Referat mavzu : Qisqa muddatli majburiyatlar bo’yicha hisoblashishlar hisobi va ularni hujjatlarda aks ettirish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“Buxgalteriya hisobi” fanidan
REFERAT
Mavzu: Qisqa muddatli majburiyatlar bo’yicha hisoblashishlar hisobi va ularni hujjatlarda aks ettirish.

Tayyorladi: Abdiazizov Behruz

Qabul qildi: Ochilov I.K


TOSHKENT-2022

Majburiyat - bu kompaniyaning moliyaviy qarzi yoki o‘z faoliyati davomida paydo bo‘lgan majburiyatlar. Joriy majburiyatlari - joriy aktivlari kabi, joriy majburiyatlar balans tuzilgan kundan boshlab firma tomonidan bir yil ichida to‘lanadigan majburiyatlar hisoblanadi. Joriy majburiyatlar o‘z ichiga turli kreditorlik qarzlari, to‘lanadigan xarajatlar, to‘lanadigan banknotalar, qisqa muddatli qarzlar, xaridorlardan avans va hokazo. Yangi schyotlar rejasining 5 - «Joriy majburiyatlar» bqlimi (6000 – 6900 schyotlar) da mol sotib olish va boshqa muomalalar natijasida vujudga keladigan kreditorlar hisobga olinadi. Misol uchun safar xarajatlari bqyicha hisobdor shaxslar bilan bqladigan hisob - kitoblarni olaylik. Xizmat safari uchun xqjalik xodimlaridan biriga naqd pul berilsa, 4220 «Xizmat safarlari uchun berilgan bqnaklar» aktiv schyoti debetlanib 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti kreditlanadi. Hisobdor shaxslar oldindan olingan bqnak summasidan ortiqcha xarajat qilgan bqlsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar summasiga 4220 - schyoti kreditlanmaydi, chunki u aktiv schyot, balki 6970 – «Hisobdor shaxslardan qarz» passiv schyoti kreditlanadi. Ortiqcha qilingan safar xarajatlari summasi kassadan tqlanganda 6970 schyoti debetlanib 5010 schyoti kreditlanadi. Mahsulot sotish schyoti (eski 46 - «Mahsulot sotish» aktiv - passiv schyoti) ham shunday. Eski schyotlar rejasi bqyicha mahsulot sotishdan tushgan tushum 46-schyoti kreditida, sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi shu schyotning debetida hisobga olingan bqlsa, yangi schyotlar rejasi bqyicha mahsulot sotishdan tushgan tushum 9010 «Mahsulot sotishdan olingan daromadlar» passiv schyotlarga mansub bqlgan schyotning kreditida hisobga olinsa, sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 9110 «Sotilgan mahsulot tannarxi» aktiv schyotlarga mansub bqlgan schyotning debetida hisobga olinadi. Qarzga olingan (jalb qilingan) mablag’lar korxonaga vaqtinchalik foydalanish uchun ma’lum bir vaqtga, ma’lum shartlar asosida beriladi va uning muddati tugagandan keyin ular qz egalariga qaytarilishi lozim. Ularning manbai uzoq muddatli kreditlar va qarzga olingan mablag’lar, qisqa muddatli kreditorlik qarz va taqsimotga doir majburiyatlar hisoblanadi. Kreditlar va jalb qilingan mablag’larga banklarning qisqa muddali va uzoq muddatlari hamda yuridik, jismoniy shaxslardan qarzga olingan mablag’lari kiradi. Qisqa muddatli bank kreditlari va qarzga olingan mablag’lar korxonaning vaqtinchalik ehtiyojlari uchun qqshimcha mablag’larning asosiy manbai hisoblanadi. Bu tovar - moddiy boyliklar, yqldagi hisob-kitob hujjatlar va boshqalar yuzasidan olingan kreditlardir. Ular qisqa muddatli kreditlash tartibida, ya’ni uncha uzoq bqlmagan muddatga (bir yilgacha), shu muddatning qtishi bilan ularni bankka albatta qaytarish sharti bilan beriladi. Shunday qilib, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar hamda qarzga olingan mablag’lar uchun umumiylik - ularning muddati va qaytarilishi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida bank kreditlari va qarzga olingan mablag’lar korxonalar tomonidan boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik ehtiyojlari uchun qqshimcha mablag’lar olishning muhim manbaidir. Kreditorlik qarzlarining guruhi - mol etkazib beruvchilar va boshqa kreditorlarga bqlgan qarzlarni qz ichiga oladi. Mol etkazib beruvchilar deb, korxonaga moddiy boyliklarni sotadigan tashkilotlarga aytiladi. Moddiy boyliklar bqyicha qilinadigan hisob - kitob tizimiga binoan, boyliklarni olish vaqti bilan ularga haq tqlanishi qrtasida birqancha vaqt