Referat mavzu: institutsional iqtisodiy islohotlar va iqtisodiyotni boshqarish tiziming tubdan o`zgartirilishi jarayonlari

2.IQTISODIY RIVOJLANISHDA INSTITUTSIONAL
YONDASHUV ZARURIYATI
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy-turmush darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining predmetini tashkil etadi, qanday sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush darajasiga erisha oladilar degan fikr asarning asosiy g`oyasini aks ettiradi. Iqtisodiy o`sishning pul shakli inkor etiladi va moddiy ne`matlar yaratish asosiy deb qaraladi, bular esa faqat ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi va shu sababli ustivor deb hisoblanadi.
Ammo qaysi (sanoat, qishloq xo`jaligi) soha afzalligi aniq aytilmaydi. Asarning 2-kitobida dehqonchilikka kapital qo`yish yaxshiroq samara beradi deb o`qitiladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlari narxi pasayish, qishloq xo`jaligi maxsulotlari narxi esa o`sish tendentsiyasiga ega deb hisoblaydi. Demak, shunday xulosa qilish mumkinki, agrar soha ustun (bu xato).
Metodologik jihatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm kontseptsiyasiga, ya`ni yiziokratlarning tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslanadi. Olim o`z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba`zi bir shunday tabiiy xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tizimga bog`liq emas, degan xulosaga asoslanadi.
Ana shunday xususiyatlardan biri – egoizm (xudbinlik) bo`lib, odamlar o`z xo`jalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb uqtiradi u. Har bir odam o`z shaxsiy manfaatini ko`zda tutadi, ammo bu holatda ko`p boshqa holatlardagi kabi, u ―ko`rinmas qo`l‖ tomonidan uning niyatida ham bo`lmagan maqsad sari yo`naltiriladi.
Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilganidan ko`ra ko`proq haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi.
―Ko`rinmas qo`l‖ – bu ob`ektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Bu qonunlar odamlarning hohish – irodasidan qat`iy nazar, odatda unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har-bir odam ko`proq foyda olish uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga doylashtirishga urinadi, chunki u jamiyatning emas, balki avvalo o`zining shaxsiy manfaatini ko`zlaydi.
Ammo, inson o`z shaxsiy manfaatini o`ylagan paytda, bu holat tabiiy, yoki aniqrog`i, muqarrar ravishda shunga olib keladiki, odam jamiyat uchun ko`proq naf keltiruvchi mashg`ulotni tianlaydi va shu ish bilan shug`ullanadi.
SHunday qilib, Smitning ta`rifi bo`yicha, foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi.
Hozirgi davrga barchaga yaxshi ma`lum bo`lgan ―ko`rinmas qo`l iborasi bilan birga ―iqtisodiy odam tushunchasi ham kiritildi. Unga ko`ra, shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va almashinuv jarayoni amalga oshadi.
―Menga kerak bo`lgan narsani bersang, men senga kerak bo`lgan narsani beraman‖, qabilida, ya`ni shaxsiy manfaatlarning talabini qondirish yo`li tutiladi, ya`ni gap kimningdir saxiyligiga emas. Iqtisodiy rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o`zaro nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit ―tabiiy tartib deb atagan.
A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning tamoyili va maqsadi bo`lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy harakatni o`rganish uchun nazariy konstruktsiya yoki modeldir. Demak jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik kerak degan xulosa chiqariladi. Bu tamoyilga ko`ra quyidagilar taklif etiladi:
Ishchi kuchining erkin harakati;
Savdoda (er savdosida ham) to`la erkinlik;
Sanoat va ishchi savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya
qilishga qat`iy qarshilik;
Erkin tashqi savdo (protektsionizmga qarshi).
Asosiy asarlari: ―Biznesni tezlashtirish va talab qonuni‖, ―iqtisodiy tsikllarning texnik omil (1917); ―Qo`shimcha xarajatlar iqtisodiyoti‖ (1923), ―Iqtisodiy nazariya turlari to`g`risida ma`ruzalar.
