Referat mavzu: falsafada gnoseologiya bajardi: olimjonov jahongir tekshirdi: qudratova u

TDIU


REFERAT


MAVZU:FALSAFADA GNOSEOLOGIYA

BAJARDI:OLIMJONOV JAHONGIR

TEKSHIRDI:QUDRATOVA U.

Gnoseologiya – bilish haqidagi ta`limot

Reja:

1. 
   Bilish muammosini falsafada qo’yilishi va hal qilinishi.
   
2. 
   Bilish voqelikni inson ongida inhikos etish jarayoni. Bilishning ob`yekti va sub`yekti.
   
3. 
   Bilish jarayonining dialektik hususiyati. Hissiy va mantiqiy bilish.
   
4. 
   Haqiqat tushunchasi. Haqiqatning ob`yektivligi. Nisbiy va mutloq haqiqat dialektikasi.
   
5. 
   Ilmiy bilish va uning o’ziga xos xususiyatlari.
   

Olam va uning qonunlarini bilish falsafiy dunyoqarash bilan bevosita bog’langan masaladir. Shuning uchun ham dunyoni bilish masalasi doimo falsafa fanining diqqat markazida bo’lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini ehtirof qilganlar. Masalan, atomistik nazariyaning asoschisi Demokrit olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini tahkidlaydi. U bilish jarayonida hissiy jihat va tafakkur rolini oddiy va sodda holda ko’rsatadi. Markaziy Osiyo mutaffakkirlaridan Farobiyning aytishicha, bilish muammosi inson mohiyatini aniqlash masalasining bir qismini tashkil etadi. U insonni bilish subyekti, o’rab turgan tabiatni reallikni bilish ob`yekti deb hisoblaydi. Seziluvchi narsa, Farobiy fikricha, sezgilarga qadar mavjud bo’lgandek, bilinuvchi narsa ham unga oid bo’lgan bilimga qadar mavjuddir. Uning ta`rificha, odam o’z bilimlarini tashqaridan, atrofdagi hodisalardan bilish jarayonida oladi. Bu jarayon o’z ichiga ko’p vosita va usullarni: sezgi, idrok, xotira, tasavvur va eng muhimi mantiqiy fikr, aql va nutqni oladi. Shu vositalar yordamida inson fanni yaratdi. Beruniy merosini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ilk asarlaridan boshlab va keyingi asarlarida uning inson bilishga juda qiziqqanligini ko’rishimiz mumkin. Beruniy fikricha, bilishning asosi, olam haqidagi bilimlarimizning manbai sezgi organlari yordamida olingan hissiy bilimlardir. Agar sezgi bo’lmaganda olam haqidagi bilimlarimiz mumkin bo’lmas edi.Bilish jarayoni Beruniy ma`lumoticha, eskilik, fanatizm, shaxsiy g’araz sub`yektivizmdan ozod bo’lish, tabiatning o’ziga, kuzatishga tajribaning rad etib bo’lmaydigan dalillarga asoslanish lozim: tabiatni bilish jarayoni sezgilar bilan boshlanish tafakkurgacha ko’tariladi, ma`lum narsalarga va hodisalarni bilishga tomon rivojlanib boradi, biroq bir avlodning hayotida hamma narsani bilish mumkin emas.Buyuk alloma Abu Ali Ibn Sinoning bilish nazariyasida aql – faol ijodiy kuch va bilish qurolidir, biroq moddiy olam, uning qonuniyati tajriba jarayonida o’rganiladi: buyumlar va hodisalar to’g’risida tushunchalar paydo bo’ladi. Inson aqli o’z bilimini og’ir va uzoq mehnat jarayonida hissiy qabul qilish orqali ko’paytiradi. Alisher Navoiy ham o’z falsafiy qarashlarida moddiy olamni bilish mumkinligini asosan e`tirof etadi. Uning bilishning manbai real voqelikdir, dunyoda mavjud narsalarning hammasi hislarimizning predmetidan (ob`yektidan) iborat. Ulug’ gumanist inson baxtining manbai, uni bilishda deb tahkidlaydi. Falsafa tarixida bunday olamni bilishni ehtirof etuvchi qarashlar bilan birga tabiat va jamiyatni rivojlantirish qonunlarni bilish mumkinligini inkor etuvchi turli oqimlar ham bor. Dunyoni bilish mumkinligini, bilimlarimizning to’g’ri va aniq ekanligini inkor etuvchi va shubha qiluvichlar agnostitsizm va skeptitsizm ta`limotidir. (Agnostitsizm yunon so’zi bo’lib, a – inkor, gnosos – bilishdir). Agnostitsizmning eng qadimgi ko’rinishi skeptitsizmdir. (bilishga shubhalanib qarash). Agnostitsizmning eng yirik vakillari ingliz faylasufi David Yum bilan nemis faylasufi Immanuel Kantdir. Yumning fikricha, inson o’z sezgilari chegarasidan tashqariga chiqa olmaydi, u faqat o’z sezgilarinigina bila oladi. Real voqelikni aslo bila olmaydi. Kant esa Yumga qarama-qarshi o’laroq, inson ongi va sezgilaridan tashqarida ob`yektiv olamda aslo bilib bo’lmaydigan “narsa o’zida” bor, “narsa o’zida” makon va zamon tashqarida bo’lib, uni aslo bilish mumkin emas. Kant inson bilishi mumkin bo’lgan hodisalar olamini “biz uchun bo’lgan narsalar” deb uni inson aqli bilan, fan vositasi bilan bilish mumkin deydi. “Biz uchun bo’lgan narsa” bilan “Narsa o’zida” sezgi a`zolariga aralash ta`sir etish bilan bilish mumkin bo’lgan hodisalar yuzaga keladi, inson ularni o’zining tug’ma aprior tushunchalari bilan tartibga soladi.Umuman Kantning bilish nazariyasi boshdan oyoq chalkash, g’ayri ilmiy reaktsion bo’lib, o’z mohiyati ehtibori bilan bilan inson aqlining bilish imkoniyatlarini fanning rivojlanish istiqbollarini inkor etishga qaratilgan.Bilish nazariyasining rivojlanishida XVII-XVIII asr faylasuflari (ingliz Bekon, Dekart, Didro, Gol’bax, Gelvetsiylar) muhim o’rin tutadi. Ular agnostitsizm, spektitsizmni qattiq tanqid qilib olamni bilish mumkinligini ta`kidlaydilar. Biroq ularning qarashlarida ma`lum nuqsonlar ham bor edi. Masalan, ularning bilish nazariyasi metafizik xususiyatga ega bo’lib bilishda hissiy va ratsional jihatlarning dialektik birligini ko’rsata olmas edi. Ular bilish jarayonining ziddiyatli ekanligini ochib bera olmadilar. Shuningdek ular kishilar ijtimoiy tarixida amaliyot rolini tushuna olmadilar, kishilarning ongli faoliyati rolini inkor etdilar. Ma`lumki, ob`yektiv dunyo, uning predmet va hodisalari bilishning birdan -bir manbaini tashkil etadi. Shunday bo’lsada, ayrim faylasuflar va din ta`limotida bilishning manbai sifatida qandaydir mistik, go’ya insondan tashqari mavjud bo’lgan ong (“Mutloq g’oya”, “olam ruhi” va h.k.) e`tirof etiladi. Ular nuqtai nazarida inson tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarining mohiyatini bilishga qodir emas, u faqat iloh ijodining natijalarini qayd qilishga va turkumlarga ajratishgagina qodir. Insoniyat, ijtimoiy amaliyoti va bilish taraqqiyotining ilgarilab borishi bilimni chegaralab qo’yuvchi agnostisizmni puchga chiqarmoqda. Masalan, hozirgi zamon tabiat fanlari, ayniqsa, fizika fani atom tabiatini tuzilishini va xususiyatlarini o’rganish sohasida katta yutuqlarni qo’lga kiritdi. Atomni parchalash, atom ichki energiyasdan foydalanish, atom yadro zarrachalarining bir-biriga bog’liqligi, umuman mikro olamni bilish, astronomiya, biologiyadagi kashfiyotlar ilmiy falsafaning bilish nazariyasini to’g’riligini tasdiqlaydi. Insonning bilish qobiliyati cheklanmagan, lekin har bir aniq tarixiy davrda o’zi xohlagan barcha narsa va hodisalarni emas, balki bilish imkoni borlarinigina bilib, bilmaganini keyinroq biladi. Lekin shuni aytish kerakki, inson bilimining cheki yo’q, chunki makro-mikro olamning cheksizligi inson bilimining ham cheksizligini ko’rsatadi.
2. Bilish nima? Bilish – moddiy olamning inson ongida in`ikos etish jarayonidir, aniqrog’i, bilish oddiy mexanik holdagi aks etish bo’lmay, balki ob`yektiv olamdagi narsa-xodisalarning inson miyasida umumlashtirilgan, abstraktlashgan holdagi, ilmiy tushunchalar shaklida aks etishdir. Dunyoning moddiyligini va uning rivojlanish qonunlarining inson ongida in`ikos etishni e`tirof qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asosidir. Fan qonunlari tabiat va jamiyatda inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda yuz beradigan ob`yektiv jarayonlarining inhikosidan boshqa narsa emas. Falsafaning bilish nazariyasi asosan quyidagilardan asoslanadi.
- ob`yektiv olam bizning sezgi va tasavvurlarimizga bog’liq bo’lmagan holda undan tashqari mavjud, ob`yektiv olam – inson sezgi va tasavvurlari manbai;
- inson dunyo va uning rivojlanish qonuniyatlarini bilish mumkin. Inson sezgi, tasavvur va tushunchalarida o’ziga bog’liq bo’lmagan olam mazmunini inhikos ettiradi.
Demak, tashqi olam, undagi hamma narsa va xodisalar sezgilarga tahsir etishi bilan sezgi obrazlari hosil qiladi. Sezgi tasavvur va tushunchalarda ob`yektiv olamning sub`yektiv inhikosi hosil bo’ladi. SHuning uchun ham bilish nazariyasi inhikos nazariyasi deb ataladi. Bilish nazariyasi predmet bilan obraz va obhekt bilan sub`yekt orasidagi munosabatlarini to’g’ri hal qilishni talab qiladi. CHunki bilish jarayonida obhekt bilan sub`yekt dialektikasi muhim o’ringa ega. U sub`yekt, yahni inson bilan bog’liq jarayondir. Insonsiz bilish jarayoni bo’lishi mumkin emas. Sub`yektning ilmiy bilishdagi roli shundan iboratki, u ob`yektiv mavjud bo’lgan qonuniy bog’lanishlarni ochib beradi. Obhektga nisbatan ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondoshadi. Masalan, nemis fiziologi Gelg’mgolning ilgari surgan simvollari nazariyasiga muvofiq, inson avvalo o’z sezgirlarida tashqi olamni yaratadi. O’z sezgilarini narsa, xodisaga aylantiradi, keyin esa uni bilishga intiladi. U buyum obrazini buyumning o’zi bilan tenglashtiradi. Sezgi ob`yektiv olam obrazi bo’lmay, olamning o’zi bo’lib qoladi. Demak ushbu simvollar nazariyasiga ko’ra narsa bilan narsaning tasavvuri orasida farq yo’q. O’z vaqtida Ibn Sino empirik tabiatshunos sifatida Pifagor, Platon, o’rta asrdagi sxolast G’azzoliy kabilarni fikrlariga zarba berib mistik son yoki geometrik figuralari yo’q: son, geometrik figuralar konkret predmetsiz bo’lmaydi, degan xulosaga keladi. Sezgi mazmuni predmetlar xossalari bilan hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan belgilar, simvollar bilan almashtirish noto’g’ri. Sezgi obrazi moddiy dunyo narsa va xodisalarining inson sezgi ahzolarida aks etishi natijasida yuzaga kelgan. Demak sezgi va tushunchada narsaning o’zi emas, narsaga nisbatan ikkilangan ko’rinishi hosil bo’ladi. Obraz sezgi va tushunchadan tashqarida mavjud bo’lish mumkin emasligi sababli u ideal narsadir, u inson, sub`yekt ongida vujudga keladi. Lekin sezgi ob`yektiv mazmunga ega. U moddiy dunyoning qayta ishlangan mazmunini gavdalantiradi. Shunga ko’ra ob`yektivdir. Obraz sub`yektda uning sezgi va tafakkurida hosil bo’ladi. Demak, obraz sub`yekt bilan obyekt o’rtasidagi birlikni ko’rsatadi. Sezgi, tasavvur, tushuncha shakliy jihatdan sub`yektivdir, lekin mazmunga ko’ra ob`yektivdir. Chunki sezgida real dunyo inhikos etadi. Demak sezgi – ob`yektiv olamning sub`yektiv obrazidir.
Sezish – umuman inson bilimi taraqqiyotiga nisbatan birinchi bosqichdir. Insoniyatning dastlabki bilimlari, tushunchalari dastavval sezgi a`zolari orqali olingan dalillar asosida yuzaga keladi. Sezish inson miyasining tashqi olam bilan dastlabki va bevosita bog’lanishdir. Sezgi obrazi sodir bo’lishi uchun uni hosil qiluvchi narsa yoki hodisa ob`yekti mavjud bo’lmog’i lozim. Olamdagi narsa va hodisalar haqida sezgi obrazlari, tasavvurlar bilish jarayonining ma`lum bosqichidagina shakllanadi. Sezgi ob`yektiv olamning sub`yektiv obrazi deyish bilan birga shuni alohida tahkidlash kerakki, bu obraz ko’chirma qotib qolgan, o’lik narsa emas, balki bilish jarayonida o’zgarib boradi. Bilishning ziddiyatli jarayon ekanligini bilimlarimizning to’laroq, chuqurroq bilishi uchun dalil va mahlumotlarning yangisiga to’g’ri kelmay qolishida ko’rishimiz mumkin. Ziddiyatli munosabat hal qilinishi bilan bilish jarayoni rivojlanib boradi. Bizning ongimiz esa bu taraqqiyotini o’zida aks ettirish bilan birga hodisalarning yuzaki xususiyatlarini bilishdan mohiyatini bilishga tomon boruvchi tarixiy jaryon ekanligini ko’rsatadi. Bilish jarayonida amaliyot muhim rol o’ynaydi. Amaliyot ko’p qirrali va sermazmun tushuncha bo’lib, o’z ichiga inson faoliyatining barcha shakllarini qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati, amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir. Amaliyot insonlarning tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy taraqqiyot sub`yekti hisoblangan insonning, uning uchun ob`yekt hisoblangan moddiy olam bilan bog’lanishdir. Bunday aloqadorlik jarayonida sub`yekt faol rol o’ynaydi. Amaliy ta`sir faqat ob`yektini emas, balki sub`yektning o’zini ham o’zgartiradi. Amaliyot sub`yekti alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar; sinflar, butun jamiyat ham bo’lishi mumkin. Qachonki, bunday sub`yekt sifatida inson bilar ekan, amaliyot alohida faoliyat tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi. Chunonchi, har bir inson shu jamiyat ahzosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan alohida jamiyat ahzosi bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida odam ijtimoiy amaliyotining bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi. Amaliyot hamma vaqt ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham bo’lib qoladi:
Birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va asosidir. Eng avvalo e`tiboriga olish kerakki bilishning o’zi amaliyot asosida va ayniqsa moddiy ishlab chiqarish ta`siri ostida vujudga kelgan. Masalan, mexanik harakat issiqlikka aylanadi, yahni ishqalanish natijasida o’t hosil bo’lgan, bu juda qadimiy kashfiyot. Ko’p yillardan keyin esa odamlar issiqlikdan mexanik harakat vujudga keltirish imkoniyatiga amaliyot asosida ega bo’ladi. Odamlarning amaliy ehtiyoji tabiat ilmining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Masalan, astronomiya fani masalani bilish ehtiyoji natijasida kelib chiqdi. Demak har bir fan inson amaliy ehtiyoji natijasida kelib chiqadi. Bundan tashqari amaliyot bilish oldiga mahlum vazifalarni hal qilish uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishning asbob-uskunalari bilan qurollantirishni tahminlaydi: Ikkinchidan, amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish natijalaridan o’zining amaliyot faoliyatidan foydalanish uchun ham atrof tevarakdagi dunyoni bilib boradi. Uning taraqqiyot qonunlarini ochadi. Amaliyot jarayoni bo’lib, bunda munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va jamiyat qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi. Olam va uning qonunlarini bilish murakkabdir. Bilishning vazifasi olam xodisalarini oddiy kuzatib qolmasdan ularning mohiyatini tabiat va jamiyat taraqqiyotining qonunlarini ochish va ularning inson o’z manfaati uchun foydalanishdan iboratdir.