qtadi. Shu davr davomida mazkur korxona qzlarining mol etkazib beruvchilari oldida qarzdor bqlib qoladilar. Natijada mol etkazib beruvchilarga bqlgan qarz ushbu korxona mablag’lari uchun vaqtinchalik qqshimcha manbaga aylanadi. Boshqa kreditorlar - korxonaga boshqa (tovarsiz) muomalalar bqyicha qarzdor bqlgan tashkilotlar (yoki shaxslar) kiradi. Ularga ijtimoiy sug’urta organlariga, pensiya, ish bilan ta’minlash jamg’armalariga va hokazolarga qarzlar, boshqa hisobkitoblar kiradi. Bular - ishchi va xizmatchilarga ularning qz (individual) ehtiyojlari uchun berilgan ssudalar bqyicha, sud organlarining qarori asosida ishchi va xizmatchilarning ish xaqlaridan har xil tashkilot va ayrim shaxslar foydasiga ushlab qolingan summalar bqyicha, ishchi va xizmatchilar tomonidan qz vaqtida talab qilib olinmagan ish haqlari bqyicha korxonaning qarzlaridir. Mol etkazib beruvchilarga va boshqa kreditorlarga bqlgan qarzlarning xususiyati shundan iboratki, olinadigan mablag’lar korxonaning biznes-rejasida nazarda tutilmaydi va korxona ularni juda cheklangan muddatga oladi. Taqsimotga doir majburiyatlar guruhiga ishchi va xizmatchilarga ish haqi bqyicha, kasaba uyushmasi tashkilotlariga ijtimoiy sug’urta ajratmalari bqyicha, pensiya, ish bilan ta’minlash fondi va moliya organlariga - byudjetga tqlovlar bqyicha majburiyatlar kiradi. Jalb qilingan mablag’larning bu guruhi milliy daromadni taqsimlashning ba’zi shakllarini aks ettiradi. Jumladan, ishchi va xizmatchilar oldidagi majburiyatlar korxonada yaratilgan zaruriy mahsulotni taqsimlashning shaklini anglatadi. Gap shundaki, qabul qilingan qoidaga kqra ishchi va xizmatchilarga ish haqi ularning korxonada ishlagan davri tugab, bir necha kun qtgandan keyin beriladi. Masalan bu davr bizda - bir oy, AQSh da esa - bir hafta. Shunday qilib, korxonaning ixtiyorida ma’lum muddat davomida hisoblab qqyilgan, lekin hali berilmagan ish haqiga tqg’ri keladinan mablag’lar saqlanib qoladi. Shu munosabat bilan, uning doimo ishchi va xizmatchilar oldida ish haqini berishda uziladigan majburiyatlari yuzaga kelib turadi. Ijtimoiy sug’urta, pensiya fondi va ish bilan ta’minlash fondi bqyicha majburiyatlar qqshimcha mahsulotning taqsimlanishini aks ettiradi. Korxonalar har oyda ijtimoi sug’urtaga, pensiya, ish bilan ta’minlash fondiga ajratmalar qiladi va hisoblangan summalarni tegishli byudjetdan tashqari fondlarga qtkazadi. Bu mablag’lar qtkazilishiga qadar ular korxona ixtiyorida bqladi. Shu munosabat bilan uning yana tegishli summalarni qtkazish bqyicha doimo majburiyatlari paydo bqlib turadi. Moliya tashkilotlari oldidagi majburiyatlar ham qqshimcha mahsulotni taqsimlashni tavsiflaydi. Korxonalar vaqti-vaqti bilan belgilangan tqlovlarni davlat daromadiga topshirib turadi (qshilgan qiymat solig’i, foydadan ajratmalar). Demak ularda ma’lum muddatlarda moliya organlari oldida shu tqlovlarni qtkazishga doir majburiyatlari paydo bqlib turadi. Shu tqlovlar bqyicha summalarni hisoblash daqiqasidan, tqlash davrigacha ular korxona ixtiyorida bqladi. «Kreditorlar» moddasining «Mol etkazib beruvchilar va muddatchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol etkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bqlgan qarzini kqrsatadi. «Mehnatga haq tqlash bqyicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun tqlanishi kerak bqlgan ish haqi summasi qancha ekanligini kqrsatadi. «Byudjetga tqlovlar bqyicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni tqlash bqyicha majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya organlariga bqlgan qarzning miqdorini aks ettiradi. Tqlanishi lozim bqlgan summa aniqlanganidan keyin, korxona qz balansining passivida shu modda bqyicha uning summasini kqrsatadi. Joriy majburiyatlar - kreditor talabiga ko‘ra bir yil davomida to‘lanishi kerak bo‘lgan majburiyatlardir. Uzoq muddatli majburiyatlarga to‘lash muddati bir yildan oshadigan majburiyatlar kiradi. Buxgalteriya hisobida “debitor” atamasi muayyan jamiyatdan qarzdor bo‘lgan jismoniy yoki yuridik shaxsga aytiladi.

Moliya tashkilotlari oldidagi majburiyatlar ham qqshimcha mahsulotni taqsimlashni tavsiflaydi. Korxonalar vaqti-vaqti bilan belgilangan tqlovlarni davlat daromadiga topshirib turadi (qshilgan qiymat solig’i, foydadan ajratmalar). Demak ularda ma’lum muddatlarda moliya organlari oldida shu tqlovlarni qtkazishga doir majburiyatlari paydo bqlib turadi. Shu tqlovlar bqyicha summalarni hisoblash daqiqasidan, tqlash davrigacha ular korxona ixtiyorida bqladi. «Kreditorlar» moddasining «Mol etkazib beruvchilar va muddatchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol etkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bqlgan qarzini kqrsatadi. «Mehnatga haq tqlash bqyicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun tqlanishi kerak bqlgan ish haqi summasi qancha ekanligini kqrsatadi. «Byudjetga tqlovlar bqyicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni tqlash bqyicha majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya organlariga bqlgan qarzning miqdorini aks ettiradi. Tqlanishi lozim bqlgan summa aniqlanganidan keyin, korxona qz balansining passivida shu modda bqyicha uning summasini kqrsatadi. Joriy majburiyatlar - kreditor talabiga ko‘ra bir yil davomida to‘lanishi kerak bo‘lgan majburiyatlardir. Uzoq muddatli majburiyatlarga to‘lash muddati bir yildan oshadigan majburiyatlar kiradi. Buxgalteriya hisobida “debitor” atamasi muayyan jamiyatdan qarzdor bo‘lgan jismoniy yoki yuridik shaxsga aytiladi. “Kreditor” atamasi muayyan jamiyatni qarzdor qilgan jismoniy yoki yuridik shaxsga aytiladi. Ya’ni boshqa jamiyatlarning bu jamiyat oldida hisob-kitoblar bo‘yicha majburiyatlari bo‘ladi. Bunda jamiyat tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Ikki tomonlama shartnoma majburiyatlarda bir jamiyat ham debitor ham kreditor bo‘lishi mumkin. Masalan, tovar yetkazib berish shartnomasi bo‘yicha tovarlar yetkazib berilgan bo‘lsayu, ularning puli to‘lanmagan bo‘lsa, mahsulot yetkazib beruvchiga bu summa debitorlik majburiyati deb ko‘rsatiladi va u debitor, ya’ni xaridorlarga ma’lum summadagi tovarlarni majburiyatga bergan deb hisoblanadi. Shu jamiyatning o‘zi mazkur tovarlarni sotib olgan jamiyatlar uchun kreditor bo‘ladi. Xaridor sotib olingan tovar bo‘yicha mana shu majburiyat summasini batamom to‘lab bo‘lgunicha kreditor majburiyati deb ko‘rsatadi.

Korxona debitorlik majburiyati - bu jamiyatning aylanmasidan chiqib qolgan va boshqa jismoniy va yuridik shaxslarda to‘rgan mablag‘laridir. Jamiyatning o‘z mablag‘lari yoki boshqa jamiyatlarning mablag‘lari bu majburiyatlarni qoplash manbai bo‘lib xizmat qiladi.

Korxonaning kreditorlik majburiyati-bu jamiyatning boshqa jismoniy va yuridik shaxslardan vaqtincha jalb etilgan mablag‘laridir. Ulardan shu jamiyatning aylanmasida vaqtincha foydalaniladi. Ularni to‘lash muddati kelganida bu mablag‘lar aylanma mablag‘lar summasidan olib berilishi kerak.

Joriy qarzlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:

6000 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lovlar schyotlari”;

6100 “Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga to‘lovlar schyotlari”;

6200 “Kechiktirilgan qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;

6300 “Olingan bo‘naklar hisobga olinadigan schyotlar”;

6400 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobga olinadigan schyotlar (soliqlar turlari bo‘yicha)”;

6500 “Sug‘urta va maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;

6600 “Muassislarga qarzlarni hisobga olish schyotlari”;

6700 “Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish schyotlari”;

6800 “Qisqa muddatli kredit va qarzlarni hisobga olish schyotlari”;

6900 “Turli kreditorlarga qarzlarni hisobga olish schyotlari”.

Mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblashishlar umumlashtirilgan holda 6-jurnal orderda 6010-“Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar”, 6110- “Ajratilgan bo‘linmalarga to‘lanadigan schyotlar”, va 6120 – “Shuba va qaram korxonalarga to‘lanadigan schyotlar” kabi schyotlarning krediti bo‘yicha qayd qilib boriladi. Bu jurnal orderda analitik va sintetik hisob bir vaqtning o‘zida olib boriladi, analitik hisob xar bir to‘lov xujjati, kirim orderi yoki qabul qilish dalolatnomasiga asosan yuritiladi. Shuningdek bu jurnal order xar oyning boshiga mol yetkazib beruvchilarga to‘lanmagan summa bilan ochiladi va unda:

-to‘lov muddati kelmagan xujjatlar bo‘yicha;

-to‘lov muddati o‘tgan xujjatlar bo‘yicha;

-qiymatliklar kelib tushmagan lekin to‘lov xujjati bo‘yicha qiymati to‘langan;

-qiymatliklar kelib tushmagan va to‘lov xujjatlari to‘lanmagan;

-fakturasiz qabul qilingan qiymatliklarning oy boshiga qoldiq summasi alohida ko‘rsatilishi lozim.

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatida kelgusi davrga tegishli daromad bo‘yicha olgan bunagi, kelishi kutilayotgan debitorlik qarzlari, chiqarilgan obligatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustamalar, soliqlar va majburiy to‘lovlar muddatining uzaytirilish muomalalari sodir bo‘ladi.

Joriy davrda to‘lov muddati uzaytirilgan va vaqtincha qarzlar sifatida kelgusida to‘lanadigan joriy majburiyatlar quyidagi schyotlarda hisobga olinadi:

6210-“Muddati uzaytirilgan diskont (chegirma)lar”;

6220-“Muddati uzaytirilgan mukofotlar”;

6230-“Muddati uzaytirilgan daromadlar”;

6240-“Soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan majburiyatlar”;

6250-“Vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan daromad (foyda) solig‘i bo‘yicha majburiyatlar”;

6290-“Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar”.

6210-“Muddati uzaytirilgan diskont (chegirma)lar” va 6220-“Muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustama)lar” schyotlari obligatsiya chiqarilgan davrdan boshlab, yilning oralig‘ida xarajat yoki daromadga taqsimlanadigan, obligatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustama bo‘yicha subyektning uzoq muddatli majburiyatlari joriy qismini aks ettirishga muljallangan. Ushbu schyotlarni obligatsiya sotuvchilargina qo‘llaydi.

Obligatsiyalar mukofot yoki chegirma bilan sotilsa, buxgalteriya o‘tkazmasida aks ettiriladigan foizlarning to‘lovi yuzasidan sarflar, haqiqiy to‘lanadigan foizlardan farq qilishi kerak. Ushbu sarflarni chegirmalar summasi oshirilsa, mukofotlar summasi kamaytirilishi lozim. Obligatsiyalarni chegirmalar summasi bilan sotilishi quyidagicha aks ettiriladi:

Debet 6210-“Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)”

Debet 5110-“Hisob-kitob schyoti”

Kredit 6920-“Hisoblangan foizlar” yoki

7830-“To‘lanadigan obligatsiyalar”

Obligatsiyalar yuzasidan joriy foizlarning to‘lanishi summasiga esa 9610-“Foizlar ko‘rinishidagi sarflar” schyoti debetlanib, to‘lanadigan foizlar va krplanadigan chegirmalarni o‘zida aks ettiradi. Bunda 6210-“Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)” va 5110-“Hisob-kitob schyoti” kreditlanadi. Kreditorlar bilan har xil muomalalar bo‘yicha hisob-kitobar 6900- «Turli kreditorlardan qarzlarni hisobga olish schyotlari» da yuritiladi. Korxonada debitorlik va kreditorlik majburiyatlari yuzaga kelishining asosiy sababi – hisob-kitoblarda to‘lovlar muddati yoki sanasining turli hisobot davriga tushib qolishidir. Bunga har qanday holatda ham yo‘l qo‘yiladi. Agarda mahsulot ortib jo‘natish orqali sotiladigan bo‘lsa, bunda to‘lovlar amalga oshish sanasiga qadar majburiyat, qarz sifatida aks ettiriladi. Korxonaning turli kreditorlardan bo‘lgan qarzlari tarkibiga moliyaviy va tezkor lizinglar bo‘yicha to‘lanadigan to‘lovlar, tegishli foizlar va dividendlar, royalti va gonorar bo‘yicha to‘lanadigan schyotlar, hisobdor shaxslardan bo‘lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday muomalalarning hisobi 6900-«Turli kreditorlardan olingan qarzlar va boshqa majburiyatlar hisobi schyoti» bo‘yicha ochilgan (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 va 6990) schyotlarda aks ettiriladi. Budjet bilan hisob-kitoblar budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq turlari bo‘yicha yuritiladi. To‘lovlarning turlari va hajmi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadi. To‘lov turlari quyidagilarga ajratiladi. 1. Korxona foydasidan to‘lanadigan foyda (daromad) solig‘i. 2. Ishchi va xizmatchilarning ish haqidan ushlab qolinadigan daromad solig‘i. 3. Realizatsiyaga olib boriladigan QQS, aksiz solig‘i. 4. Moliyaviy natijalarga olib boriladigan jarima, iqtisodiy sanksiyalar va boshqalar. Har bir to‘lov turi uchun to‘lov muddati va soliq inspeksiyasiga hisobot topshirish muddati belgilangan. Budjet bilan hisob-kitoblar passiv 6410-«Budjet to‘lovlari yuzasidan qarzlar» schyotida hisobga olinadi.
1 Tayyor mahsulotlarni, tovarlarni, bajarilgan ish va 4010 xizmatlarni sotishda QQS summasi hisoblandi. Dt 4110 Kt 6410.
2 . Mahsulotlarni sotish jarayonida hisoblangan turli ajratmalar, yig‘imlar va soliqlar bo‘yicha budjetga ajratmalar Dt 9430 Kt 6410
3. Mehnat haqi summasidan daromad solig‘i hisoblandi Dt 6710 Kt 6410
4 . Dividendlardan daromad solig‘i ushlandi Dt 6610 Kt 6410
5. Budjetga soliq to‘lovlar o‘tkazildi Dt 6410 Kt 5110
Korxonaning o‘z moliyaviy-xo‘jalik faoliyatida yetkazib berilgan boyliklar, bajarilgan ishlar, olingan xizmatlar uchun boshqa korxonalar bilan o‘zaro pulli hisob-kitob munosabatlariga kirishadi. Hisob-kitoblar mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmat ko‘rsatish shartnomalari bo‘yicha bajarilgan majburiyatlar uchun keyin haq to‘lash yoki oldindan to‘lash tarzida amalga oshiriladi. Õalq xo‘jaligidagi hisob-kitoblar t/r Muomalalar mazmuni 33 shakllari va tartibi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Uning belgilashicha, mulkning barcha shaklidagi korxonalarning o‘z majburiyatlari bo‘yicha boshqa korxonalar bilan hisobkitoblari, shuningdek, tovar-moddiy boyliklar uchun jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, odatda, bank muassasalari orqali naqd pulsiz tartibida amalga oshirilishi lozim. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo‘ladigan hisobkitoblarni hisobga olishda 6010-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» dan foydalaniladi. 6010-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» passiv bo‘lib, uning kredit tomonida hisobot davri oxirida qolgan saldo korxonaning mol yetkazib beruvchi va pudratchilardan bo‘lgan qarzini ko‘rsatadi. Kredit oboroti ushbu qarzning ko‘payishini, debet aylanmasi esa uning uzilishini anglatadi.
Mol yetkazib beruvchilardan ishlab chiqarish zaxiralari sotib olinganida quyidagicha provodka beriladi: Dt 1010-1090, 1510. Kt 6010-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». Mol yetkazib beruvchining qarzi hisob-kitob schyotidan to‘langanida quyidagicha provodka beriladi: Dt 6010-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». Kt 5110-«Hisob-kitob schoti». Ba’zi hollarda mol yetkazib beruvchining qarzi bank krediti hisobidan ham to‘lanishi mumkin: Dt 6010-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». Kt 6810, 7810.
Bank xodimining xulosasi rahbar tomonidan tasdiqlangach, ilova qilingan hujjatlar bilan birgalikda kredit qo‘mitasi muhokamasiga yuboriladi. Hozirgi kunda korxonalarda bank kreditlarini hisobga oluvchi ikkita schyot mavjud: 6810-«Qisqa muddatli kreditlar» schyoti. 7810-«Uzoq muddatli kreditlar» schyoti. 6810-«Qisqa muddatli kreditlar» chotida mamlakat hududidagi va chet eldagi banklardan olingan qisqa muddatli kredit bo‘yicha bank bilan bo‘ladigan hisob-kitoblar hisobga olinadi. Tahliliy schyotlar kredit turi bo‘yicha ochiladi. 6810-schyot balansga nisbatan passiv hisoblanib, kredit tomonidan bankdan olingan qisqa muddatli qarzlar, debetida esa qisqa muddatli qarzlarning qaytarilishi hisobga olinadi, qoldiq esa, kredit tomonida qoladi. Uning tahliliy hisobi olingan qarzlar turlari bo‘yicha 38-qaydnomada, sintetik hisobi esa 4-jurnal-order yordamida yuritiladi.
Qisqa muddatli bank krediti hisobidan olingan tovar va materiallar omborga kirim qilindi. (Schyot-fakturalar, tovar transport nakladnoyi, to‘lov topshiriqnomasi asosida yoziladi) Dt 1010 Kt 6810
2. Qisqa muddatli bank kreditlari pul mablag‘lari tarkibiga qabul qilindi (bank ko‘chirmasi, to‘lov topshiriqnomasi 5110 asos bo‘ladi) Dt 5210 Kt 6810
3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bajargan ishi, xizmati va yetkazib berilgan mahsulot qiymati qisqa muddatli kredit hisobidan to‘landi (schyot-faktura, tovar transport nakladnoyi, to‘lov topshiriqnomasi, bank 6010 ko‘chirmasi) Dt 6020 Kt 6810
4. Valuta muomalalaridagi valuta kurslarining farqidan ko‘rilgan zarar qisqa muddatli kredit hisobidan qoplanadi (kredit shartnomasi, to‘lov topshiriqnomasi va bank ko‘chirmasi asosida) Dt 9620 Kt 6810 5. Uzoq muddatga olingan kredit qisqa muddatli kredit hisobidan to‘landi (kredit shartnomasi, to‘lov topshiriqnomasi asosida) Dt 7810 Kt 6810
6. Qisqa muddatli bank krediti to‘landi (to‘lov 5110 topshiriqnomasi va bank ko‘chirmasi asosida) Dt 6810 Kt 5210
7. Valuta kursidan to‘plagan foyda hisobidan qisqa muddatli bank krediti to‘landi (to‘lov shartnomasi, kredit shartnomasi) Dt 6810 Kt 9540

Materiallar ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarga sarflanishi jarayonida hisoblangan QQS summasi 4410-«Soliq bo‘yicha bo‘nak to‘lovlar» schyotidan 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» schyotiga sarflangan materiallar qiymatiga mutanosib ravishda o‘tkaziladi. Misol. Korxona mol yetkazib beruvchidan 100000 so‘mlik material 60 qabul qilib oldi. QQS – 20000 so‘m. Jami – 120000 so‘m. Ushbu muomalaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: – Sotib olingan material qiymatiga – 100000 so‘m: D-t 1010-«Xomashyo va materiallar» – 100000 so‘m. K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» – 100000 so‘m. – Hisoblangan QQS summasiga – 20000 so‘m: D-t 4410-«Soliq bo‘yicha bo‘nak to‘lovlar» – 20000 so‘m. K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» – 20000 so‘m. Mol yetkazib beruvchiga pul o‘tkazib berilganida: D-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» – 120000 so‘m. K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti» – 120000 so‘m. Hisobot oyi davomida korxonada 45000 so‘mlik material ishlab chiqarishga sarflandi. Demak, QQS 9000 so‘mga teng: (45000*20%)/100%=9000 so‘m. Bu summaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» – 9000 so‘m. K-t 4410-«Soliq bo‘yicha bo‘nak to‘lovlar» – 9000 so‘m.

6710-«Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schyotining analitik hisobi har bir xodim bo‘yicha ayrim ochilgan shaxsiy schyotda yuritiladi va kategoriyalari hamda ishlagan joylari yuzasidan guruhlashtirilib boriladi. Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha quyidagi dastlabki hujjatlar to‘lg‘aziladi: T-1 shakli – «Ishga qabul qilish to‘g‘risida buyruq». Unda xodimning kasbi, mansab va ish haqi ko‘rsatilib, kadrlar bo‘limida bir nusxada to‘lg‘aziladi va mehnat daftarchasiga qayd qilinadi. T-2 shakli – «Xodimning shaxsiy varaqasi». Kadrlar bo‘limi tomonidan har bir xodimga ayrim to‘ldiriladi va xodim tomonidan imzo bilan tasdiqlanib keyingi o‘zgarishlar kiritilib boriladi. T-3 shakli – «Boshqa ishga o‘tkazilganligi to‘g‘risida buyruq». Xodimlar korxona ichida boshqa ishga o‘tkazilganda ikki nusxada to‘lg‘azib 1 nusxasi kadrlar bo‘limida, 2-nusxasi buxgalteriyada saqlanadi. T-6 shakli – «Ta’til berish to‘g‘risida yozuv». Har yilda va boshqa sabablar bilan ta’tilga chiqarishda qo‘llaniladi va buxgalteriyaga ta’til 100 haqini hisoblashga asos bo‘ladi. Agarda haq to‘lanmaydigan ta’tilga chiqarilsa, buxgalteriya tomonidan xodimga haq hisoblanmaydi. T-8 shakli – «Mehnat shartnomasi tugatilganligi to‘g‘risida buyruq». Bu buyruq xodimlar ishdan bo‘shatilganda bir nusxada yozilib, unga asosan kadrlar bo‘limi mehnat daftarchasiga ko‘chiradi va buxgalteriya hisob-kitob qiladi. T-12 shakli – «Ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish va ish haqi hisoblash tabeli». Bu xodimlarning ishga kelishini belgilaydi va shunga asosan ish haqi hisoblanadi. T-13 shakli – «Ish vaqtini hisoblash tabeli». Bunda faqat xodimlarning ishga kelishi belgilanib boriladi. Bularning hammasi mas’ul shaxslar tomonidan imzolanib, buxgalteriyaga topshiriladi.
1 Ishchi va xizmatchilarga mehnat haqi hisoblandi:
a) asosiy va yordamchi ishlab chiqarish ishchilariga Dt 2010 2310 Kt 6710
b) umumishlab chiqarish, boshqaruv va 2510 xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik xodimlariga d
Dt 9420 2710 Kt 6710
c) yaroqsiz mahsulotni tuzatish bilan bog‘liq bo‘lgan ishchilarga Dt 2610 Kt 6710
d) xodimlarga mukofotlar hisoblandi Dt 9430 Kt 6710
2. Xodimlarning mehnat haqidan ushlab qolindi:
a) daromad solig‘i ushlandi Dt 6710 Kt 6410
b) ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar ushlandi Dt 6710 Kt 6520
c) hisobdor shaxslardan qaytarilmagan bo‘nak summasi ushlandi Dt 6710 KT 4220
d) aybdor shaxslardan kamomad summasi ushlandi Dt 6710 Kt 4730


6700-schyotning kredit operatsiyalari 10-jurnal orderda, debetli operatsiyalar 7-vedomostda aks ettiriladi. Kreditli oy oxiridagi qoldiq summasi korxonaning ishchi va xizmatchilariga bo‘lgan qarzini bildiradi
Ijtimoiy sug‘urtaga ajratilgan mablag‘ sintetik schyotlarda quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuzish bilan aks ettiriladi: Dt Ishlab chiqarish xarajatlari schyotlari. Kt 6520-«Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar». 6520-«Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» schyoti passiv bo‘lib, ijtimoiy davlat sug‘urtasi uchun korxona xodimlarining nafaqa ta’minoti va tibbiy sug‘urtasi hamda bandlik jamg‘armasi uchun ajratmalar summasi hisobga olinadi. 6520-«Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» schyotining sintetik hisobi schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi:
1. Hisoblangan mehnat haqiga nisbatan ijtimoiy sug‘urta va ta’minot organlariga ajratmalar hisoblandi. Dt 2010, 2310, 2510, 2610, 9420, 6710, 8910 Kt 6520.
2. Sug‘urta organlariga hisoblangan ajratmalar o‘tkazildi. Dt 6520. Kt 5110.

Joriy majburiyatlar - kreditor talabiga ko‘ra bir yil davomida to‘lanishi kerak bo‘lgan majburiyatlardir. Uzoq muddatli majburiyatlarga to‘lash muddati bir yildan oshadigan majburiyatlar kiradi. Buxgalteriya hisobida “debitor” atamasi muayyan jamiyatdan qarzdor bo‘lgan jismoniy yoki yuridik shaxsga aytiladi. “Kreditor” atamasi muayyan jamiyatni qarzdor qilgan jismoniy yoki yuridik shaxsga aytiladi. Ya’ni boshqa jamiyatlarning bu jamiyat oldida hisob-kitoblar bo‘yicha majburiyatlari bo‘ladi. Bunda jamiyat tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Ikki tomonlama shartnoma majburiyatlarda bir jamiyat ham debitor ham kreditor bo‘lishi mumkin. Masalan, tovar yetkazib berish shartnomasi bo‘yicha tovarlar yetkazib berilgan bo‘lsayu, ularning puli to‘lanmagan bo‘lsa, mahsulot yetkazib beruvchiga bu summa debitorlik majburiyati deb ko‘rsatiladi va u debitor, ya’ni xaridorlarga ma’lum summadagi tovarlarni majburiyatga bergan deb hisoblanadi. Shu jamiyatning o‘zi mazkur tovarlarni sotib olgan jamiyatlar uchun kreditor bo‘ladi. Xaridor sotib olingan tovar bo‘yicha mana shu majburiyat summasini batamom to‘lab bo‘lgunicha kreditor majburiyati deb ko‘rsatadi.

Korxona debitorlik majburiyati - bu jamiyatning aylanmasidan chiqib qolgan va boshqa jismoniy va yuridik shaxslarda to‘rgan mablag‘laridir. Jamiyatning o‘z mablag‘lari yoki boshqa jamiyatlarning mablag‘lari bu majburiyatlarni qoplash manbai bo‘lib xizmat qiladi.

Korxonaning kreditorlik majburiyati-bu jamiyatning boshqa jismoniy va yuridik shaxslardan vaqtincha jalb etilgan mablag‘laridir. Ulardan shu jamiyatning aylanmasida vaqtincha foydalaniladi. Ularni to‘lash muddati kelganida bu mablag‘lar aylanma mablag‘lar summasidan olib berilishi kerak.

Joriy qarzlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:

6000 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lovlar schyotlari”;

6100 “Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga to‘lovlar schyotlari”;

6200 “Kechiktirilgan qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;

6300 “Olingan bo‘naklar hisobga olinadigan schyotlar”;

6400 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobga olinadigan schyotlar (soliqlar turlari bo‘yicha)”;

6500 “Sug‘urta va maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;

6600 “Muassislarga qarzlarni hisobga olish schyotlari”;

6700 “Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish schyotlari”;

6800 “Qisqa muddatli kredit va qarzlarni hisobga olish schyotlari”;

6900 “Turli kreditorlarga qarzlarni hisobga olish schyotlari”.
6310
«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schyoti moddiy qiymatliklarni etkazib berish uchun yoki bajariladigan ishlar uchun olingan avanslar bo‘yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayor bo‘lgan mahsulot va ishlarni to‘lash bo‘yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
6510
«Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» schyoti korxona mulki va xodimlari sug‘urtasi bo‘yicha korxona sug‘urtachi bo‘lib hisoblangan hollarda olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
6520
«Maqsadli davlat jamg‘armariga to‘lovlar» schyoti maqsadli davlat fondlariga ajratmalar bo‘yicha qarzlar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
6410
«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» schyoti korxona tomonidan to‘lanadigan soliqlar va shu korxona xodimlaridan olinadigan soliqlar bo‘yicha budjet bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Korxonaning turli kreditorlardan bo‘lgan qarzlari tarkibiga moliyalanadigan va operativ lizinglari bo‘yicha to‘lanadigan summalar, to‘lanadigan foizlar, royalti va gonorarlar bo‘yicha qarzlar, da’volar bo‘yicha to‘lanadigan schyotlar, hisobdor shaxslardan bo‘lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday operatsiyalarning hisobi 6900 – «Turli kreditorlarga bo‘lgan majburiyatlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyoti tarkibidagi tegishli (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 va 6990) schyotlarda aks ettiriladi.
Hisobdor shaxslar oldindan olingan bo‘nak summasidan ortiqcha xarajat qilgan bo‘lsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar summasiga 6970 «Hisobdor shaxslarga qarzlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu ortiqcha qilingan xarajat summasi hisobdor shaxsga qaytarilganda 6970 schyoti debetlanib, 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» schyoti kreditlanadi. YUqorida aytib o‘tilgan kreditlar ham qaytarish muddatiga qarab 6810 «Qisqa muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida hisobga olinadi. Bu muomalalar bo‘yicha xodimlar bilan olib boriladigan hisob - kitoblar 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» va 4720 «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» schyotlarida yuritiladi. Bu schyotlar aktiv bo‘lib, debetida xodimlarga berilgan qarzlar, kreditida ushbu qarzlarning qaytarilishi aks ettiriladi. Bu muomalalar quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi. Qisqa va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlar summasiga 9610 «Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu foizlar to‘lansa 6920- schyoti debetlanib 5010, 5110- schyotlari kreditlanadi.