Referat orinlag`an: Maxsetbaev. S qabillag`an: Dawletmuratov. B no’kis 2020 tema: Metan aliw, gazdi sintezlew usillari

O`ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA`M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

No`kis ma`mleketlik pedagogika instituti

“Texnologik ta`lim” sirtqi bo`limi

“Alternativ energiya, energiya tu`rleri” pa`ninen

REFERAT

Orinlag`an: Maxsetbaev.S

Qabillag`an: Dawletmuratov.B

No’kis 2020

TEMA: Metan aliw, gazdi sintezlew usillari

Jobasi:

1. 
   Metan haqqinda tu`sinik
   
2. 
   Qayta tiklenbeytug`in ta`biyiy resurslar
   
3. 
   Metan molekulasinin` du`ziliwi
   
4. 
   Gazdi tazalaw ha`m oni qazip aliw usillari
   

Metan. Metan(ka`n gazi, batqaq gazi), SN4-ren`siz, iyssiz gaz. Mol.m. 16,04. Suwda kem eriydi, etanol, efir,uglerod (1U)-xlorid ha`m uglevodorodlarda eriydi. M.- toying`an uglevodorod qatarinin` daslepki wa`kili bolip, basqa alkanlar siyaqli radikal orin almastiriw reaksiyalari (galogenlew, sulfoxlorlaw, sul- fooksidlaw, nitratlaw ha`m basqalar) g`a kirisedi.

Metan- ta`biyiy ha`m ka`n gazlarinin` tiykarg`i bo`legin quraydi, sellyuozanin` anaerob ashiytug`ini payda boladi. Saturn, Yupiter ha`m onin` joldasi bolg`an Titan atmosferasinin` tiykarin quraydi. M. sanaat ko`leminde ta`biyiy gazlardan yaki krekin`gazdan pa`s temperaturali distilyasiyalaw joli menen ajratip alinadi. Labaratoriyada atestatlardan, kabrid yaki metallardin` metilgalogenidlerinen alinadi.

Metan janilg`i, sintezgaz shiyki zati, vodorod, atsetilen, texnik uglerod, uglerod(1U)-xlorid, xloroform, freonlar ha`m basqada zatlar islep shig`ariwda qollaniladi. Za`ha`rli emes, biraq partlawshi aralaspalar payda etedi, ko`mir kanlerinde ju`z beretug`in ko`ilsiz jag`daylar sonin` aqibetinde kelip shig`adi. Bunnan tisqari u`ylerde isletiletug`in ta`biyiy gaz ha`m metan esaplanadi. Alkanlar gomologik qatari ag`zalarinin` uluwmaliq ximiyaliq elementleri bar. Olardin` aktivligi kem bolg`an elementler. Alkanlar qatnasatug`in hamme reaksiyalardi eki tu`rge bo`liw mu`mkin: C-H baylanisinin` u`ziliwi menen baratug`in reaksiyalar, bunda molekulalar basqa-basqa bo`leklerge bo`linip ketedi.

Radikallar sekundinin` u`lesleri waqtinda payda boladi ha`m payda boliw waqtinda ju`da aktiv boladi. Misal, olar bir-biri menen an`sat ta`sirlesip, juplaspag`an elektronlardan jan`a kovalent baylanis payda qiladi.

Misali:

HHHHH:C+C:H->H:C:C:H(C2H6); H-+H->H:

H(H2) HHHH

Olar organic elementlerdin` molekulalari menen ha`m reaksiyag`a an`sat kirisip, olarg`a birigedi yaki olardan juplaspag`an elektronliatomdi tartip aladi. Na`tiyjede jan`a radikallar payda boladi, olar basqa molelulalar menen reaksiyag`a kirisiwi mu`mkin. Bug`an toyinbag`an birikpelerdin` radikal polimerleniw misal bola aladi.

Aldin aytip o`tilgenindey, ko`pshilik a`hmiyetli ximiyaliq processleri- oksidleniw, partlaw, toyinbag`an birikpelerdin` polimerleniwi, neftti sintezlew h.b. erkin radikallardin` reaksiyalari menen tu`sintiriledi.

Alkanlardin` ximiyaliq elementleri metan misalinda toliq ko`rip shig`iladi.

Ta`biyiy zatlar, insanlar paydalanatug`in energiya tu`rlerine resurslar delinedi. Resurs fransuzsha so`z bolip, “jasaw tiykari” degen ma’nisti bildiredi. Ta`biyiy resurlar insanlardin` jasawi ushin za’rur bolg’an sonday zatlar, bul zatlar ja’miyetke tiyisli emes, ba’lki islep shig’ariwshi kushler ha’m islep shig’ariw tiykarlari arqali ta’sir etedi.

Ta’biyiy resurslar insanlardin’ jasaw tiykari bolip, insan olardi tabiyattan aladi ha’m olarsiz islep shig`ariw processin a`melge asira almaydi. Ta’biyiy resurslar insang’a aziq-awqat, kiyim-kenshek, janilg’i ha’m energetika shiyki zatlarin beruwshi jasaw ha’m islep shig’ariw protssesinin’ za’ruriy sha’rti. Ta’biyiy resurslardin’ tu’ri ju’da har qiyli bolip, olar ja’miyetlik islep shig’ariwda finansliq texnika bazasinin’ quramliq bo’legi.

Ta’biyiy resurslar kompleksi paydali qazilmalar, iqlim, suw, topraq, o’simlik, haywan resurslari, atom resurslari ha’m planetar ha’m kosmik resurslardi o’z ishine aladi.

Ta’biyiy resurslardan tuwri paydalaniw ha’m olardi qorg’aw ushin klassifikatsiya qiliw zarur. Ta’biyiy resurslar insannin’ ta’sir etiw harakterine qarap 2 tu’rge bo’linedi: tawsilatug’in ha’m tawsilmaytug’in yaki tiklenetin ha’m tiklenbeytug’in resurslar.