RƏBİYYƏt aslanova qloballaşma və

yalnız  öyrənmək  deyil,  həm  də  qəbul  etmək  başqa 
mədəniyyətin  mövcud  olması  kimi  təbii-tarixi  faktı 
kimi qəbul etmək lazımdır.”1
Mədəniyyətin humanitar-fıloloji, antropoloji, sosioloji 
istiqamətlərinin  fərqli,  müsbət  və  ya  mənfi  cəhətləri 
mədəniyyətin  fəlsəfəsində  daha  aydın  sezilir.  Bunları 
mədəniyyətin  mahiyyətinə  müxtəlif  yanaşmalar  -   ma­
arifçi,  təkamül,  struktur-funksional,  formasion,  siviliza- 
sion,  diffiızionizm,  determinizm  və  s.  prizmasında  qısa 
yada salaq.
Maarifçi  yanaşma  mövqeyindən  çıxış  edənlər, 
mədəniyyətin  əsas  daşıyıcısı  kimi  mədəni  elitanı  götürür, 
mədəniyyəti  yayan,  tədricən  geniş  xalq  kütlələrini  də 
“mədəniləşdirən”  bu  təbəqənin  roluna  böyük  əhəmiyyət 
verirdilər.  Mədəniyyətin meyarı  kimi  əsasən  maarif, bilik 
və  ağlın  əsas  hesab  edilməsi,  aparıcı  mədəniyyət  kimi 
Qərb  mədəniyyətinin  dəyərləndirilməsi  maarifçi  yanaş­
manın qüsurlarından idi.
1 М.С.Каган.  Философия  культуры. СПб,  1996, с.74.

54
Q LO B A LLA ŞM A  VƏ  M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK
Mədəniyyətin  yaranışı  və  təşəkkülü,  haradan  haraya 
doğru  yayılması,  mənbə  və  qaynağında  nəyin  durması 
kimi 
problemlərə 
kreasionizm 
(yaranış 
ideyası 
tərəfdarları)  mövqeyindən  də  maraqlı  izahlar 
təqdim 
edilmişdir.  Bu  baxışların  nümayəndələrinə  görə  mə­
dəniyyət  ya  ilahi  xarakterli,  yaradıcı  vəhy  və  intuisiyanm 
təsiri  ilə  yaranan  və  buna  görə  də  peyğəmbər,  rəhbər, 
mütəfəkkir,  rəssam,  hökmdar,  şair  və  s.  şəxsiyyətlərlə 
bilavasitə  bağlı  olan  bir  fenomendir.  Bu  mövqe  tərəf­
darları  arasında,  ingilis  alimi  və  ədibi  Tomas  Karleylin 
“Qəhrəmanlar,  qəhrəmanlara  pərəstiş  və  tarixdə  qəh­
rəmanlıq  fenomeni”  adlı  məşhur  əsərini  xatırlamaq  olar. 
T.Karleyl  təqdim  etdiyi  “ilahi  təcəssümlü  rəhbər” 
tiplərində  şair  kimi  Danteni,  yazıçı  kimi  Russonu, 
hökmdar kimi Napoleonu və maraqlıdır ki, peyğmbər kimi 
bu  qəbil  şəxsiyyətlər  sırasından  yalnız  Məhəmməd 
peyğəmbəri  bəşəriyyət  və  mədəniyyət  üçün  nümunə 
qəhrəmanlar kimi ayırd etmişdir.
Pozitivizm və təbiətşünaslıq elmlərinin sürətli inkişafı 
gedişində  formalaşan  “katastroflzm”  fəlakətlər  nəzəriy­
yəsinin  də  mədəniyyət  fenomeninə  yanaşma  tərzi  ma­
raqlıdır.
Müxtəlif  mədəniyyətlərin  dövlətlərlə  birgə  fəlakətli 
süqutu,  məhvi  və  tənəzzülünü  təbii  və  sosial  fəlakətlərlə, 
qəfil  xarakterli  hadisələrlə  izah  edən  katastrofızm 
nəzəriyyəsi  tədricən  tənəzzülü  də  mədəniyyətdaxili  par­
çalanma  və ziddiyətlərlə şərh  edir.  Babil  sivilizasiyasının, 
Roma  imperiyasının  süqutu,  Atlantidanm  məhvi  və  s. 
mədəni 
dinamika  problemlərini 
izah  etmək  üçün 
A.Toynbi,  L.Qumilyevlə  başqa  alimlər  də  buna  yaxın 
mövqedən çıxış etmişlər.