J.M.Klark ham T.Veblen va V.K.Mitchell kabi inson hattiharakatlarini foyda va xarajatlarni, zavq va dardni bir lahzalik hisobkitoblarda emas, balki odatlarga asoslangan deb talqin qilgan. Ammo u bu sohani tahlil qilishda boshqa eski instituttsionalistlarga qaraganda uzoqroqga bordi. Gap shundaki, optimal qaror qabul qilish uchun axborotni yig`ish va qayta ishlash bilan bog`liq xarajatlarni o`z zimmasiga olishi kerak.
Biroq, bu ma`lumotlarning foydalari oldindan ma`lum emas. Bundan tashqari, to`g`ridan-to`g`ri qaror qabul qilish ham muhim (psixologik) xarajatlarni talab qiladi (qaror qabul qilish harakatlarining afzalliklari ham oldindan ma`lum emas). Bu xarajatlar xulq-atvorni optimallashtirish uchun engib bo`lmaydigan to`siqlarni keltirib chiqaradi va odamlarda odatlarni shakllantirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Albatta bunday odatlar qandaydir maksimal darajada tanlash yoki optimallashtirish natijasi emas. SHunday qilib, J.M.Klark, X.Simonning chegaralngan ratsionallik nazariyasini ham, J.Stiglerning axborotni izlash nazariyasini ham (ikkinchisi J.M.Klark yondashuviga nisbatan realistik jihatdan kamroq bo`lishiga qaramay) oldindan ko`ra oldi.
J.M.Klarkning yana bir ilmiy xizmati uning mikroiqtisodiyot sohasida -xarajatlar va raqobat nazariyasidagi rivojlanishidir. U birinchi bo`lib qo`shimcha xarajatlar kontseptsiyasini kiritdi. Bu korxonaning biror-bir alohida bo`linmasiga tegishli bo`lmagan xarajatlardir, ya`ni ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog`liq emas. J.M.Klark bu asosiy kapitalga katta investitsiyalar oqibati deb hisobladi. Qo`shimcha xarajatlar narxlar bilan qoplanadi, bu uning fikricha narx belgilash va marjinal xarajatlar va daromadlarni tenglashtirish printsipi o`rtasida hech qanday bog`liqlik yo`qligini anglatadi.
J.M.Klark ham mukammal raqobat tushunchasini tanqid qildi va nazariyaga asos soldi. Samarali musobaqa, bu bozor tuzilmasi elementlarini shunday o`ziga xos tarzda amalga oshirish, bu jamoatchilik farovonligi nuqtai-nazaridan maqbuldir. Samarali raqobat nazariyasi muhim ahamiyatga ega, chunki u mukammal raqobatdan farqli o`laroq, raqobatni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosati uchun real ko`rsatmalar beradi.
SHu bilan birga J.M.Klark raqobat nazariyasiga dinamik tavsif berishga harakat qildi; uning uchun raqobat samaradorligi darajasi turli sohalarda turli hajmdagi foydani yaratish, yo`q qilish va qayta tiklash jarayonlari qanchalik tez va qay darajada sodir bo`lishi bilan belgilanadi. Afsuski, u bu farqlarning sabablarini tushuntirmadi. Nihoyat, J.M.Klark makroiqtisodiyot sohasida o`z izini qoldirdi. U V.S.Mitchell singari biznes tsiklini o`rganish bilan shug`ullangan. U ularni ko`p omili jarayon sifatida talqin qilib, tsikllarning ko`plab sabablarini ta`kidladi – urushlar va tabiiy ofatlardan tortib, investitsiyalar dinamikasigacha, va bu erda J.M.Klark birinchilardan bo`lib g`oyani kashf etgan tezlatkich iqtisodiy faoliyatdagi tsiklik tebranishlarni kuchaytiruvchi hodisa sifatida, J.M.Klark zarurat g`oyasini ilgari surdi.
―Kapitalizmning huquqiy asoslari‖ (1924), ―Institutsional iqtisodiyot, Insonning siyosiy iqtisodiyotdagi o`rni― (1934), ―Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi‖ (1950). Kommons ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm yo`nalishining asosiy vakili hisoblanadi. Uning asosiy g`oyalari amerika treydionizm mafkurasini ifodalaydi. Uning ta`limoti jamoat institutlari faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, tredyunionlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog`liq. U mavjud tuzumni isloh va modernizatsiya qilishga intiladi, biznes tizimini shunchalik samarali qilish kerakki, u o`zini o`zi saqlashga qodir bo`lsin, deydi u.
YUridik kontseptsiyalar to`g`risidagi qoidalarning o`zaro qorishmasidan iborat. Ishlab chiqarishni bir chekkaga surib, kapitalizmning mohiyati bozor munosabatlari bilan almashtiriladi, hozirgi sharoitda bu munosabatlar ―odil bo`lmagan raqobatga‖ olib kelmoqda. Kapitalizmning bu illatini to`g`irlash, almashuv munosabatlari odil bo`lishini taxminlash, raqobat xavfini yo`qotish uchun davlat yuridik-qonuniy organlari vositasida hal etish mumkin, degan g`oya ilgari suriladi. Kommons kapitalizmda sinflar mavjudligini inkor etadi.
Marksizmning sinfiy kurash nazariyasiga ―sotsial nizo‖ (konflikt) ta`limotini qarshi qo`yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaassislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak. Paydo bo`ladigan nizolar esa jamiyat evolyutsiyasini harakatga keltiruvchi omildir.
Nizolarni echish jarayoni sotsial taraqqiyotga yordam berishi zarur. Kommons nazariyasi kapitalizmni ba`zi islohotlar yo`li bilan yaxshilash usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me`yorlarni takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o`rtasidagi munosabat jamiyatning teng huquqli a`zolari orasidagi yuridik bitim – kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma`lum qonun-qoidalar asosida tuziladi.
Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim institutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o`zi ham bo`lishi mumkin. ―Kelishuv‖ uch momentni o`z ichiga oladi: nizo, o`zaro ta`sir, echim. YUridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik, barcha konfliktlar o`z echimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. Kommons mulk shakllarini iqtisodiy munosabatlar shaklida tahlil etmaydi, ammo ―Mulk tituli‖ni yuridik shakli sifatida ko`radi.
U mulkni uch ko`rinishga ajratadi: moddiy, nomoddiy (qarzlar va qarz majburiyatlari) va ko`rinmas (qimmatbaho qog`ozlar). Ko`rinmas mulk ko`pincha ―mulk tituli bilan kelishuv‖ mazmuni bo`lib amalga oshadi. SHu sababli, Kommon tadqiqotlarning asosini qimmatbaho qog`ozlar, aktsiya, obligatsiya va boshqalarni sotish operatsiyalari tashkil etadi. Ko`rinib turibdiki, bu olimning g`oyalarida birinchi o`rinda ishlab chiqarish emas, balki muomila sohasi turadi.
Uch shakldagi sanoat kapitali o`rniga fiktiv (soxta) kapital olinadi, bu soha kapitalistik xo`jalikning mohiyati sifatida qaraladi. U jamoat fikri bilan hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar doirasida davlat qonuniy qarorlari jamiyatdagi qaramaqarshilik va konfliktlarni tugata oladi, bunda ma`muriy kapitalizm bosqichiga o`tiladi. YUqorida keltirilgan T.Veblen va J.Kommonslarning g`oyalari amalda, 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSH prezidentining ―yangi kurs‖ siyosatida amaliy tasdig`ini topdi.
SHunday qilib, instituttsionalistlar mantiqiga ko`ra, fikrlash tarzi, og`zaki ramz, urf-odatlar va odatlar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy sababi bo`lib xizmat qiladi. Haqiqatdan ham mavjud iqtisodiy munosabatlar institutlarda mujassamlashgan xalq odatlarining, ularning fikrlash tarzining ko`rinishi sifatida namo n bo`ladigan hosilaviy bo`lib chiqadi. Bunday talqinlarda jamiyatning iqtisodiy tuzilishi buzuq ko`rinishda namoyon bo`ladi.
Institutsionalizm va an`anaviy nazariya o`z mohiyatiga ko`ra iqtisodiy voqe`likni aks ettirishning ikki xil yo`lidir, birinchisi – uning evolyutsiyasi nuqtai-nazaridan, ikkinchisi-statik va tuzilish nuqtainazaridan. Instituttsionalistlarning keynschilikka munosabati boshqacha.
Ular o`rtasida ko`proq aloqa nuqtalari, umumiy yondashuvlar mavjud, ijtimoiy va sinfiy pozitsiyalarning umumiyligi o`z aksini topadi. Institutsionalizm Angliyada postkeynschilikka eng yaqin.
Ijtimoiy-institutsional yo`nalish tarafdorlari neoklassik kontseptsiyasini rad etib, ularni qattiq tanqid ostiga oladilar. Ularni, birinchi navbatda, o`z-o`zini tartibga soluvchi bozor iqtisodiyoti doirasidagi iqtisodiy muammolarni talqin qilishning torligi, ijtimoiy masalalardan, siyosatdan ajratilganligi uchun tanqid qiladilar.
Neoklassiklarning metodologik kontseptsiyasi – marjinalizm rad etiladi. Ijtimoiy munosabatlarga asoslangan tizimga e`tibor qaratgan institutsionalistlar an`anaviy iqtisodiy kontseptsiyaning mohiyatini belgilaydigan mexanik muvozanatni qabul qilmaydi. Institutsionalistlar va neoklassiklar o`rtasidagi munozaralar o`nlab yillar davomida davom etdi.
YAqinda ular navbatdagi neoklassik uyg`onish munosabati bilan yana yonib ketdilar. Instituttsionalistlar monetaristlarni, taklif iqtisodiyoti nazariyasi tarafdorlarini, yangi klassiklarni keskin tanqid qiladilar.
Institutsionalistlar neoklassik kontseptsiyaning asosiy kamchiligini u doimo bozor tuzilmasi, iqtisodiyotdagi bozor ustivorligining daxlsizligi g`oyasidan kelib chiqishida ko`radi.
Instituttsionalistlar uni, shuningdek, neoklassik iste`molchi suveriniteti tezislarini rad etadilar. Ular neoklassik maktablar tarafdorlarini jamiyat taraqqiyotidagi chuqur va doimiy o`zgarishlarga e`tibor bermaslikda tanqid qiladilar va bu masala bo`yicha ijtimoiy – institutsional yo`nalish vakillarining pozitsiyasi aniq afzaldir.
Institutsionalistlar sotsializmni qabul qilmaydi. Ular kapitalizmni doimiy o`zgarish jarayonini boshdan kechirayotgan tizim sifatida tavsiflaydi. Buning asosi, ularning fikricha, jamiyatning evolyutsion yangilanishi, uning o`z-o`zidan o`zgarishi. Institutsionalistlar e`tiborni jamiyatda uning evolyutsion yangilanishi jarayonida namoyon bo`ladigan keng ko`lamli ijtimoiy – iqtisodiy o`zgarishlarga qaratadilar. Ular o`zgarish mexanizmlarini ochishga, ularning dinamikasini tushuntirishga va samarali ta`sir qilish vositalarini ochishga, ularning dinamikasini tushuntirishga va samarali ta`sir qilish vositalarini ochishga, ularning dinamikasini tushuntirishga va samarali ta`sir qilish vositalarini aniqlashga intiladi.
Institutsionalistlar kontseptsiyasining evolyutsion tabiati ular kapitalizmga xos bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, xo`jalik mexanizmini, xo`jalik hayotini tashkil etishning real shakllarini o`ziga xos tarixiy milliy aniqlikda ko`rib chiqishda namon bo`ladi.
Transformatsiya muammosi ta`kidlangan va institutsionalistlarning nazariy konstruktsiyalarida markaziy o`rinni egallaydi. U bilan birga, institutsionalistlarning kontseptsiyalari futurologik stsenariylarni, yaqin va uzoq kelajakda jamiyat rivojlanishning prognozlarini ishlab chiqishga qaratilgan.
Institutsionalistlar kontseptsiyalarida zamonaviy ijtimoiy nazariyalarga xos bo`lgan real jarayonlarga tayanish istagi yaqqol namoyon bo`ladi. ular yirik korporatsiyalar negizida jadal rivojlanayotgan sanoat ishlab chiqarishidan, ilmiy-texnika inqilobi ta`sirining kuchayishidan, boshqaruv tizimlarining muqarrar murakkablashuvidan, ishlab chiqarishni rejali tashkil etishga bo`lgan ehtiyojning ortib kelib chiqadi.
Institutsionalistlar korporatsiyani jamiyatning sanoat tuzilmasidagi eng muhim institutlardan biri deb hisoblashadi. Yirik ishlab chiqarishning hukmronligini inkor etib bo`lmaydigan fakt sifatida e`tirof etib, korporatsiyani o`zining asosiy bo`g`ini deb hisoblaydilar, uning tadqiqotiga katta e`tibor beradilar. Institutsionalistlarning fikriga ko`ra, sanoat tizimi uchun zamonaviy korporativ korxona ko`lamidan ko`ra xarakterli narsa yo`q.
Korporatsiyalarda mulkdorlar (aktsiyadorlar), menejerlar va ishchilar o`rtasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan muammolarni inkor etmasdan, institutsionalizm nazariyotchilari birinchi navbatda menejerlar va mulkdorlar o`rtasidagi munosabatlar muammosiga e`tibor qaratadilar.
Hokimiyat va boshqaruv masalasi korporatsiya va umuman sanoat tizimiga nisbatan markaziy masalalardan biri hisoblanadi.
Instituttsionalistlar iqtisodiy rivojlanish va yangilanishning markaziy muammolaridan birini iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazorat tizimini yaratishda ko`radi. Bu muammo juda keng talqin qilinadi: korxona ichidagi korporativ darajadan makroiqtisodiy darajada ijtimoiy nazoratni tashkil etishgacha, uni amalga oshirish davlatning faol faoliyati bilan bog`liq.
Iqtisodiyotni ijtimoiy nazorat qilish g`oyasi institutsionalizm evolyutsiyasining barcha bosqichlarini bosib o`tdi va uning iqtiodiy nazariyasining asosiy talablaridan birini belgilaydi. Ijtimoiy nazoratni amalga oshirish kapitalizmning transformatsiya nazariyasining ajralmas xususiyatidir.
Institutsionalistlar iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning turli shakllarini nazarda tutadilar. Bu yirik korporatsiyalar bilan bog`liq islohotlar, ularning faoliyatini boshqarish, bozor raqobati mezanizmiga ta`sir ko`rsatadigan davlat va tartibga solish choralari, narxlar, bandlik, pul bozorining holati, moliya va byudjet tizimi va boshqalarni yaratish va rivojlantirishni o`z ichiga oladi. Bularning barchasi xo`jalik yuritishning davlat shakllarini rivojlantirish va takomillashtirishga xolisona yordam beradi.
Ijtimoiy nazoratni tashkil etishda institutsionalistlar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy bazasini kengaytirish va mustahkamlash hamda uning samaradorligini oshirishga qaratilgan ―sotsiallashtirish‖ dasturlariga umid bog`laydilar. Natijada, kapitalizmning an`anaviy ustunlari - xususiy mulkning qonuniyligi va bozor mexanizmining ishlashi, agar umuman davlat ko`rsatmalari bilan almashtirilmasa, tanib bo`lmas darajada tuzatiladigan, butunlay boshqariladigan jamiyat modeli shakllanmoqda.
Ijtimoiy nazorat va ishlab chiqarishni boshqarish usullarini takomillashtirishda instituttsionalistlar iqtisodiy tizimni shakllantirish va mustahkamlash uchun zaxiralarni qidirmoqdalar. Buni raqobatning turli shakllari korporatsiyalari tomonidan bozor munosabatlaridan foydalanish kabi abadiy muammo ham talab qiladi. Iqtisodchilar oldida turgan muhim vazifa, institutsional yo`nalish tarafdorlarining fikriga ko`ra, institutsional ustki tuzilmani rivojlantirish – raqobat va muvofiqlashtirish o`rtasidagi bog`liqlik, bu bozorga faol ta`sir ko`rsatadigan o`ziga xos bozordan yuqori mexanizmdir. Ular bunday mexanizmning yaratilishini ―boshqaruv inqilobi‖ning rivojlanishi natijasi deb hisoblab, ―bir-biriga bog`langan direktorlar tizimining tarqalishi bilan bog`lashadi.
PD tizimi AQSH hukumatidagi shaxslararo va korporativ munosabatlarning muhim jihati hisoblanadi. PD tizimi korporatsiyalar bir-biriga ta`sirini kuchaytiradigan, bozor darajasida firmalararo aloqalarni rivojlantiradigan boshqaruv tizimi sifatida qaraladi. O`zaro munosabatlar qanchalik yaqin va ierarxik bo`lsa, o`zaro bog`langan direktorlar tizimi firmaning bozor hatti-harakatlariga shunchalik ta`sir qiladi deb ishoniladi.
Ijtimoiy nazoratni tashkil etishda, to`liq boshqariladigan jamiyatni yaratishda institutsionalizm mualliflari davlatga markaziy o`rin beradi. Kapitalizmni isloh qilishda siyosiy omilning alohida roli, mohiyatiga ko`ra, ijtimoiy - institutsional yo`nalishning barcha vakillari tomonidan e`tirof etiladi.
Kapitalistik tizimning ishlashini ta`minlaydigan ikkita vosita - iqtisodiy va siyosiy - mavjudligiga ishora qilib, ular faqat shu yondashuv xususiy mulk va bozor asoslari bo`lgan mamlakatlarda joylashgan institutlarning favqulodda xilma-xilligini tushunishga yordam beradi, deb hisoblashadi.
Institutsionalistlar ilmiy-texnika taraqqiyotini tashkil etish va rag`batlantirishda davlatga katta umid bog`laydilar. Ilmiy-texnik inqilobning zamonaviy bosqichining rivojlanishi munosabati bilan ushbu masalalarga e`tibor sezilarli darajada oshdi.
Ular bu bosqichni mikroelektronika, telekommunikatsiyaning yangi usullari, lazer texnologiyasi va robototexnika, printsipial jihatdan yangi sun`iy materiallar va boshqalarni keng joriy etish bilan bog`liq bo`lgan "to`rtinchi sanoat inqilobi" deb atashadi. Bu ehtiyoj, ularning fikricha, xususiy sektorning sa`y-harakatlari bu erda etarli emasligi bilan bog`liq.
Aynan davlat ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni rag`batlantirishi, xususan, fundamental tadqiqotlarni tashkil etish, ta`lim tizimini takomillashtirish, kasbiy qayta tayyorlash, eksperimental, tijoriy jihatdan eng xavfli loyihalarni amalga oshirish va hokazolar haqida g`amxo`rlik qilishi kerak.
Davlat tomonidan tartibga solish, shubhasiz, fan-texnika taraqqiyotiga, xususan, fundamental tadqiqotlarni yo`lga qo`yishga, kompleks xarakterdagi milliy ilmiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga, ekologik muammolarni o`rganishga katta ta`sir ko`rsatadi.
Davlat ilmiy dasturlari ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarishga joriy etishga faol ta`sir ko`rsatmoqda. Ular ilmiy ma`lumotlarga, uni amaliy qo`llash bo`yicha tavsiyalarga kirishni osonlashtiradi va kengaytiradi.
SHu bilan birga, - va buni institutsionalistlar afsus bilan qayd etishadi - ilmiy tadqiqot faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, ilmiy-texnikaviy inqilob natijalarini ishlab chiqish chuqur ziddiyatni o`z ichiga oladi.
Davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladigan ilmiy ishlanmalarning asosiy qismi harbiy va kosmik dasturlarga tegishli bo`lib, fuqarolik ishlab chiqarishiga bevosita kirish imkoniga ega emas. Institutsionalistlar fanning ko`plab eng muhim yutuqlari bo`yicha harbiy-sanoat kompaniyalarining monopoliyasini yo`q qilish, tadqiqotlarni kengaytirish va uning natijalarini fuqarolik sanoatiga tadbiq etish tarafdoridir.
Institutsionalizmda 19-asr oxirida paydo bo`lgan uchta asosiy yo`nalish mavjud: institutsionalizm, ijtimoiy-psixologik, ijtimoiyhuquqiy va empirik (opportunistik va statistik).
Ularning barchasi, fundamental qoidalarning umumiyligiga qaramay, yondashuvlar, iqtisodiy hodisalarning sabab va oqibatlarini tahlil qilish va izohlash usullari, alohida institutlarning jamiyat hayotidagi roli va ahamiyati bilan bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi.