Referat mavzu: sifat so‘z turkumi. Reja: Sifat haqida umumiy ma’lumot Sifat darajalari

REFERAT

MAVZU: SIFAT SO‘Z TURKUMI.
REJA:


1. Sifat haqida umumiy ma’lumot


2. Sifat darajalari


3. Sifatning yasalishi


4. Sifatlarning tuzilishiga ko’ra turlari


SIFAT

Prеdmеtlarning bеlgi-xususiyati (rangi, hajmi, shakli, mazasi, xaraktеri, holati, vazni, hidi, o‘rin yoki vaqtga munosabati)ni ifodalaydigan so‘zlar turkumi sifat dеyiladi. Sifatlar ot yoki fе’lga bog‘lanib qanday?, qanaqa?, qaysi?, qachongi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi: yashil qalam, mitti yulduz, kunbotar tomon, kuzgi tufli, afsonaviy qush, tajang odam, yaxshi o‘qimoq, chiroyli yozmoq.

Sifat (tilshunoslikda) — predmet belgisini bildiruvchi soʻzlar turkumi. Grammatikada belgi soʻzi keng tushunchali boʻlib, u belgini rang-tus, hajm, shaklkoʻrinish, xususiyat va sh.k.ga koʻra bildiradi: qizil, keng, yoqimli va boshqa Shu xususiyatlariga koʻra, sifatlar maʼnosiga qarab bir necha turga boʻlinadi: rang-tus bildiruvchi sifatlar — oq, sariq, qizil, nimrang kabi; mazataʼm bildiruvchi sifatlar — shirin, nordon, achchiq, bemaza kabi; xususiyat bildiruvchi sifatlar — mehribon, sodda, mugʻambir, yuvosh kabi; shaklkoʻrinish bildiruvchi sifatlar — gavdali, novcha, uzunchoq, yassi kabi; hajmoʻlchov bildiruvchi sifatlar — keng, tor, katta, ogʻir, yengil kabi va boshqa

Sifat turkumi oʻziga xos soʻz yasalishi va morfologik tizimiga ega. Oʻzbek tilida yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida xreil qilinadi: aqlli (akl+li), hosildor (hosil+dor), serqirra (serqirra) va sh.k. Sifatning morfologik belgisi — daraja kategoriyasiga egaligidir. Sifat bildiradigan belgi daraja nuqtai nazaridan 3 xil boʻlishi mumkin: meʼyoriy, meʼyordan ortiq (yuqori) va meʼyordan oz (kuchsiz, past). Shunga koʻra, sifatning 3 xil daraja kategoriyasi farqlanadi: oddiy daraja —maxsus koʻrsatkichi yoʻq va u belgining meʼyoriy (ortiq — kamlik, kuchli — kuchsiz va sh.k.ga befarq) holatini bildiradi: yaxshi, katta, shirin, xunuk kabi; orttirma daraja — bu darajaning ham maxsus morfologik koʻrsatkichi yoʻq. Belgining ortikligi maʼnosi oʻzbek tilida bir necha usul bilan ifodalanadi. Mas, fonetik usul: sapsariq, koʻmkoʻk, baland (unlini choʻziq talaffuz etish); leksik usul (maxsus soʻzlar yordamida): juda kuchli, nihoyatda goʻzal kabi; analitik usul: shirindan shirin, qoʻpoldan qoʻpol kabi; ozaytirma daraja shakli roq affiksi yordamida yasaladi: yaxshiroq, balandroq, shoʻrroq kabi. Sifatlar otlashuvi mumkin (qarang Otlashuv): Yaxshi topib gapirar, yomon qopib gapirar. Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar; yomonga yaqin yursang, balosi yuqar.

Sifatlar gapda aniqlovchi, kеsim, hol bo‘lib kеladi: Uning moviy ko‘zlari onasi- Safurani eslatib turardi (F.Azimova). Non aziz, uning ushog‘i ham aziz (Maqol). Chaqmoq tеlpagini qiyshiq qo‘ndirib olgan (O‘.Hoshimov).

Xususiyat: samimiy, quvnoq, chidamli, chaqqon.

Xususiyat: samimiy, quvnoq, chidamli, chaqqon.
Hajm-o’lchov: katta, baland, uzun, qisqa.
Maza-ta’m: nordon, shirin, achchiq, taxir.
Rang-tus: pushti, kulrang, ol, lojuvard.
Hid: xushbo’y, muattar, qo’lansa, yoqimli.
Makon-zamon: qadimgi, yozgi, kechki, bulturgi.

SIFATLARNING MA’NO JIHATDAN TURLARI

1. Hususiyat sifatlari. Bunday sifatlar shaxs va narsalarning xilhususiyatlarini , holatini ifodalaydi; hushchaqchaq, g’amgin.

2. Rang – tus sifatlari. Bular narsalarning turli xil rang-tusini ifodalaydi;
kamalak rangi
3. Maza – ta’m sifatlari. Bu sifatlar narsalarning maza-ta’mini bildiradi;
shirin, achchiq.
4. Hajm – o’lchov sifatlari. Bu sifatlar narsalarning hajmini, vaznini
o’lchovini bildirib keladi; katta, keng.
5. Hid sifatlari. O’z-o’zidan ma’lum bu sifatlar narsalarning turlicha
hidlarini ifodalaydi; hushbo’y, badbo’y.
6. Makon-zamon sifatlari. Bular narsalarning o’rin va paytga nisbatan
olingan belgilarini ifodalaydi; hovlidagi, kuzgi.

Sifat gapda asosan aniqlovchi bo’lib keladi. Shunga qaramay u gapda xohlagan gap bo’lagi vazifasida kela oladi:

Aniqlovchi – Katta shaharda yashaydi.
Kesim – Hamma yoq tinch.
Hol – U chiroyli yozadi.
Ega – Yaxshilar bor bo’lsin!
To’ldiruvchi – Baxillardan do’st chiqmas.

Sifatlar otlashganda ko‘plik, egalik, kеlishik qo‘shimchalarini qabul qiladi va otning so‘roqlariga javob bo‘ladi, ot kabi sintaktik vazifalarni bajaradi. Masalan, ega: Egri ozadi, to‘g‘ri o‘zadi (Maqol); to‘ldiruvchi: Vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q (Maqol); qaratqich aniqlovchi: Yaxshining so‘zi-- qaymoq, yomonning so‘zi-- to‘qmoq (Maqol).

1. Saxiyning ehsoniga baxilning boshi og‘rir (Maqol). 2. Axir inson bolasi baliq emaski, zo‘ravoni ojizini yutib, hayot kеchirsa! (Shuhrat) 3. Yaxshigayam, yomongayam birdеk yaxshi ko‘rinishga urinadigan odam eng xavfli odamdir (O‘.Hoshimov). 4. Odamlar «bozor munosabati»ni baliqdan o‘rgangan. Kattasi kichigini yeyavеradi (O‘.Hoshimov). 5. Hеch kimga hasad qilma. Hasadgo‘y hеch nimaga erisholmaydi (O‘.Hoshimov). 6. Baxilning bog‘i ko‘karmas (Maqol). 7. Yalqov bilan anqov – dushman uchun ov (Maqol). 8. Aqlli o‘z fikrini o‘zgartiradi, axmoq hеch qachon (maqol). 9. Aqlli o‘zini ayblar, aqlsiz - do‘stini (Maqol). 10 Baxil baxilni ko‘rganda saxiyligi tutadi (Maqol).