Mədəniyyətin  təşəkkül 
və 
inkişafına  təkamül 
yanaşma,  evolyusionizm nəzəriyyəsi  daha uzunömürlü və 
ya  geniş  yayılmış  mövqe  hesab  oluna  bilər.  Evol- 
yusionizmin  əsas  müddəaları  belədir:  mədəniyyət  də 
daimi, təkrar olunan, tədrici  dəyişikliklərə məruz qalır, bu
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində  55
dəyişikliklər  gedişində  sadədən  mürəkkəbə  inkişaf gedir, 
“arxaik”,  “ənənəvi”  mədəniyyətlərdən  “müasir  modern” 
mədəniyyətə  yüksəliş  müşahidə  olunur,  bu  “müasirliyi” 
Qərb təcəssüm etdirir.
Təkamül  yanaşma  hələ  geniş  yayılmasına  paralel 
olaraq  tənqid  olunmağa  başlanmışdı.  Əsas  səbəb  isə, 
məlum  olduğu  kimi  burada  təbiətdə,  cəmiyyətdə  və 
bəşəriyyətdə  məna,  məqsəd,  dəyər  kimi  anlayışlara 
biganə  qalınması  idi.  Mədəniyyətin  əsas  vəzifəsi  şəraitə 
adaptasiya,  sonra  da  bu  şəraitin  mənimsənilməsi  yolu  ilə 
yüksək mərhələyə keçmək idi.
Filosoflar və din sahəsində mütəfəkkirlər yalnız fayda 
və  uyğunlaşmanın  deyil,  əxlaq  və  inamın  əsas  rol 
oynamasını  irəli  sürür  və  göstərirdilər  ki,  mədəniyyətdə 
heç  də  bütün  çatlar  təkamülə  uğramır;  hər  bir 
mədəniyyətdə  təməl  sayılan  əbədi,  dəyişməz  dəyərlər 
vardır  ki,  bunlar  yalnız  mədəniyyətin  tam  məhvi  ilə  yox 
ola bilər.
Bu  tənqidi  istiqamət  mədəniyyətlərin  sabit  və  daimi 
müxtəlifliyi  fikrini  daha  əzmlə  inkişaf  etdirdi.  XX  əsrin 
70-80-ci  illərində  “mədəni  identiklik”  nəzəriyyəsini, 
“Qərb 
universalizmi” 
ideyasına 
qarşı 
hərtərəfli 
əsaslandırdı.
Mədəniyyətə təkamül yanaşmanın geniş vüsət alması, 
Viktoriya  dövrünün  İngiltərə  siyasəti  və  iqtisadiyyatının 
nüfuzunun  bütün  dünyada  yüksələn  xətlə  inkişaf vaxtına 
təsadüf  etmişdi.  İngiltərənin  tarixi  nüfuz  və  əzəməti  və 
Qərb  mədəniyyətinin  hökmranlığının  təbii  tarixi  inkişaf 
qanununun  mücəssəməsi  kimi  təqdim  etmək  üçün 
təkamül  çoxdan  gözlənilən  ideya  idi.  Qərb  mədəniy­
yətinin  dünyada  “ən  yüksək”  səviyyə  və  ona  yüksəlmə 
etalonu  kimi  mövcudluğu  təbiətin  və  tarixin  qanunlan 
nəticəsi kimi  səciyyələndirirdi.
Təkamül  yanaşmada  əsas  anlayışlar  “təbii  seçmə”, 
“mübarizə”  və  s.  idi:  yaradıcılıq  potensialı,  mədəniyyət, 
şüur  kimi  kateqoriyalara  biganə  yanaşılırdı.  Əslində  isə

56
Q LO BA LLA ŞM A   VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
təbiətdən  fərqli  olaraq,  cəmiyyəti  cəmiyyət  edən  və 
nizam yaradan məhz elə bu anlayışlardır.
