Referat mavzu: Hujayra nazariyasi, uning shakllari, kimyoviy tarkibi, biologik membranalar va plazmalemma

Sitoplazma. Gialoplazma yoki matritsa deb ham ataladigan sitoplazmaning asosiy moddasi hujayraning yarim suyuq muhiti bo'lib, unda yadro va hujayraning barcha organoidlari joylashgan. Elektron mikroskopda hujayraning organoidlari orasida joylashgan butun gialoplazma mayda donador tuzilishga ega.
Sitoplazmatik qatlam turli xil shakllanishlarni hosil qiladi: siliya, flagella, yuzaki o'smalar. Ikkinchisi to'qimalarda hujayralarning bir-biri bilan harakatlanishi va bog'lanishida muhim rol o'ynaydi.
Prokaryotik hujayra (prenuklear - 3,5 milliard yil oldin) eng qadimiy, juda sodda tarzda tashkil etilgan va chuqur qadimiy xususiyatlarni saqlaydi. ( hosil bo'lgan hujayra yadrosi va boshqa ichki membrana organoidlari bo'lmagan bir hujayrali tirik organizmlar).
Kichik katak o'lchamlari
2. Nukleoid yadroning analogidir. Yopiq dairesel DNK.
3. Membrana organoidlari mavjud emas
4. Hujayra markazi yo'q
5. Maxsus tuzilishdagi hujayra devori, shilliq kapsula.
6. Ikki qismga bo'lish orqali ko'payish (genetik ma'lumot almashinuvi sodir bo'lishi mumkin).
Tsikloz, ekzo- va endotsitoz mavjud emas.
Turli xil tuzilish va funktsiyalarga qaramay, barcha hujayralar umumiy xususiyatlar va tarkibiy qismlarga ega. Hujayra tarkibiy qismlari quyidagi diagramma bilan ifodalanishi mumkin:
sitoplazma yadrosi plazmolemmasi
gialoplazmani inkluziv organelle
membrana membranasiz.
Plazmolemma - hujayraning sirt apparati, hujayraning atrof-muhit bilan munosabatlarini tartibga soladi va hujayralararo o‘zaro ta'sirlarda qatnashadi. Plazmolemma bir nechta muhim funktsiyalarni bajaradi:

1. 
   Cheklash (hujayrani cheklaydi va atrof-muhit bilan aloqani ta'minlaydi).
   
2. 
   Transport - amalga oshiradi: a) passiv o‘tkazish suv, ionlar va past molekulali moddalarning diffuziyasi va osmozi bilan.
   

b) faol transfer moddalar - energiya sarfi bilan Na ionlari.
v) endotsitoz (fagotsitoz) - qattiq moddalar; suyuqlik - pinotsitoz.
3. Qabul qiluvchi - plazmolemmada moddalarni (gormonlar, dorilar va boshqalar) aniq aniqlash uchun tuzilmalar mavjud
Plazmolemma biologik membranalar printsipi asosida qurilgan. Unda oqsillar botirilgan ikki qavatli lipid asosi (bilipid qatlami) mavjud. Lipidlar fosfolipidlar va xolesterin bilan ifodalanadi. Oqsillar bilipid qatlamiga mahkam o‘rnashmagan va aysberglar singari suzadi. Lipidlarning ikki qatlamiga kirib boradigan oqsillar deyiladi ajralmas, ikki qavatli qatlamning yarmiga etib boradigan - yarim integral, sirt ustida yotgan - sirt yoki periferik. Integral va yarim integral oqsillar membranani (strukturaviy) barqarorlashtiradi va transport yo‘llarini hosil qiladi. Polisaxaridlarning zanjirlari sirt oqsillari bilan bog'lanib, supramembran qatlamini (glikokaliks) hosil qiladi. Ushbu qatlam turli xil birikmalarning fermentativ parchalanishida ishtirok etadi va atrof-muhit bilan o‘zaro ta'sir qiladi.
Sitoplazmaning yon tomonida submembrana majmuasi joylashgan bo‘lib, u qo‘llab-quvvatlovchi-qisqarish apparati hisoblanadi. Ushbu zonada ko‘plab mikrofilamentlar va mikrotubulalar mavjud. Plazmolemmaning barcha qismlari o‘zaro bog'liq va yagona tizim sifatida ishlaydi.
Ayrim hujayralarda ma'lum hududlarda transport jarayonlarini kuchaytirish uchun ko‘plab villi hosil bo‘ladi va siliya turli moddalarni (chang zarralari, mikroblar) harakatga keltiradigan ko‘rinadi.
Hujayra membranalari hujayralararo kontaktlarni hosil qiladi. Kontaktlarning asosiy shakllari:
1. Oddiy aloqa (hujayralar supramembrana qatlamlari bilan aloqada).
2. Zich (yopilish aloqasi), ikkita hujayraning plazmolemmasining tashqi qatlamlari bitta umumiy tuzilishga birlashganda va hujayralararo bo‘shliqni tashqi muhitdan ajratib turganda va u makromolekulalar va ionlar uchun o‘tkazilmaydigan bo‘lib qoladi.
Turli xil qattiq aloqa - bu barmoqlarning bo‘g'imlari va desmosomalari. Hujayralararo bo‘shliqda markaziy plastinka hosil bo‘lib, u aloqa qiladigan hujayralar membranalariga ko‘ndalang fibrillalar tizimi bilan bog'langan. Submembrana qatlami tomonidan desmosomalar sistoskeletning tarkibiy qismlari tomonidan mustahkamlanadi. Uzunligiga qarab, nuqta va atrofdagi desmosomalar ajratiladi.
3. Kontaktlarni ajratish (hujayralararo bo‘shliq juda tor va hujayralarning sitoplazmalari o‘rtasida plazmolemmalarga kirib boradigan kanallar hosil bo‘ladi, ular bo‘ylab ionlarning bir hujayradan boshqasiga harakatlanishi amalga oshiriladi.
Bu asab to‘qimalarida elektr sinapslari ishining asosidir.
Ushbu turdagi aloqa barcha to‘qima guruhlarida uchraydi.
Hujayra va unda kechadigan jarayonlarni o‘rganish natijasida, ko‘pgina kasalliklarda dastlab, hujayralarda o‘zgarishlar kuzatilishi aniqlandi va kasalliklarni davolashning hujayraviy asoslari ishlab chiqildi. Bundan tashqari, hujayra biologiyasi molekulyar biologiya, gen injenerligi, hujayra injenerligi,immunologiya kabi fanlarni rivojlanishiga zamin yaratdi. Ushbu fanlar yordamida genetika fanida, meditsina va farmokologiya fanlarida, oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik sohalarida ulkan yutuqlarga erishilmoqda. Hujayra va unda kechadigan jarayonlarni bilmasdan, atroflicha tushunchalarga ega bo‘lmasdan, to‘qima, organ, organizm yoki bir hujayralilar, prokariotlar haqida ham bilimga ega bo‘lmaymiz. Hujayra tuzilishiga, tarkibiy qismlariga va fiziologik jarayonlariga ko‘ra prokariot va eukariot hujayralarga bo‘linadi. Prokariotlarga bakteriyalar va ko‘k-yashil suvo‘tlari kirsa, eukariotlarga suvo‘tlar, zamburug‘lar, yuksak o‘simliklar va hayvonlar kiradi. Har qanday hujayra ham avval mavjud bo‘lgan hujayraning bo‘linishidan hosil bo‘ladi. Ko‘p hujayrali murakkab organizmning hujayralari, bir hujayralilarnikiga tuzilishi jihatdan birmuncha o‘xshash bo‘ladi. Har qanday organizm hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, o‘simlik, zamburug‘, hayvon hujayrasi yoki bakteriya hujayralari ham kimyoviy tarkibi: biomolekulalar, nuklein kislotalar, oqsillar, uglevodlar va lipidlarning bo‘lishi bilan, sitoplazma, hujayra membranasining borligi va bir qancha tomonlari bilan o‘xshash bo‘lsa, farqli tomonlari ham anchaginadir. Sodda hujayralarning tuzilishi va funksional jarayonlari ham sodda bo‘ladi. Murakkab organizmlarda kechadigan jarayonlar ham murakkab bo‘ladi. Hujayralar evolutsiya davomida tuzilishi va funksiyalari jihatidan takomillashib boradi. Ularning tuzilishi va ularda kechadigan jarayonlarni o‘rganish, ular haqidagi va ularda kechadigan jarayonlarni tushunishga yordam beradi.
"Hujayra" atamasini birinchi bo‘lib Robert Guk 1665 yilda mikroskop ostida o‘simliklarda hujayra tuzilishini kashf etgan. Ammo ancha vaqt o‘tgach, XIX asrda hujayra nazariyasi ishlab chiqildi. O‘simliklar va hayvonlarning uyali tuzilishi ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan, ammo ular tarkibiy tuzilishining umumiyligiga e'tibor berishmagan.
Hujayra nazariyasini yaratish sharafi nemis olimi Shvannga (1838-39) tegishli. u hayvonlar hujayralari haqidagi kuzatuvlarini tahlil qilib, ularni Shleyden tomonidan o‘tkazilgan o‘simlik to‘qimalarini shu kabi tadqiqotlar bilan taqqoslab, u ham o‘simlik, ham hayvon organizmlarining tuzilishi hujayralarga asoslangan degan xulosaga keldi. Shvannning hujayra nazariyasini rivojlantirishda Virchov va boshqa olimlarning asarlari muhim rol o‘ynadi.