini kengroq jalb 
qilishni yo‘lga qo‘yish tadbirlari muhim hisoblanadi.  
Real sektor tarmoqlarini rivojlantirishda investitsiya hajmini yanada oshirish, 
investorlar yangidan yangi investitsion loyihalarni taklif qilish, real sektor rivojida 
innovatsiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini shakllantirish va 
investetsiyalarni yo‘naltirish, investorlar faoliyatining huquqiy himoyasini 
takomillashtirish, investitsiyalarni qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish sohalariga jalb 
qilish mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiqdir.  
Iqtisodiyotning real sektor korxonalarda investitsion loyihalrni moliyalshtirish 
masalalari yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik: 
birinchidan, milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga iqtisodiyot real sektor 
korxonalari investitsion faoliyatini rivojlantirish orqali erishiladi. Investitsiyalarni real 
sektor korxonalarini moliyalashtirishga yo‘naltirish va ularning barqaror rivojlanishiga 
zamin yaratadi; 
ikkinchidan, xorijiy investitsiyalarni real sektor korxonalari moliyaviy ta’minotini 
mustahkamlashda olib borayotgan faoliyatlari iqtisodiyotni rivojlanmagan 
tarmoqlarini moliyalashtirishda muammolari mavjudligi ko‘rsatadi;  
uchinchidan, real sketor korxonalarini aniq, puxta ishlab chiqilgan investitsion 
loyihalarini mavjud emasligi, asoslanmagan loyihalarni amaliyotga joriy qilinishi 
ularning moliyaviy barqarorligini pasaytirradi va olingan kreditlarni qaytarishda 
muammolar ketirib chiqaradi. 
Fikrimizcha, milliy iqtisodiyotning real sektoridagi mavjud sharoit va 
imkoniyatlarni hisobga olgan holda, real sektor korxonalarida investitsion loyihalrni 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
872

---

moliyalashtirishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur, shu 
jumladan:  
- respublikamiz tijorat banklarida kreditlardan ko‘rilgan zararlarni qoplashga 
mo‘ljallangan zaxira ajratmalarini aktivlarni o‘rtacha miqdoriga nisbatan darajasini 
0,5% dan oshishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Buning uchun birinchidan, tasniflangan 
kreditlarning umumiy hajmida yaxshi va standart kreditlarning salmog‘ini pasayishiga 
yo‘l qo‘ymaslik va ikkinchidan, tijorat banklari aktivlarining barqaror o‘sish 
sur’atlarini ta’minlash lozim.  
- eksportni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish - bu 
borada an’anaviy eksport yo‘nalishlaridan tushgan daromadlarni yangi 
texnologiyalarga va yangi sotuv bozorlarini egallashga qaratilgan investitsiyalarga 
aylantirish mexanizmini qayta ishlash jiddiy samara beradi; 
- ishlab chiqaruvchilarni jahonning eng yaxshi namunalariga yo‘naltiradigan 
xalqaro sertifikatlash va standartlash hamda mahsulotni attestatsiyadan o‘tkazish 
tizimini qayta ko‘rib chiqish orqali mahsulot sifatini baholash tizimini o‘zgartirish. Bu 
borada mahsulotning muayyan turlarini sertifikatlash bo‘yicha xalqaro tizim va 
bitimlarni hisobga olgan holda olib borish tartibini belgilovchi me’yoriy hujjatlarni 
ishlab chiqish zarur.  
- Respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarni jahon bozoriga olib chiqish 
mahsulotning jahon standartlariga javob beradigan yuksak texnik saviyada bo‘lishidan 
tashqari marketing, reklama, maslahat, axborot va huquqiy xizmatlar uchun katta 
miqdordagi qo‘shimcha xarajatlarni ham talab qiladi. Shuningdek, xalqaro maslahat 
firmalari bilan yaqin aloqalarni yo‘lga qo‘yib, imkoniyatga qarab ularni eksport 
fondlari tarkibiga kiritish zarur.