Buna  qarşı  çıxan  nəzəri  mövqelərdən  biri  də 
diffuzionizm  idi.  Diffuziya  (“yayılmaq”)  mədəniyyət 
hadisələrinin  (dini  təlimlərin,  texnoloji  ideyaların,  dil  və 
sözlərin),  eləcə  də  mədəni-sosial  praktikanın  bir 
mədəniyyətdən başqasına yayılmasını vurğulayır.
İngiltərə  antropoloqu E.Teylor özünün klassik “İbtidai 
mədəniyyət”  (1871)'  əsərində,  bir  çox  ərazilərdə 
mədəniyyətə  ’’gəlmə”  xüsusiyyətləri  izah  etmək  üçün 
“diffuziya” anlayışından ilk dəfə istifadə etmişdir.
Diffuzionizmə  müxtəlif  mənalarda  başa  düşülməsi 
müşahidə  olunur.  Məsələn,  mədəniyyət  hadisələrinin 
həmişə  bir nöqtədən,  yaxud  birtərəfli  yayılması  (Qərbdən 
Şərqə)  kimi  başa  düşülən  proses  təhrif  olunmuşdur. 
Mədəni  diffuziyanın  “üçüncü  dünya  ölkələri” üçün zəruri 
şərt  olmasını,  onların  bu  yolla  yüksəlməsini  təbliğ  edən 
tədqiqatçıların  mövqeyi  çox  ciddi  arqumentlərlə  əsassız 
olduğu üçün təkzib edildi.
Artıq  yüzillərlə  davam  edən  kolonializm  və  mədəni 
hegemoniya  kimi  təzahür  edən  diffuziyanın  nəticəsində 
üçüncü  dünya  ölkələri  inkişaf  etmək  deyil,  geri  qalmaq 
faktı  ilə üz-üzə qaldılar.
Mədəni  diffuziyanın  təbii-tarixi,  obyektiv  əsasları 
olmamış  deyil.  Əsas  məsələ  mədəni  areal  və  mərkəz 
qismində  kiminsə  istədiyi  ərazi  və  ya  dövləti  elan 
etmək  deyil,  qarşılıqlı  təsir,  bəhrələnmə  prosesinin 
daim  mövcud  olaraq  dünya  mədəniyyətinin  forma­
laşdırması prosesidir.
Mədəni  mərkəz  qismində  gah  Şərq,  gah  Qərb  çıxış 
edə  bilər.  Ədəbiyyat  elmində  diffuziyanın  təzahürü  kimi 
“sərhədsiz  süjetlər”  misal  gətirilir.(məs.:  dünyanın  ən 
müxtəlif xalqlarının  ədəbiyyatında  rast  gəlinən  “Min  bir 
gecə’ nin süjeti). 1
1 Э.Тайлор.  Первобытная  культура.  M,  1989.
Fosil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində  57
Dünya  mədəniyyətində  ilk mədəni  mərkəzlər Şərqdə 
təşəkkül  tapmışdır.  Qədim  Şumer  və  Misir  sivilizasi­
yalarını yada salmaq kifayətdir.
Diffuzionizm mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri  zamanı, 
başqa  mədəniyyətin  nailiyyətlərinin  mənimsənilməsi 
mexanizmini  başa  düşməyə  kömək  edir.  Lakin  mədəni 
diffuziyanın  zorakılıq  və  ya  müdaxilə  faktları  ilə  təbii 
gedişinə  mane  olmaq  müharibələrə,  kolonializm  və  işğal 
siyasətinə  diffuziya  faktı  kimi  bəraət  qazandırmaq 
əsassızdır.
/. 
6. Mədəni-milli identiklik və müxtəliflik: 
mahiyyət və məzmunu
"Soyuq  müharibədən  sonra  dünyada  insanlar 
arasındakı  ən mühüm fərqlər,  nə siyasi,  nə iqtisadi, 
nə də  ideoloji fərqlərdir.  Bunlar mədəni fərqlər  və 
müxtəlifliklərdir.  İnsanlar  ən  sadə  suala  cavab 
istəyirlər:  ".Biz  kim ik?”  sualı  din,  dil,  tarix, 
dəyərlər,  adət-ənənələr
 — 
yəni  mədəniyyət anlayışı 
ilə  cavablandırırlar. 