3. Tashqi olamning inson miyasida inhikos qilishi murakkab dialektik jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish uchun mahlum bir yo’l bosib o’tadi. Farobiy o’zining “Ilm va sanhatning fazilatlari” risolasidan tabiatni bilishning cheksizligini, bilish- bilmaslikdan bilishga, sababini bilishdan oqibatini bilishga, xadisdan mohiyatga qarab borishini tahkidlaydi. Bilish ikki bosqichdan: jonli mushohada (sezish) va mavhum taffakkurdan iboratdir. Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli mushohada, yahni ob`yektiv dunyoning buyumlarini bevosita sezgi ahzolari yordamida aks etiradi. Ibn Sinoning fikricha, sezish – bu shunday tahsirki, u tashqi narsalarning o’zi bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazining oynasi bo’lib, moddiy shakllarning bo’yi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli ularni inson moddiy asossiz inhikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi. Jonli mushohadaning bilishdagi roli muhimdir, uning yordamida dunyo haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin bu bosqich mahlum darajada cheklangan. Bu bosqichda narsa va xodisalarning bahzi bir tomonlari va xususiyatlarinigina bilib olish mumkin. Narsalarning muhim belgilari ularning ichki bog’lanishlari, mohiyatlari esa bilishning ikkinchi bosqichiga mavhum taffakkur yordamida aks ettirilishi mumkin. Bilishning bir bosqichidan ikkinchi bosqichga ko’taradigan narsa amaliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish ehtiyojlari predmet va xodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab qiladi. Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishning sezgi, idrok va tasavvur shakllari kiradi. Tashqi dunyoning bu inhikos shakllari bir-biri bilan organik aloqada bo’lib, alohida-alohida uchramaydi. Sezgi tashqi dunyo narsa va xodisalarini bilishning birinchi qadamidir. Sezgini dastlabki bilishning manbai deb hisoblagan Farobiy buyumning aks etishi yoki inhikosi o’sha buyumning o’ziga muvofiq kelsa, sezgi haqiqiy bo’ladi deydi. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr tashqi dunyo predmetlarining sezgi orqali tahsiri natijasida yuzaga kelishi mumkin. Biz sezgilarimiz yordamida narsa va xodisalarni bilib olamiz va idrok qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarni, farqlarini egallaymiz. Masalan, ko’rish bilan predmetning katta-kichikligi, rangi va shaklini, tana sezgisi orqali qattiq-yumshoqligini, eshitish orqali ohang, kuch yoki tempini va boshqa ahzolar vositasi bilan ob`yektiv mavjud. Predmetlarning xilma-xilligini bilamiz. Sezgi idrok uchun asos bo’ladi. Idrok sezgidan farq qilib predmetning butun obrazini beradi. Bu predmetning turli xossalarini qayta ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok deganda turli sezgi ahzolari bergan mahlumotlar asosida miyada tashqi qo’zg’atuvchining bir butun obrazi hosil bo’lishi tushuniladi va idrok tashqi dunyo predmetining ob`yektiv to’g’ri inhikosini beradi. Bu inhikosning to’g’ri ekanligini amaliyotda isbotlanadi. Inson o’zining amaliy faoliyatida o’zi idrok qilayotgan predmet bilan odamning o’zida shu predmet to’g’risida hosil bo’lgan sezgi va idrokning o’xshashligini belgilaydi. Amaliy faoliyat, fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil vositalar, asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish imkoniyatini beradi. Demak sezgi, undan keyin idrok ob`yektiv olamning sub`yektiv obrazini hosil qiladi. Tasavvur – mavhum tafakkurga o’tishdagi oxirgi bosqichdir. U narsa va xodisalarning avvalgi tahsiri natijasida xotiramizda qolgan tasavvurlarning qaytadan esga olinishi bilan bog’liqdir. Tasavvurdagi yangi obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga kelish mumkin. U mavhum tafakkur uchun asos bo’ladi. Idrok qilinayotgan narsa va xodisalar ichki qonuniyatli bog’lanishlarni ochish uchun mavhum tafakkurga o’tishi kerak. Mavhum tafakkur esa voqeani chuqur bilishga imkoniyat yaratadi. Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi, lekin u xodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi. Demak xodisalar mohiyatini bilish uchun ayrim narsalarga emas, ko’p narsalarga xos bo’lgan umumiylikni topmoq kerak. SHunday qilib, hissiy bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish jarayonining sifat jihatdan turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq bo’lgan bosqichlaridir. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish esa qonuniyat bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi. Mantiqiy bilish –bilishning rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori pog’onasidir. Mantiqiy bilishda inson mantiqiy tafakkur yordamida voqealikning rivojlanish qonuniyatlarini bilib oladi. Bizga mahlumki, sezgi obrazlari tashqi olamning inhikosidir, yahni tashqi olam sezgimizga qanday tahsir qilsa shundayligicha aks etiladi. Lekin tafakkur obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning ichki mohiyati, aloqa va bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur obrazining uchta asosiy xususiyati bor. Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatga ega, yahni tafakkur obrazlari hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon – abstraktsiya deyiladi.
2. Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa bizga tahsir etayotgan narsa yoki xodisaning sifat va xususiyatlaridagi muhim bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib asosiy tomonlarini taqqoslash va fikran bir-biri bilan bog’lanishdir.
3.Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo bo’layotgan har bir tushuncha til orqali ro’yobga chiqadigan ong omildir.
Mavhum tafakkur shakllari tushuncha, muhokama, xulosadir. Tushuncha tafakkurning alohida shakli bo’lib, u tashqi dunyo narsa va xodisalarning umumiy, zaruriy tomonlarini aks ettiradi. Tushuncha – aniq narsa va xodisalarning sifati, mohiyati va muayyanligini miyada alohida shaklda aks etishidir. Unda xodisadagi asosiy tomonlari umumlashtiriladi. Masalan, materiya tushunchasi umuan materiyaning belgilaridan qathi nazar, ularning asosiy belgisi – moddiyligi materiya tushunchasida aks ettiriladi. Jumladan, daraxt deganda tol, terak, olma va boshqa daraxtlar turlari va belgilaridan fikran uzoqlashamiz va ular uchun eng umumiy belgilarini olamiz. Fandagi tushunchalar ham xuddi shunday. Har bir fanning o’ziga xos tushunchalari bor. Har bir fanni bilish, tushunish fandagi tushunchalarni bilish demakdir. Tushuncha mazmunan ob`yektivdir.
Muhokama – hukm orqali ob`yektiv dunyodagi qonuniyatlar ongida aks ettiriladi. Yakka muhokama ayrim dalillarda o’z aksini topsa, umumiy muhokama umumiy qonunlarni ifoda etadi. Masalan, energiyaning yaylanish shakli yoki har bir harakat shaklining biridan ikkinchisiga o’tishi haqidagi qonunlar. Birinchi misol, tabiatning ayrim tomoniga to’g’ri kelsa, ikkinchisi umumiy qonunlar aks ettiradi. Demak, muhokama – hukm biror narsa yoki xodisa mushohada haqida biror nima deyish, uni tasdiqlash yoki inkor etishdir. Tafakkurning uchinchi shakli mantiqiy, aqliy xulosa chiqarishdir. Xulosa bir yoki bir necha muhokamadan kelib chiquvchi bilimdir. U orqali ilgari mahlum bo’lgan bilimlar asosida yangi bilim paydo bo’ladi. Mantiqiy aqliy – xulosada muhokamalar majmuasi bir-biriga bog’lanib yangi bir xulosa kelib chiqadi. Bunday xulosaga asos bo’lgan ikki muhokama dalil deb ataladi. Demak, aqliy xulosa fikrni taqqoslaydi, bog’laydi. Mavhum tafakkur sodir bo’lish jarayonini ifodalaydi. SHunday qilib insoniyatning barcha bilimlari sezgi materiallarini umulashtirish orqali hosil bo’ladi. Bilishdagi hissiy va ratsional-mantiqiy jihatlarining roli masalasini hal qilinishida semsualizm yoki ratsisnalizmga berilish masalani bir yoqlama tushuntirishga olib keladi. Semsuliklar hissiy bilishni yuqori qo’yadilar, mantiqiy tafakkurning roliga yetarli baho bermaydilar. Ratsionalistlar esa aksincha, mavhum tafakkurlar haddan tashqari yuqori ko’tarib, hissiy bilishning rolini kamsitar edilar.Madomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish birgalikda maydonga chiqar hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda sezgilar beradigan mahlumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik bilan qarash mumkin emas.Sezgi organlarimiz orqali biz narsalarning xossasini, xususiyatlarini his qilamiz, aqliy bilish tufayli biz ularning moddiy asosini mohiyatini bilishga muyassar bo’lamiz. “Balki, ­­­­­­­– deb yozadi Abu Nasr Farobiy1, – olamda substantsiya (jabha) va aktidentsiya (jabha bo’lmagan) hamda substantsiya, aktidentsiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo’qdir”. Aktsidentsiyani besh sezgi his etadi, ular o’rtasida hech qanday vosita yo’qdir... Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda aktsidentsiya aql uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu rang ega bo’lgan narsa borligini ovoz ketidan ovoz kelayotgan narsa mavjudligini biladi. Aqlning boshqa sezgilar bilan munosabatda ham shuning kabidir. Bilish jarayoni murakkab, ko’p qirrali jarayondir. U albatta sub`yektning qobiliyati izlanuvchanligi, mantiqiy tafakkurning hususiyati, voqealik xodisalarini kuzatish, uning mohiyatini ochishda ham bir narsa va xodisaga ijodiy yondashishni talab qiladi. Ijod insonning fan, texnika, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan yangilik yaratish, kashf etish faoliyati bo’lib, murakkab ruhiy jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati, irodasi faol ishtirok etadi, butun bilimi, tajribasi, istehdodi namoyon bo’ladi. Ijod jarayonida boshqalar tomonidan qo’lga kiritilgan chuqur atroflicha, tanqidiy ravishda o’rganiladi, tahlil etiladi, kuzatishlar hisoblashlar o’tkaziladi, mantiqiy xulosalar chiqariladi. Xulosalarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi tajribada sinaladi. Ijodiy izlanish natijasida kelib chiqqan bilim mazmuni turli shakllarda – badiiy asar, matematik formula, nazariya qonun va boshqalar orqali jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan jamiyat bahramand bo’lsagina haqiqiy to’liq ijod bo’ladi. Ijod – fan, texnika, madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. Odamlarning istehdod va qobiliyatlarini namoyon etish uchun barcha shart-sharoitlar yaratish, mahnaviy mulkni himoya qilish... mahnaviy potentsialni ildam rivojlantirish, umuman ijodning barcha turlarini rivojlantirish orqali respublikaning mustaqilligini va ravnaq topishini tahminlash kerak.
( I.Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1993 yil 47-bet). Tarixiy tajriba shuni ko’rsatadiki, faqat uyushgan bozorgina bugungi kunda xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatlarini ochib bera oladi, yangiliklarga sezgir qiladi, fan va texnikaning eng so’nggi yutug’larini dadil va g’ayrat bilan joriy etadi. O’z ishining ustasiga, kasb mahoratiga munosib baho beradi. ( I.Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura 1993. 60-61 betlar).

4. Har bir tarixiy davrda inson o’zining amaliy faoliyati natijasida ob`yektiv olamni to’liq va aniq aks ettiruvchi bilimga ega bo’lib boradi. Bilim esa ob`yektiv reallikka mos keladimi yoki yo’qmi? Bu masalani hal qilishda haqiqat to’g’risidagi mahlumot o’z ifodasini topadi. Bu ta`limot esa o’z-o’zidan haqiqat nima? degan masalani hal qilishni talab qiladi. Haqiqat masalasini ilmiy tarzda hal qilishning yagona yo’li inson bilimlari bilan ob`yektiv olamdagi real narsa va xodisalar, ularning sifat va xususiyatlari o’rtasidagi munosabatni yoritishdir. SHunday ekan, haqiqat ob`yektiv voqelikka mos keluvchi narsa va xodisalarning real holatdagi mazmunini sifat va xususiyatlarini to’g’ri aks ettiruvchi hamda amaliyotda sinalgan bilimlardir. Inson sezgilari uning ongidan tashqaridagi ob`yektiv olamning inhikosini hosil qiladi. Ob`yektiv olamning mavjudligini ehtirof etish bilan uning to’g’ri inhikosining hosil bo’lishi ob`yektiv haqiqatdan iboratdir. Yoki boshqacha qilib aytganda ob`yektiv haqiqat inson va insoniyatga bog’liq bo’lmagan ob`yektiv mazmundir. Masalan, tabiat va jamiyat qonunlari ob`yektiv haqiqatdir. CHunki bu qonunlar insonga bog’liq bo’lmagan holda, undan tashqarida mavjud, bu qonunlarni inson bekor qila olamaydi, o’z ixtiyori bilan o’zgartira olmaydi. Ob`yektiv haqiqat to’g’risidagi tushunchani ob`yektiv reallik haqidagi tushuncha bilan bir deyish mumkin emas. Ob`yektiv haqiqat bizning ongimizdan tashqarida mavjud bo’lgan ob`yektiv reallikni ongimizda to’g’ri inhikosidir. Dialektik bilimlar abadiy bo’lmay ular takomillashib boradi, nisbiy haqiqatdan mutloq haqiqatga boradi deb tushuntiradi. Haqiqatdan ham olamda inson bila olamydigan narsa yo’q. SHuning uchun ham bilish jarayonining rivojlanish cheksiz u biror chegarada to’xtatish mumkin emas. Inson erishgan yangi bilim uchun zarur bosqich hisoblanadi. Demak, mutloq va nisbiy haqiqatlar dialektik munosabatda bo’ladi. Inson tafakkuri o’z tabiatiga ko’ra mutloq haqiqatni ochish imkoniyatiga ega deb, mutloq haqiqat nisbiy haqiqatlar yig’indilaridan tashkil topganligini ko’rsatadi. Har bir fan sohasida yangi kashfiyotlar mutloq haqiqatga hissa qo’shadi va bu kashfiyot nisbiy chegaraga ega, yahni kengayishi, rivojlanishi mumkin. Har bir inson haqiqatda mutloq haqiqat elementi, zarrasi bor. CHunki unda moddiy dunyoning mahlum tomonlari aks etadi. Nisbiy haqiqat ob`yektiv olamning inson ongida nisbatan to’g’ri inhikos etishidir. Amaliyot va fan taraqqiyotida bu haqiqat tobora takomillashib boradi. Demak, ob`yektiv olamni taxminan to’g’ri inhikos ettiradi, to’la aniq bo’lmagan inson bilimining so’nggi taraqqiyoti jarayonida aniqlanishi va chuqurlashishi tobora to’laroq bo’lib boradigan ilmiy bilimlar (qoida, tushuncha va nazariyalar) nisbiy haqiqatdir. Nisbiy haqiqatni ehtirof qilish mutloq haqiqatni inkor etish emas. CHunki bizning bilimlarimiz tayyor yoki qotib qolgan bilim bo’lmay, mutloq haqiqatni bilish nisbiy haqiqatlarni bilish bilan boradi. Mutloq haqiqat birdaniga bilib olinmaydi, balki to’liq bo’lmagan taxminiy, yahni nisbiy haqiqatlar orqali bilinadi. (Materiya tuzilishi haqida). Inson hamma vaqt tabiatni oxirigacha bilish tomon yaqinlashib boradi, lekin u moddiy olam qonun va xodisalarini to’la-to’kis bilish darajasiga erisha olmaydi. Buning sababi shuki, tabiat cheksiz, u to’xtovsiz harakatga, rivojlanishda o’zgarishda. Inson bilimi esa hech qachon moddiy olamni butunlay qamrab ola olmaydi. SHuning uchun ham inson bilimining mutloq haqiqatga yaqinlashuvi nisbiydir. Bundan bizning hamma bilimlarimiz nisbiy ekan, ularda ob`yektiv mazmun yo’q ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Har qanday haqiqat nisbiyligiga qaramay, unda mutloq haqiqat elementlari saqlanadi. Mutloq va nisbiy haqiqatlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’ymay balki ularni ajralmas, bir butun holda olib o’rganmoq zarur. Mutloq va nisbiy haqiqatlarni dialektik munosabatini bilish, dogmatizm, agnostitsizm, relyativizmga qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. Dogmatizm va relyativizm haqiqat va uning mohiyatini bir yoqlama hal qiluvchi, uning absolyut va nisbiy tomonlarini bir-biridan ajratib tashlashga harakat qiluvchi ta`limotdir. Dogmatizm inson bilimlarining konkret vaqti, sharoitlari, bilish imkoniyatlari bilan bog’liq bo’lgan nisbiy tomonini inkor etadi, har bir bilimini o’zgartirmaydigan, rivojlantirish, takomillashtirish, to’ldirish mumkin bo’lmagan so’nggi marradagi haqiqat deb tushuniladi. SHu asosda ular inson bilimlarida nisbiy tomonlar muvjudligi butunlay inkor etiladi. Dogmatizm vakillari ko’rsatishicha hosil bo’lgan bilimlarni to’ldirish va rivojlantirishning xojati yo’q. Har qanday bilimni hamma vaqt konkret sharoitlarini hisobga olmay amalda qo’llay berish mumkin emas. Negaki dogmatiklar konkret tarixiy sharoit va vaziyatlar doim o’zgarib turishini inkor etadilar, bahzan nazariy qoidalarni ko’r-ko’rona yodlab olib, har qanday sharoitda bemalol qo’llay berish mumkin deb hisoblaydilar. Relyativizm vakillari esa inson bilimlarining faqat nisbiy tomonlarini tan olib, mutloq haqiqatni esa butunlay inkor etadilar. Ularning fikricha nisbiylik inson bilimlarining bir tomongina emas, hammasiga xos emish. Bu ta`limot bilimlarimizning hammasini nisbiy deb hisoblash orqali unda inson ongiga bog’liq bo’lmagan voqelikni to’g’ri aks ettiruvchi haqiqat mavjudligini ham inkor etadi. Relyativizm asosan har bir konkret tarixiy sharoitdagi bilish imkoniyatlari bilan bog’langandir. Biz har bir ob`yektiv narsa va xodisani mahlum tajriba, malaka, bilish, texnika vositalari asosida bilamiz. Lekin yuqoridagi bilish imkoniyatlari har bir tarixiy davrda bizni qiziqtirgan narsalarning hammasini to’la va mukammal bilishga imkon bermaydi. SHu tufayli har bir davrdagi bilimlar majmuasida mahlum nisbiy tomonlar bo’lishi tabiiydir. Relyativizm ilmiy bilish va praktika uchun zararli ta`limotdir. Relyativizm, skeptitsizm, agnostitsizm, sxolostikaga olib boradi. Haqiqat to’g’risidagi ta`limotlarning yana bir jihati bor, u ham bo’lsa haqiqatning konkretligi masalasidir. Haqiqat abstrakt bo’lishi mumkin emas, u doim konkret bo’ladi. Haqiqatning konkretligidan har bir bilim nazariy ta`limot mahlum vaqt, sharoit, davr, o’rin uchun to’g’ridir, degan mahnoni bildiradi. biz yuqorida inson bilimining yagona ob`yekti bo’lgan moddiy olam narsa va xodisalar doimo o’sib, o’zgarib, yangilab turishini ko’rdik. Inson ob`yektiv olamni o’z amaliy faoliyatida mahlum tarixiy va ilmiy imkoniyatlar asosida olib boradi, ilmiy haqiqatlar aniq tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’lib, aniq shaklda namoyon bo’ladi, haqiqat mavhum bo’lmay aniq bo’ladi. masalan, mustaqil O’zbekistonning ichki siyosatining negizi ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini qurish, unga o’tish muqarrar davr amri bo’lib, ob`yektiv haqiqatdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish faqat maqsad emas, balki yangi qadriyatlarni shakllantirish, odamlar farovonligining sifat jihatdan tubdan yuqori darajasiga erishish uslubi va vositalaridir. ( I .Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 61-bet).
5. Bilish odam bolasining tug’ilishidan boshlanadi, tabiat va ijtimoiy muhitga moslashish, unga faol tahsir o’tkazish jaroyonida u takomilashib boradi. Inson bilimini, unda borliq qanday holda inhikos etganligiga qarab, oddiy (kundalik) va ilmiy bilimlarga ajratish mumkin. Oddiy (kundalik) bilish kishilarning odatdagi o’z kundalik hayotlarida borliqdagi predmet va hodisalarni bevosita o’z sezgi ahzolari va tafakurlari orqali bilishdir. U kishilarning kundalik hayotiy tajribalari, malakalari va amaliy ishlari orqali hosil bo’ladi. Oddiy bilish hamma kishilarga xos bilishdir. Ilmiy bilish esa, oddiy (kundalik) bilishdan farqlanib, u borliqdagi predmet va xodisalarning qonunyatlarini, ularning mohiyatini bilishdir. Ilmiy bilish, fanda ilmiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar olib borish asosida amalga oshadi. SHu sababli ilmiy bilish uzoq davom etadigan, muayyan usullar va yo’llar bilan amalga oshiriladigan murakkab, ziddiyatli bilishdir. SHu tufayli ilmiy bilish bilan hamma kishilar emas, balki bir guruh yoki alohida kishilar: tadqiqotchilar, olimlargina shug’ullanadilar.Ilmiy bilish uchun tadqiqotchi o’rganayotgan predmet va xodisalarning hamma tomonlarini, aloqadorlik va bog’lanishlarini birga olib o’rganishi lozim bo’ladi. Garchi bunga u hech qachon to’la-to’kis erisha olmasa ham, lekin bu har tomonlama o’rganish talabi uni xatoliklardan va bir tomonlamaliklardan saqlab qoladi. Ilmiy bilish predmet va xodisalarni “o’z harakatida” “jonli” holatda, “hayot holatda”, o’zgarib va rivojlanib turishida bilishni talab qiladi. Ilmiy bilish natijasida hosil qilingan bilimlarning mahlum tizimlari fanlarni vujudga keltiradi. Har bir bilim sistemasida ilmiy etiqod jarayonida kelib chiqqan muammo yoki masalalarning qo’yilishi va hal qilishda mahsus usullardan foydalaniladi. Ular esa tarixiy aniq bilish jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi. SHuning uchun ham har bir fanning o’z predmeti va tadqiqot usuli mavjuddirki, ular o’zi o’rganayotgan obhektga nisbatan maxsus amaliy va nazariy tadqiqot usuli asosida yondoshadi.Ilmiy bilimning bir-biri bilan uzviy bog’langan, biri ikkinchisin to’ldiradigan ikkita darajasi mavjud, ularga empirik va nazariy darajalar kiradi.Ilmiy bilimning empirik darajasi kishilarning ehitiyojlarini qondirish jarayonini ularning kundalik tajribalari asosida qo’lga kiritilgan mahlumotlarga tayangan holda olamda ro’y berayotgan xodisalarni bilishga qaratilgan. Ilmiy bilishning empirik darajasi uch bosqichdan iborat bo’lib, uning birinchi bosqichida alohida-alohida o’rganadigan hodisalar haqida to’plangan bilimlar hosil bo’ladi. Uning ikkinchi bosqichida mazkur bilimlar umumlashtirilib hodisalarning o’rtasidagi aloqa va bog’lanishlar aniqlanadi. Nihoyat empirik darajaning uchinchi bosqichda narsa va xodisalarga xos empirik qonunlar aniqlanadi. SHu bilan empirik daraja tugatiladi. Uning natijasida yig’ilgan mahlumotlar bilimning nazariy darajasiga zamin, poydevor bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy bilimning nazariy darajasida ilgari to’plangan mahlumotlar asosida olamdagi narsa va xodisalarning alohida shakillari emas balki keng miqdordagi bir qancha xodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonuniyatlari aniqlanadi. Mazkur asosiy qonunlar bir qancha empirik qonunlarning yig’indisidan tarkib topgan bo’lib, olamning ilmiy manzarasini ifodalaydigan nazariya va kontseptsiyalarda namoyon bo’ladi. Bilishning nazariy darajasi bir qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat; nazariy bilimlar o’zining umumiyligi va mavhumligi bilan ajralib turadi; nazariy bilimlar
yaxlit va tizimli bilimlar hisoblanadi;u falsafiy bilimlar bilan yaqinligi bilan tavsiflanadi;empirik bilimlarga nisbatan mukammal bilimlar hisoblanib, xodisalarning mazmun-mohiyatini atroflicha va chuqur aks ettiradi.Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari bir-biridan olamdagi narsa va xodisalarni o’rganish jarayonida foydalanadigan ilmiy usullari bilan ham farqlanadi.Ilmiy bilishning empirik darajasida quyidagi usullar keng qo’llaniladi: Kuzatish, o’lchash, taqqoslash, ilmiy tajriba (eksperiment).Bilimning nazariy darajasida esa mavhumlik va aniqlik, aksiomatik, tarixiylik va mantiqiylik ideallashtirish va boshqa usullar qo’llaniladi. SHu bilan birga ilmiy bilishning ikkala darajasi uchun umumiy bo’lgan usullar ham mavjud bo’lib bular: aniqlik va sintez, induktsiya va deduktsiya, analogiya, modellashtirish, tizimlash.SHunday qilib, ilmiy bilish bir-biri bilan uzviy bog’langan, bir-birini to’ldiradigan empirik va nazariy darajalardan tarkib topgan bo’lib, olamdagi narsa va xodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonunlarini bilish, ularga ongli ravishda yondashish imkoniyatini beradi.Bilish jarayonida qo’lga kiritilib, falsafiy g’oyalar bilan boyitilgan ilmiy axborotlar kishilarning dunyoqarashini shakllantirish, ularning bunyodkorlik faoliyatini oshirishda qudratli mahnaviy kuch hisoblanadi.