Yalnız 
"kim ”  olduğunu 
biləndən,  müəyyənləşdirəndən  sonra,  hər  bir xalq 
yaşayış siyasətini müəyyənləşdirməyə başlayır...
(С.Хантингтон. Столкновение цивилизации, c .l7.)
Mədəniyyətə  bəşəriyyətin  tarixi  təcrübəsinin  etnik, 
milli  və  bəşəri  səviyyələrdə  çoxçalarlı,  rəngarəng  fəaliy­
yətinin  ifadəsi  kontekstindən  baxılması,  bu  müxtəlifliyin 
qarşılıqlı  təsir  prinsiplərinin  müəyyənləşdirilməsi,  milli- 
mədəni  “identiklik-özünəməxsusluq”  anlayışının  məna­
sına diqqət yetirməyi tələb edir.
Etnologiyada  yayılmış  fikrə  görə  “mədəni  birlik” 
dedikdə  müəyyən  etnosu  təşkil  edən  müəyyən  toplum 
başa  düşülür  və  burada  mədəniyyət  sosial  həyatın  bütün 
tərəflərini  (siyasət,  iqtisadiyyat və s.  sahələrə ayrılmadan)

58
Q LO B A LLA ŞM A  VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK
əhatə  edir.'  Yəni  burada  mədəniyyət  dedikdə  bütövlükdə 
cəmiyyət nəzərdə tutulur.
Sonradan  mədəni  və  sosial  antropologiya  üzrə 
mütəxəssislər arasında gedən uzun  mübahisələr gedişində 
“cəmiyyət” anlayışının məzmunu müəyyənləşdirildi.
“Cəmiyyət”  dedikdə  aralarında  müəyyən  müna­
sibətlər  sisteminin  olduğu  insanların  birgə  həyat  və 
fəaliyyəti,  “mədəniyyət” dedikdə  isə  həm  maddi, həm  də 
mədəni 
fəaliyyət  formaları, 
yaşam 
tərzinin 
başa 
düşülməsi  fikri  qəbul  olundu.  Göründüyü  kimi  bu  iki 
aspekt  arasında  dəqiq  sərhədin  qeyri-müəyyən  olması 
şəraitində,  mədəni  və  sosial  antropologiya  arasındakı 
fərqlərin  də  şərtiliyi,  nisbiliyi  məlum  oldu.  Adətən  etnik 
problematika  və  qrupları  tədqiq  edən  amerika  tədqi­
qatçıları  öz  əsərlərini  “mədəni  antropologiyaya”,  brita­
niyalı  alimlər isə “sosial antropologiyaya” aid edirlər.
Bir  məsələni  qeyd  etmək  vacibdir  ki,  hər  iki 
istiqamətdə gedən  araşdırmalarda, “mədəniyyət” ayrı-ayn 
etnik  qrup  və  cəmiyyətlərin,  primitiv  səviyyədə  yaşa­
dıqları  hesab  edilən  insanların  “ekzotik”  üslub  və  yaşam 
tərzlərinin  ifadəsi  kimi  məzmun  daşıyır.  Yəqin  ki,  bu 
xalqlar  onların  mədəniyyətinə  belə  “xüsusi”  münasibətin 
olduğuna  təəccüb  edər,  dünya  mədəniyyətinin  mozaik 
naxışlarından  biri  kimi  deyil,  qeyri-adi,  “primitiv” 
səviyyənin  daşıyıcıları  kimi  qəbul  edildiklərinə  etiraz 
edərdilər.
Mədəni  və  sosial  antropologiyanın  belə  yanaşma 
metodu  hələ  də  özündə  “hökmran,  meyar  mədəniyyət”in 
izlərini  daşıyan  avrosentrizmdən  ola  bilsin  ki,  tamamilə 
qurtula bilməmişdir.
Mədəniyyətin  etnik,  milli'  və  bəşəri  səviyyələrinin 
formalaşmasında 
mədəni 
xüsusiyyət 
və 
amillərin 
oxşarlığı  çox  mühüm  rol  oynayır.  Bu  səviyyələrin 
fərqləndirilməsi  “mədəni  müxtəliflik”  anlayışı  məzmunu
1  Краткий  словарь  культурологических  понятий  и  терминов.  М, 
2000
.
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində  59
başa düşməyə kömək edir.
Etnik  mədəniyyət  müstəvisi  məlum  olduğu  kimi 
etnosun  formalaşmasında  yalnız  mədəni  deyil,  coğrafi 
(təbii  mühit),  sosial  (sosial  strukturların  bənzərliyi), 
biososial  (antropoloji  tip  kimi)  və  təsərrüfat  faktorlarının 
da rolu böyükdür. Təbii mühit və başqa amillərin təsiri ilə 
insanların  fəal  münasibəti  nəticəsində  bəzi  dil,  adət, 
ənənə,  məişət  və  psixoloji  cəhətlərin  ümumiliyi  for­
malaşa  bilir.  Lakin  istənilən  insan  birliyi,  etnik  özünü 
dərketmə  şüuru,  bu  etnosa  mənsubluq  hissi  formalaşdıra 
bilmirsə  onda  bu  birliyin  parametrləri,  mahiyyəti  qeyri- 
müəyyən və dumanlı qalır.
“Etnik  qrup”  və  ya  “etnos”  sözləri  bəzi  konseptual 
anlaşılmazlığı  özündə  əks  etdirsə  də  müasir  elmdə 
“Özünün,  məxsusi,  özəl  tarixinin  kollektiv,  (ictimai  şüur 
səviyyəsində)  anlamı,  dərki  nəticəsində,  dil,  din,  irq  və 
milli  identikliyə  malik  sosial  qrupdur.  Etnos  bir  neçə 
kollektiv  identiklik  formalarının  daşıyıcısıdır.  Bunlar 
mədəni,  dini,  milli  identiklik formalarıdır.  Etnik spesifika 
və əlamətlər anlayışı mövcuddur.”1
Buraya  əsasən  dil,  mədəni  adət,  ənənə,  norma  və 
qaydalar, din, ərazi, tarix kimi amillər də daxildir.
Son  illər  mədəni  özəllik  və  müxtəlifliyin  etnik 
spesifika  və  əlamət  kimi  həlledici,  mühüm  amil  olması, 
ümumi  mədəni  dəyərlərin  əhəmiyyəti  birmənalı  şəkildə 
elmi ictimaiyyətin daha çox rəğbət bəslədiyi mövqedir.
Elmi  ədəbiyyatda  “etnos”  və  “irq”  anlayışlarının 
mənasına  dair  mübahisələr  mövcud  olmuşdur.  Bəzi 
müəlliflərə  görə  bu  əlamətləri  irq  də  daşıya  bilər. 
Məsələn:  İngiltərə  mədəni  antropologiya  məktəbi  “etnik 
azlıq”  və  “milli  azlıq”  anlayışlarının  sərhədini  müəyyən­
ləşdirməyə çətinlik çəkir.1
 2
Hər  halda  “etnik  qrup”  və  “irqi  qrup”  anlayışları
1  Бах.:  Большой  толковый  социологический  словарь.  В  2-х  т. 
Том 2. Перевод с англиской. 2000, с.495,498.
2 Yenə orada,  s.494.

60
Q LO B A LLA ŞM A  VƏ  M Ə D Ə N İ  M Ü X T Ə L İFL İK
sinonim  anlayışlar  deyildir.. “İrq”  -   elmi  aləmdə  özünün 
daşıdığı  siyasi-ideoloji  məna  və  yükə  görə  bir  qədər 
nüfuzdan  düşmüş  bir  anlayışdır.  Əvvəllər  bir-birindən 
bioloji  əlamətlərinə  görə  fərqlənən,  dəyişməz  hesab 
olunan  insan  qruplarına  münasibətdə  istifadə  olunurdu. 
Təxminən  XVI  əsrdən  bu  tennin  elmi  dövriyyəyə 
gətirilmişdir.
Lakin  son  yüz  ildə  dediyimiz  kimi,  onun  əhəmiyyəti 
“təbii  və  mədəni  müxtəlifliyin”  mahiyyətinə  yanaşmanın 
dəyişdiyi  üçün,  milli-irqi  müstəsnalıq  ideologiyasını 
doğrultduğuna görə şübhə altına alınmışdır.
Hətta  bəzən  tədqiqatçılar  terminin  daşıdığı  tarixi, 
bioloji,  siyasi  çalarlardan  ehtiyat etdikləri  üçün  onu dırnaq 
arasına  alaraq  göstərirlər.  Bütün  hallarda  irq  sözünə 
nisbətən  etnos  və  etnik  qrup  anlayışlarından  danışmağm 
daha  məqsədəuyğun  olması  fikri  qəbul  edilmişdir.  Lakin 
anlayışın  nüfuzdan  düşməsinə,  yaxud  ona  biganəlikdən 
danışmaq  qeyri-ciddi  və  hələlik  vaxtından  tez  deyilmiş 
fikir  olardı.  Çünki  onun  ictimai  şüur,  dil  və  ideologiyada 
güclü  təsiri  hazırda  da  hiss  olunmaqdadır.  Başqa  irqə 
müxtəlif  mədəniyyətə  mənsub  olan  xalqların  “təmiz­
lənməsi”,  irqi  müstəsnalığa  malik  olduğunu  düşünən 
insanlar  qaldıqca  (bədnam  qonşularımız  kimi),  rasizmin 
onların  əsas  məqsədi,  irqi  ayrıseçkiliyin  isə  düşüncə 
tərzləri olduqlarını unutmaq olmaz.
Rasizmin  ideoloji  dəstəklənməsini  iki  cəhətdən: 
anadangəlmə  bioloji  təməl  xüsusiyyətlərin  mövcudluğu 
faktı  və  insanların  mədəniyyətlərindəki  prinsipial  fərq­
lərin  mövcudluğu  ilə  doğrultmağa  çalışırlar.  Bunun 
nəticəsi  kimi  “ali  irq”,  “müstəsna  millət”  və  s.  kimi 
sərsəm  ideologiyalar  intişar  tapır,  etnik  təmizləmə  təklif 
olunur.
İctimai  şüur  səviyyəsində  kollektiv  identiklik,  müəy­
yən  insan  birliyinə  mənsubluğu  dərk  edən  etnosa  daimi 
sosial-mədəni  antiteza:  “biz-onlar”, “özümüz-yadlar  və s. 
sxemlər xasdır.  Buna  görə  də  etnos  elə  insanların mədəni
Fəsil I. Qloballaşma. Modaııiyyət fenomeni qloballaşma kontekstindo  61
birliyidir  ki,  özünü  başqa,  analoji  insan  birliklərindən 
fərqləndirir,  özünəməxsusluğunu  dərk  edir.  Özünüdərk 
həm real mövcud olan ümumi birliyin ifadəsi kimi və həm 
də  (ən  vacibi)  özünün  başqa  birliklərdən  fərqli  olduğunu 
anlamağın  ifadəsi  kimi  mövcud  olur.  Həmçinin  tarixi 
mənşə  və  talenin  ümumiliyi,  tarixi  hadisələrdə  iştirakın 
xarakteri  kimi  məsələlər  özünüdərkin  dayaqlandığı 
amillərdir.
Etnik  mənsubiyyətin  məcburi,  sərəncamla  dəyiş­
dirilməsi  cəhdləri  tarixdə  çox  böyük  müqavimətlərlə 
üzlənmişdir.  Çünki  insanın  öz  xalqına  mənsubluğu  hissi 
onun identikliyinin kökü, özəyi, özünü şəxsiyyət kimi hiss 
etməsinin  əsasıdır.  Etnosun  mədəniyyəti  onun  bir  sistem 
kimi  sabitliyini  və  inteqrasiyasını  təmin  edir.  “Bu 
mədəniyyət’’in  elementləri  ikinci  funksiyanı  da,  “biz”  və 
“onlar” 
simvollarının 
fərqləndirilməsini 
də  yerinə 
yetirirlər.
Mədəniyyətin  differensiasiyası  gedişində  dil,  din, 
sənət,  siyasi-mədəni  təsisatlar  və  s.  kimi  identiklik 
nümunələrindən  biri, sistem  yaradıcı  faktor  qismində^ 
konkret  etnik  birliyi  başqasına  münasibətdə  təşki­
latlandıran  qüvvə  rolunda çıxış edir.
Bu və ya digər amilin rolu və əhəmiyyəti əsasən nisbi 
xarakter  daşıyır. 
Etnik  mədəniyyətin  hansısa  bir 
xüsusiyyəti,  başqa  mədəniyyətdə  bunun  olmamasına 
rəğmən müxtəliflik və  fərqliliyin əsas göstəricisi  olur.  Bu 
fərqli  xüsusiyyət tarix  boyu yalnız mədəniyyətlərin təbii- 
mahiyyət  əlaməti  kimi  deyil,  onları  ayıran  ziddiyyət, 
qarşıdurma, özgəlik kimi başa düşülmüşdür.
“Özgə”lərə  münasibətdə  həmrəy  olmaq,  daxili 
kollektiv  identikliyin əsas mexanizmi kimi özünü göstərir. 
Kütləvi  şüurda  həmişə  əksini  tapan  ən  müxtəlif  növ 
etnosentrizm təzahürlərinin səbəblərindən biri budur.
Başqa  mədəniyyətə  münasibət  ən  müxtəlif daxili  və 
xarici  amillərin  təsirindən  asılı  olaraq  dəyişkən  xarakterə 
malikdir.  Bu  münasibət  məsələn,  yalnız  maraq,  fayda

62
Q LO B A LLA ŞM A  VƏ  M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
xatirinə,  dinc  yanaşı  yaşama  zərurətindən  irəli  gələn, 
lakin  qarşılıqlı  ahəngdar  münasibətlərə  gətirib  çıxarmaya 
da  bilər.  Mədəni  identikliyə  ziyanı  olmayan  sahələrdə, 
hansısa  həyat  tərzinin  qarşılıqlı,  birtərəfli  bəhrələnməsi 
də  baş  verə  bilər.  Belə  səviyyədə  etnik  birliklərarası 
mədəniyyətin  formalaşma  təzahürü  özünü  göstərir. 
Məsələn,  hökmən  milli  amili  də  əhatə  etməyən 
insanlaıarası  ünsiyyət  dilləri  belə  mədəniyyətə  nümunə 
göstərilə bilər.
Etnik  mədəniyyətlərin  qarşılıqlı  ünsiyyəti  daxilən 
ziddiyyətli  prosesdir.  Mədəniyyətdən  bəhrələnmə  inteq­
rasiya proseslərinə  təkan  verməklə  bərabər, paralel olaraq 
etnik  spesifikanın  mühafizəsinə  yönəlmiş  özünüdərk 
şüurunda götür-qoy edilir.
“Etnik  insan  birliyi”  səviyyəsi  millətin  formalaşması 
ilə  yoxa  çıxmır.  Əksinə  millətlərin  əksəriyyəti  üçün  etnik 
mənsubiyyət  -  “milli  hiss”  fenomeninin  mənbələrindən 
biridir.  İnsanlar özlərini  əsasən -  mənşə,  tarix  və  dil  kimi 
kollektiv  birlik  və  ümumilik  hissi  sayəsində  fərqlən­
dirirlər.
Lakin hər halda  millət - daha yüksək mərhələyə xas 
olan  təsisatdır.  Çünki  burada  ünsiyyət  və  inteqrasiya, 
birlik  və  vəhdət  daha  yüksək  səviyyəyə  çatdığından, 
dövlət və  iqtisadiyyatla birgə mədəniyyət də aparıcı  amil­
lər  sırasına  daxil  olur  və  onun  differensiasiya  imkanları 
çoxalır.
Mədəniyyətdə etnik əlamətlər, millətdən ayn (coğrafi 
kontekstdə)  öz  mövcudluğunu  davam  etdirə  bilərlər. 
Məsələn,  bizim  dünya  ölkələrində  yaşayan  həmvə­
tənlərimiz  uzun  müddət  öz vətənlərinə  bağlılıq  hisslərini 
yaşadırlar.  Həm  də  bu  xüsusiyyət  onların,  vətəndaşları 
olduqları  əcnəbi  ölkə  və  ya dövlətin  sosial-mədəni  həyat 
tərzinin də daşıyıcıları olduğu halda davam edir.
Millət  bir  neçə,  hətta  çoxlu  sayda  etnik  qrupların 
məcmuyundan  da  formalaşa  bilir.  İngiltərədə,  ingilislər, 
şotiandlar  və  uelslilər  arasındakı  fərqlər  bu  günə  qədər
Fosil I. Qloballaşma. Modəniyyot fenomeni qloballaşma kontekstində  63
özünü  kəskin  biruzə  verir,  yaxud  Fransada  elzashlar  və 
bretonlar ümumi  fransız mədəniyyətinə  tam assimilyasiya 
olunmağa  qarşı  müqavimət  göstərirlər.  Etnik  birliklərin 
çulğaşması  dünyada  ziddiyyətli  mənzərənin  yaranmasını 
şərtləndirir.  Bizim  dövrümüzdə  etnik  münaqişələrdə 
minlərlə  insan  məhv  olur.  Azərbaycanda  dostluq  və 
qardaşlıq şəraitində tarix boyu müxtəlif etnik-milli qruplar 
və 
xalqların 
nümayəndələri 
içərisində 
ermənilər 
“etnokratiya”  rejimi,  şovinist-irqi  təfəkkür  tərzi  ilə 
xüsusilə  seçilmişlər.  Uzun  illər  davam  edən  müharibə, 
saysız-hesabsız  qaçqın  və  köçkün  dalğası  erməni 
millətinin  xəstə  təfəkkür  daşıyıcısı  kimi  müxtəlifliyə 
qarşıdurma kimi baxmasında əksini tapır.
LMillijnədanLİyyəfİjnüslayisi.
Çox  hallarda  biz  elmi-kütləvi  yaxud,  publisistik 
ədəbiyyatda  “etnik  və  milli  mədəniyyət”  anlayışlarının 
eyniləşdirilməsinin  şahidi  oluruq.  Lakin  yuxarıda  qeyd 
olundu  ki,  insanların  etnik  birliyinin  mənbəyi  genetik 
xüsusiyyətlərin  və  təbii  məişət  şəraitinin  ümumiliyi  ilə 
fəqlənən ilkin qrupdur.
Millət isə daha sonrakı və daha mürəkkəb təsisatdır.
Əgər  etnoslar  dünya  tarixinin  bütün  dövrlərində 
mövcud  olmuşlarsa,  millətlər  daha  sonra  -   yeni  dövr  və 
hətta ən yeni dövrün məhsulu idi.1
XIX  və  XX  əsrlərin  ən  mühüm  siyasi,  iqtisadi  və 
mədəni  fenomeni  hesab  olunan  millət  və  millətçiliyin 
mahiyyətinin  müəyyənləşdirilməsi  çox  mürəkkəb  nəzəri 
problem  kimi  ortaya  çıxmışdır.  Bu  dövrdə  “Qərb  şimalı” 
millətçilik formalaşmışdı.
Millətçiliyin  yaşarılığı,  nüfuzu  və  vüsəti,  XX  əsrin 
sonlarına  doğru  sosializm  sistemini  də  laxlatması,  onun 
təhlilinə  yeni  yanaşmalar  tətbiq  olunmasına  zərurət  ya­
ratdı.  Bura  da  millətçiliyin  siyasi  simasına,  dövlətlərarası 
münasibətlərə  və  iqtisadiyyata  təsirinə  xüsusi  diqqət 
yetirilirsə  də,  bütün  aspektlərdə  mədəni  amillərin
1 Иорданский В.Б. Этнос 
И'Нация. 
1992.  с.93.

64
Q LO B A LLA ŞM A  VƏ  M Ə DƏ N İ  M Ü X T Ə L İF L İK
əhəmiyyətli  rol  oynaması  fikri  yekdilliklə  qəbul  edil­
mişdir.
“Millət”  probleminin  sosial-mədəni  aspektlərinə  üç 
mövqedən yanaşılır: