Referat sst-ts-02-22 guruhi. Topshirdi: Normatov Bunyod Jumanazarovich Qabul qildi : F. Fayziyev

1869-yil
2187396 rubl
1875-yil	2736354 rubl

Bundan ko’rishimiz mumkinki, mustabid davlatning Turkistondan olgan daromadi 1868-1879-yillarda deyarii 3 barobar ortgan va 12 yil davomida jami daromad 32 mln. 423 ming 391 rublni tashkil etgan. Ammo general-gubernator fon Kaufman keltirgan bu daromadlar jadvaliga Samarqand, Farg’ona viloyatlaridan olingan daromadlar to’la kiritilmagan.

Tadqiqotchi A.Stetkevichning hisob kitobiga ko’ra Rossiyaning Turkistondan 1869-1896-yillarda o’lkadan bevosita olgan daromadi 158 mln. rubl bo'lgan.
Ma’lum bo’lishicha Samarqand, Farg’ona to’liq bosib olingach, imperiyaning daromadlari keskin ortgan. Qayd etilgan raqamlar bevosita davlar xazinasiga tushgan daromadlar hisobi xolos. Vaholanki O’rta Osiyoni bosib olish jarayonida imperiya qo’shinlari o’ljaga olgan va talagan boyliklar hisobi ulardan bir necha barobar ortiq bo’lgan va bu jadvallarda qayd etilmagan[ Alimova D A]. Chunonchi Buxoro amirligidan 500 ming Xiva xonidan 450 ming rubl tovon puli undirilgan. Xiva xoniga umumiy hisobda 2 mln rubl tovon yuklanib 20 yil davomida to’lash majburiyati yuklatilgan. Xiva xoni saroyidagi xazinasi butunlay tashib ketirillgan. Qo’qon xoni saroyini talaganlar. Andijondan 33ming rubl tovon undirilgan. Po’latxonning o’rdadagi xazinasi, mal-mulki o’lja olingan.
Marg’ilon bekligiga 125000 tilla 500 ming rubl tovon solingan. Qancba yuz ming qoramol, qo‘y, tuya, to’plar, qurollar, o ’lja olingan. Bu o‘ljalar va pullar hisobi yuqondagi hisob kitoblarga kiritilmagan. Davlat xazinasining daromadi asosan xalqdan olingan. To’lovlar, boj, soliqIar hisobidan bo'lganini quyidagi ma’lumotlar tasdiqlaydi:

Zakot	1894682 rubl (Farg’onadan tashqari)
O’tov solig’I	8278845 rubl
Yer solig’i	2651044 rubl
Jon solig’i	53417 rubl
Savdo solig’i	3406310 rubl

Chor hukumatining Turkiston aholisidan olgan soliqlari 1913 yilda 23 mln rublni tashkil etgan bo’lsa, 1916 yilda 33,3 mln rublga yetgan.

Turkistondagi yer solig’i 1914 yilda 6859021 rubl bo’lgan bo’lsa, 1916 yilda 14311771 rublni ya’ni ikki barobarni tashkil qildi. 1915 yilda maxsus harbiy soliq solinib, u paxtakorlar uchun har pud paxtadan 2 rubl 50 tiyinni tashkil qilgan. Biroq bu hali hammasi emas. Imperiya xazinasiga bevosita boshqa manbalarda kelgan barcha foyda daromadlar bu hisob kitoblarda to’la aks etmagan. Bu hisob kitoblarga 1870-yil 1864312 rubl 1876-yil 3733696 rubl 1871-yil 1822102 rubl 1877-yil 3495481 rubl 1872-yil 1879966 rubl 1878-yil 3822297 rubl 1873-yil 2616410 rubl 1879-yil 4053270 rubl Rossiyadagi sarmoyadorlar. Savdogarlar, amaldorlar turli yo'llar bilan o’zlashtirgan barcha moddiy, tabiiy boyliklar ham kiritilmagan.
Masalan. Turkistonni bosib olib, uning iqtisodini o’z mafaatlariga bo’ysindirgan, o’lkada paxta yakka hokimligini qaror topdirib, bundan o’z sanoati uchun eng yuqori darajada foydalangan chor hukumati aynan shu sohada ya’ni paxta xom ashyosiga ega bo’lishda qanchadan qancha foyda ko’rgan.[ Sodiqov H, Shamsutdinov R. Ravshanov P. Usmonov]
Bundan tashqari imperiya xazinasining bevosita daromadlaridan bo’lgan boj to’lovi paxta uchun 1879-1896-yillarda Rossiyaga kirib kelgan paxtadan xazinaga tushgan boj to’lovi miqdori 203 mln rubl bo’lgan.
Agar Rossiya 26 mln pud paxtani O’rta Osiyodan emas chet eldan olib kelganida bu Rossiya uchun yo’l xarajati va paxta narxi bilan 256 mln rublga tushar edi. Demak imperiya xazinasidan shuncha pul tejab qolingan.
Turkistondan paxta olib kelish, bo’lib sotish bilan shug’ullangan savdogarlar esa har bir pud paxtadan bir rubl foyda qilgan, demak faqatgina savdo firmalari 26 mln pud paxtadan 26 mln rubl foyda ko’rganligini ko’rishimiz mumkin.[Alimova D A, Rtvtladze E.V]
Imperiyaning o’lkadan keyingi yillarda nafaqat paxtachilikdan balki boshqa sohalarda ham olgan daromadlari yil sayin o’sib borgani nazarda tutilsa, yuqorida keltirilgan millionlar miqdori bir necha bor oshib ketish aniq. Bu mustabid davlatning o’z hukmronligini o’rnatgandan so’ng dastlabki 25,30 yillardagi daromadi xolos. O’lkani bosib olish jarayonidagi talon-taroj, Turkistondagi mustabid ma’muriyatining o’z cho’ntagiga mahalliy aholidan undirgan mablag’lari ko’chirib keltirilgan rus oilalari hisobiga o’tgan yerlar, xo’jaliklar, mulklardan olingan daromadlar behisob.
Bu mablag’larga qanchadan qancha ilm maskanlari, inshootlar qurish, yurtni obodonlashtirish aholiga tabiiy va ijtimoiy yordam ko’rsatish, fan maorif madaniyatini yuksaltirish Turkiston xalqi taraqqiyotiga, moddiy farovonlik obodonchilikka erishishi mumkin edi.
Turkistondan olingan daromadlar imperya uchun naqadar foydali bo’lganligi o’sha darvrda Rossiyada tez-tez yangrab turgan. “Turkiston-Rossiya tojidagi bebaho durdir” degan e’tiroflardan ham yaqqol ma’lum edi.
Mustamlakachilar qanoatlanishni istamas edilar. Ular Turkistonga go’yo “O’zlari uchun yaratilgan bitmas-tuganmas boylik manbayi”, uning xalqiga esa “Shu boyliklarni ularga yetkazib beruvchi itoatkor qul” sifatida qarar edilar. Yuqorida ko’rib o’tilgan iqtisodiy va soliq siyosati borasidagi beboshliklarning Turkistonning mehnatkash xalqlari bo’yniga tushgan. Chor hukumatining iqtisodiy foyda ilinjidagi hatti-harakatlari kambag’al xalqqa nisbatan ayovsiz olib borilgan. Lekin bu o’rinda metin iroda, mehnatda to’plangan xalqimizning o’sha davrdagi qiyinchiliklarni mustabid tuzumning adolatsizligini, soliqlarning ko’pligini ham xalqimiz birin ketin yengib o’tganligini kelgusi avlod hech qachon unutmaydi.
Rossiya hukmron doiralari Turkiston oikasiga m o‘may daromad manbai va arzon xom ashyo makoni sifatida qarab, xalqqa solinadigan soliq va majburiyatlarni ko'paytirish siyosatini qo‘ilab keldi.
O’lkada soliqlar miqdori tinimsiz oshib bordi. 1889 yildan 1896 yilgacha mustamlaka ma’muriyati soliqlarni 40 foizga oshirdi. General-gubemator imperatorga 1895-1897 yillar bo'yicha bergan hisobotida soliqlarni yanada ko^paytirib, oMkadan olinadigan daromadni oshirish uchun aholidan yangi harbiy soliq undirishni taklif qildi. «Erli aholi rus harbiy kuchi panohida barcha rus fuqarolari huquqlaridan teng foydalangan holda o‘z farovonligini oshirmoqda, - deb yozgan edi general-gubemator, - shu bilan birga u hech qanday asossiz rus fuqaroligi beradigan katta imtiyozlardan ham foydalanmoqda. Shuning uchun ham bunday soliqning joriy etilishi xalqqa og‘ir botmagan holda davlat xazinasiga yiliga yarim million rubl daromad keltiradi»2. Mustamlakachilar sardori paxta yakka hokimligining tobora kuchayib borayotganini qayd etib: «1887 yilda 200.000 pudni tashkil qilgan Amerika navli paxta yetishtirish 1895 yilga kelib 500.000 pudga yetgan, ya’ni Rossiya sanoati iste’moi qiladigan tolaning uchdan bir qismini tashkil qilgan»1, - deb yozadi.
Mustamlakachilar bu boy oikani mschasiga o‘zlashtirishga ahamiyatni kuchaytirishga intildilar.
Imperiyaning Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri Krivoshein rus podshosiga yoMlagan taqdimnomasida bu haqda shunday deb yozgan edi: «Rus xalqining siyosiy ustivorligiga erishish uning xo‘jalik sohasidagi quvvati bilan mustahkamlanmog‘i lozim... O‘ziga to‘q musulmon aholisi o‘rtasida kelgindilar xo‘jaligi kambag‘al va xarob holda boim asligi kerak. Kelgindi rus xo‘jayinning yerida ishlovchi sartni ko‘rish maroqli hoi boiishiga shubha yo‘q. Bil’aks, uning sart qo‘lida batrak boiishi juda nohush va qo‘ngilsiz voqea ekanligi bizga ayon b o im o g i kerak»1. Shuning uchun ham «o‘zga millatlaming rus elementini bosib ketmasligi uchun» general-gubematorga keng huquqlar berildi. Mustamlakachilar ms qishloqlarini o‘zbek, qirgiz, tojik qishloqlaridan ajratib, mustaqil boiishini ta’minlash bilan birga zamr xollarda ms va mahalliy qishloqlami birlashtirib ms volost starshinasini uning rahbarligiga qo‘yganlar»2.
Mustamlaka ma’muriyatining kelgusi faoliyat dasturida ham oikani ruslashtirish g‘oyasi asosiy o iin n i egalladi. Oliy harbiysiyosiy doiralar likrini bayon etgan knyaz Masalskiy 1913 yilda bu haqda lo‘nda fikr aytgan: «Turkistonda qariyb yarim asrlik hukmronligimizga yakun yasaganimizda beixtiyor shunday savol tug‘iladi: Bu mamlakatdagi kelgusi faoliyatimiz dasturi qanday boiishi lozim? Yaqin orada qanday vazifalami amalga oshiramiz? Maqsadimiz nimalardan iborat va nimalarga intilishimiz lozim? Turkistonda navbatda hal etilishi lozim boigan muhim masalalardan biri - oikani ms aholisi bilan mustamlaka qilishdir. Rossiyaga qo‘shib olinganiga yarim asrcha vaqt oiganiga qaramay, o‘lkada bu aholi mahalliy musulmon nufusiga nisbatan juda ozchilikdir... Paxtachilikni har tomonlama rivojlantirish va yaxshilashga biz doim intilishimiz, bu borada sarf-xarajatlami ayamasligimiz lozim. Chunki yaqin kelajakda sanoatimizni o‘z xom ashyomiz bilan ta’minlash masalasi mubim hayot-mainot masalasiga aylanadi»3.
Rusiya kapitali uchun o ik a darvozasini keng ochib bergan temir y o i shaxobchalari oigim chak to ii misol har yoqqa ildiz otib, Kaspiyorti temir yoiining uzunligi 1748 chaqirimga yetdi. Mustamlaka xom ashyo manbalarini metropoliya sanoatiga yaqinlashtirishning navbatdagi vazifasi - Turkiston-Sibir temir yoiini qurish kun tartibiga qo‘yildi. «Juda muhim iqtisodiy, mustamlakachilik va strategik ahamiyatga ega boigan bu temir yo’l liniyasini zudlik ! bilan qurish zarurati barchaga ayon»1, - deb yozgan edi knyaz Masalskiy.
Temir yo‘l oikada mslashtirish jarayonini tezlatishda katta xizmat ko‘rsatdi. Rusiya kapitali bilan birga ras mujiklari, lo‘ttibozlar, turli-tuman tovlamaehilar, xonavayron boigan tijorat ahli - «janob toshkentliklar» oqimi kuchaydi. Metropoliyadagi xususiy kapital endiliqda o ik a tabiiy boyliklarini arzon va qulay yo‘l bilan tashib ketish imkoniyatiga ega boidi. 1895 yilning o‘zidayoq birgina Farg‘onadan Rossiyaga 3 million 399 ming 371 pud paxta, 451 ming 740 rubllik teri, 192 ming rubllik pilla tashib ketildi. O ikaning gavhari - Farg‘ona viloyatiga minglab kelgindi mujiklar joylashtirildi. CTsha voqealar shohidining yozishicha, 90-yillarda «Tog‘u sahrolarda.. kambag'al qoraqirgizlarning togiardagi mulklarini tortib olib va ichkari Rusiyadan bir necha ming rus dehqonlarini ko‘chirib keltirib, b o iib berib, oxirda qirgizlam i o‘z mol-mulklariga ham ega qilmay, bechoralami Farg'onaning keng togiariga tirqiratib yubordi. Shahar xalqi zolim hokimlar zulmidan bezor bo iib ko‘- chaga chiqolmay qolganlaridek, shuncha keng togiardagi qirgizlar ham o‘zlarining ota-bobolaridan buyon yoqib kelgan qurigan oiinlaridan yoqolmay qoldilar, balki tikoni qolmadi. Ot, mol, qo‘y, echkilami bemalol boqolmay, bir tarafdan, cho‘b, og‘iz puli deb jarima solib, pullarini olsa, ikkinchi tarafdan, «to‘yog‘ puli» deb qo'ylarini hisoblab oldilar. Uchinchi tarafdan, o‘ris mujiklari, «menim ekinimga kirdi» deb mollarini «shtraf» qilib olib qo‘yardi. Ariza berilsa, kimga berilar edi? Yana shu zolimlarga berulur edi. Bular b o isa hech vaqt kambag'allaming arz-dodiga quloq solishmas edilar. Mana shunday qattiqlik kunlarga qolgandan keyin xalq orasida zolimlarga qarshi qo‘zg‘alonchilik ruhi paydo bo iib qoldi»:.
Mustamlakachilarning Farg'onada «doimo g ‘azovot g'oyasi koianka tashlab turadi» degan xavotirlarida jon bor edi, albatta. Chunki xuddi shu viloyat yer-suv munosabatlaridagi ziddiyatlar g'oyat kuchaygan rayonlardan edi. Alohida jandarmlar korpusi generallaridan Batyanovning fikricha, bunday joylardagi idora sof mirshab tartibini taqozo qilgan. «Hukumat va xalq davlat tarkibida doimo o'zaro mahdud holda yashaydi, - deyilgan edi bir jandarm hujjatida. Zotan, xalq doimo hukumatga tahdid solib turadi. Shuning uchun ham har qanday xalq harakatida xavf-xatar mujassam. Hukumat xalqqa nisbatan doimo urush holatida b o im o g i darkor»
General-gubernator o‘z xatlaridan birida shunday yozgan: «Xon hukmronligi ta’siridan chiqmagan, arziinas bir o‘g iilik uchun q o ii kesilgan, sal jiddiyrog'i o iim bilan jazolangan davmi unutmagan erlilar uchun bunday tuzumdan bizning muruvvatli tuzumimizga o ‘tish juda tub o'zgarish b o id i» 1
. General-gubemator harbiy vazirga oikadagi ahvolni tanishtirib, keyingi yillarda «mehnatsevar erli aholi farovonligining oshgani» haqida yozadi Farg‘ona viloyati harbiy gubematori 1889 yilda podshohga yuborgan hisobotida bu farovonlik sabablariga to‘xtalib: «Viloyatda paxtachilikning va boshqa sohalaming rivoji fabrika, zavod sanoati unumdorligi amerika paxta navining keng tarqalgani ta’sirida ro‘y berib, foyda shu yilning o‘zida 2.317.900 rubl miqdorida ifodalandi»2, deb yozgani bejiz emas edi.
XX asr boshlarida paxtachilik Turkiston sanoati va qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining 40 foizini tashkil etgan bo‘lsa, don - 37 foiz. chorvachilik - 15,8 foiz, bog‘dorchilik - 3 foiz, uzumchilik - 3 foiz, boshqa sohalar esa - 1,2 foizni tashkil qilgan. Paxtachilik imperiyaning chct ellarga sarflaydigan 70 million oltin pulini tejashga imkon bergani ham to‘qimachilik, gazlama sanoati gurkirab o‘sishiga turtki berdi. Ammo keng dehqon ommasi tobora qashshoklashib ishchilar sinfi safini toidirdi. «Qishloq proletariatining iqtisodiy ahvoli, - deb yozgan edi «Russkiy Turkestan» gazetasi, - yildanyilga yomonlashib bormoqda, chunki yildan-yilga ochdan oiish xavfi kuchaymoqda. Dehqonlarning kambag‘al qismi to ia xonavayronlik darajasiga yetib, tez o‘sib borayotgan yerli proletariat qiyofasiga kirmoqda»3.
Hunarmandlar ham shunday ahvolga tushib ishchilar armiyasi safini toidira boshladilar. 0 ‘sha davr tadqiqotchilaridan bin Turkistonning dehqon va hunarmandlari ahvoli haqida shunday yozadi: «Iqtisodiy tanglik va moddiy qashshoqlik, o g ir mehnat natijasida to‘plangan boyliklaming barchasi uncha ko‘p boim agan ekspluatatorlar qoiiga topshirilishi yaqin kelajaqda juda jiddiy oqibatlar keltirishi mumkin... Bunday tanglik o‘zining so‘nggi poyoniga yetganda nimalar boiishi va qanday oqibatlar yuzaga kelishini oldindan sira tasavvur qila olmaymiz»
Rossiya imperatori Siyosiy agentining 1905 yil noyabrida y o ilagan maktubida ham ruslar orasidagi inqilobiy harakat o‘zbeklami ham aynitayotgani, paxta tozalash zavodlarida ish to‘xtatilgani m a’lum qilingan. Samarqand Eski shaharidagi o‘zbeklardan choy qadoqlash korxonalarida ish tashlash jiddiy tus olgani va bunda ruschani biladigan bolshevik va eser tashviqotchilari bilan bog‘langan Do‘stmuhammadUstaboevningroli katta boigani polisiya hujjatlari da o‘z aksini topgan
Samarqand viloyati harbiy gubematori general shtab generalmayori Gesketning 1905 yil 21 dekabrda tumanboshilarga yuborgan ko'rsatmasida Samarqandning o‘zbeklar yashaydigan qismida «ayrim kimsalar xalqni soliqlarni toiam aslikka chaqirayotganlari» m aium qilingan. General-gubemator idorasi hujjatlarida ham 1905 yil noyabr-dekabrida rus inqilobchilari mahalliy aholini soliqlarni toiam aslik, majburiyatlami bajarmaslikka da’vat etayotgani, o‘zbeklami «rus hukumatiga qarshi qo‘zg‘atishga urinishayotgani» alohida uqtirilgan.
Xuddi shunday urinishlar haqidagi m aium otlar Sirdaryo, Kaspiyorti viloyatlan gubernatorlaridan ham olingan.
Samarqand viloyagi harbiy gubematori 1907 yil 24 fevraldagi maiumotnomasida «Xo'janddagi yangi soliq solinganidan keyin paydo boigan boqimandalar, asosan, baqiroqlaming hukumatga qarshi gaplarining aholiga yetib borganligi oqibatidandir» deganida chuqur m a’no bor edi. Gubemator ms inqilobchilari va mahalliy aholi o‘rtasida vositachi sifatida «Kavkazdan kelgan arman, gmzin, fors, lezgin va boshqalar» ekanligini aytib, ular inqilobiy faoliyatni keng quloch yoydirish uchun juda qulay material» deb baholaydi va kelgindilar «shu kungacha sodiq va tinch yerli aholini ham yoidan urayotganini» ta'kidlab o‘tadi. Farg'ona viloyati harbiy gubematori esa 1907 yil 1 martda general-gubematorga yoilangan maxfiy axborotda inqilobiy harakat qishloqqa ham ko‘chgani va bu joylarda o‘ziga xos usulda namoyon boiayotganini shunday ta’riflaydi: «Hozirgi kundagi siyosiy jinoyatlar olomonning to'poloni, g‘alayoni, talonchiligi, qotilligi kabi holatlar bilan uzviy bogiangan»2. Turkiston oikasi aholisinmg 90 foizini tashkil etgan dehqon va chorvadorlaming ahvoli tobota mushkullashib bordi.
Turkistondagi yer solig‘i 1914 yilda 6859021 mbl boigan boisa, 1916 yilda bu raqam 14311771 rublni, ya’ni ikki barobami tashkil qildi. 1915 yilda esa maxsus harbiy soliq solinib, u paxtakorlar uchun har pud paxtadan 2 rubl 50 tiyinni tashkil qildi. 0 ‘sha 1915 yildagi soliqlar miqdori 38329000 rubldan iborat bo‘ldi. Mustamlakachilar imperiya to'qimachilik sanoati manfaatlarini himoya qilib paxtaga bozor iqtisodiyoti qonunlariga xilof ravishda qat’iy narx - pudiga 24 rubl belgiladi. Natijada paxtakorlar bir yil ichida 60 million rubl yo‘qotdilar. Agar 1913 yilda paxta narxi 50 foiz oshirilgan bo‘lsa, boshqa zarur mollar narxi 400-500 foizga ko‘tarildi. Non narxi esa 6 barobar oshdi. Chayqovchilik avj oldi.
Jandarmeriya xizmati Qo‘qon boiim i boshlig‘ining 1915 yil 18 noyabrdagi maxfiy hisobotida «olib sotarlar har yuz yilda bir marta, hozirgidek, urush yillarida boyib ketishi mumkin», deb yozgan edi. Paxta xarid narxining ana shunday sharoitda yana 20 foizga tushirilishi faqat mahalliy paxtakorlar emas, balki paxta yetishtirishga ixtisoslashgan rus mujiklarining ham keskin noroziligiga sabab bo'ldi. 1916 yil 4-6 martda Turkiston qishloq xo‘jaligi jamiyati uyushtirgan yig‘inda paxtachilik bilimdoni S. Ponyatovskiy bunday siyosat juda xunuk oqibatlarga olib kelishini aytib, «Moskva bizning 0 ‘rta Osiyo tolasiga nihoyatda katta e’tibor berayotganini ko‘rib turibmiz va favqulodda e’tibor ulkan falokat debochasidir», deganida chuqur haqiqat bor edi. Urush bahonasida turli-tuman qo‘shimcha majburiyatlar va yangi soliqlar undirilishi ham xalq ahvolini og‘irlashtirgani va bu hoi xunuk oqibatlarga olib kelishini siyosiy polisiya agentlari xabar qilgan edilar.
TRMB agentlari g ‘alla zaxiralarini yashirayotgan, kundalik xarid mollari narxini ko‘tarish payida uni sotayotgan savdogarlar haqida qator axborotlar yoilagan. TRMBning tajribali josusi Avgustovskiy aholining tobora oshib borayotgan qimmatchilik va bo‘hrondan noroziligi haqida yozib, bu hoi kelgusida katta to‘polonlarga olib kelishi mumkinligi haqida ogohlantirgan. «Aholi o‘rtasida, - deb yozgan edi josus, - mahalliy m a’muriyat savdosotiqni tartibga sololmas ekan va aksincha u oziq-ovqatni yashirayotgan chayqovchilarni o‘z panohiga olayotgan ekan, demak, odamlaming o‘zlari chayqovchilaming tanobini tortib qo‘yishlari kerakligi haqidagi gaplar kuchayib bormoqda»2. Avgustovskiy bun-day sharoitda chetdan tashviqotchilar kelsa, ular o‘zlari uchun qulay zaminni shu oikadan topishlari mumkinligidan ham boshliqlarini ogoh qilgan
Toshkentda ancha vaqt ishlagan quruvchi muhandis fon Fegezakning o‘sha 1916 yildagi fikri ham diqqatga sazovor: «Mening fikrimcha, Rossiya o‘zining iflosligi va tartibsizligidan halokatga uchraydi. 0 ‘shanda ruslar uyg‘onib adolat, halollik va tozalik hukmron bo‘lgandagina davlat yashashi mumkinligiga ishonch hosil qilishadi».
Mustamlakachilar Turkistondan urush yillari 59 million pud paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go‘sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketishgan. Frontga aholidan 70 ming ot, 12 ming tuya, 38 ming kvadrat metr gilam-namatlar, 2400 ming rubl yig‘ib olingan. Xuddi shu davrda guruch. go'sht, qand, poyafzal va gazlamaning narxi bir necha marta ko'tarilib. dehqon bilan hunarmand hamda ishchi rolzg'orini mushkul holga soldi. «Andijon tumanida, - deb yozadi Darxon mahallalik Sodiq hoji, - armiya ehtiyojlari uchun 200 ming rubl yig‘ildi. Bu pulni m a’muriyat harbiy xizmatni o'tamaslik evaziga soliq sifatida yig'di. 8 iyul kuni ertalab esa, yuqoridan boigan buyruqqa asosan, shahar Jome’ masjidida quyi mahalliy m a’muriyat vakillaridan 200-300 kishi yig‘ilishdi. Tuman boshlig'i polkovnik Brjeziskiy odamlar kam to'plangan deb, bozordagi barcha aholini haydab kelishni buyurdi. 10 mingga yaqin kishi to'plandi. Ro'za oyi bo'lgani uchun xaloyiq asabiy, toliqqan ahvolda ancha turib qoldi. Tuman boshlig‘idan chaqiriq yoshiga etganlarm askarlik xizmatidan ozod qilishni so‘rashdi. Podshoh nomidan chaqiriqdan ozod qilinganlik haqida qog'oz berishni iltimos qilib yigiabsiqtaganlar ham bo'ldi. Brjeziskiy indamay jo ‘nab ketdi va bir soatdan so‘ng ikki vzvod askar bilan qaytib keldi. Tinch muloqot sekinasta otishmaga aylandi».
Aholi tomonidan advokat Ubaydulla Asadullaxo‘jaev nomiga yozilgan ariza ham diqqatga sazovor. Unda quyidagilami o‘qiymiz: «Hozirgi Andijon tumani boshlig'i Brjeziskiy davrida aw allari ham mavjud bo'lgan poraxo‘rlik, tovlamachilik va zo‘ravonlik nihoyatda kuchayib ketdi. Qonun-qoidaga aylangan bu tizimning xususiyatlari quyidagicha: 1) Aholidan o'lpon olish va poraxo'rlikka mahalliy amaldorlar: ellikboshi, mingboshilar va hozirgi bosh oqsoqol Shermat Alimqulov (qo‘qonlik amiri lashkar Alimqulning o‘g ‘li Shermuhammad) kabi ma’muriyat vakillarini jalb etishgan; 2) Soliqolpon undirish va pora olish ma’muriyat vakillari tomonidan sita emas, balki bilvosita vositachilar orqali amalga oshirilmoqda. Xususan, nohiya boshlig‘ining tilmochi Yusufjon hoji hamda pristavlaming tarjimonlari vositachilik qilishadi. Bu usul shunday ustalik va izchillik bilan olib boriladiki, natijada aholi amaldorlaming qonunga xilof ishlari yuzasidan qilgan shikoyatlari hech qachon adolatli hal boim asligiga ko‘nikib ketishgan»'.
TRMB agenturasi xabarlarida sosial-demokrat A.Kazakov «ishchilar o‘rtasida urushga qarshi so'zlayotgani, urush xalq uchun befoyda ekani, ishchilar ahvoli og‘irlashgani, hukumat va tijoratchilar esa urushdan manfaatdor ekanliklarini tushuntirayotgani to‘g‘risida»: ma'lumotlar olingan.
Boshqa bir axborotda TRMB agenti Toshkent tramvayi ishchilarining «qurolni hukumatga qarshi qaratish kerak» va umuman o ik a ishchilari o'rtasida «eski tuzum saklanib qololmaydi, inqilob muqarrar» degan g‘oya keng quloch otganini xabar qiladi. Bunday holat mustamlakachilar o'rtasida, chorizm kutganidek, yaqdillik yo'qligini ko'rsatdi, qolaversa, rus ishchilari, o'zlariga yaratilgan imtiyozlar va hukmron mavqeidan qat’i nazar, mavjud tuzum tayanchlari emasligini bildirib qo'ydilar.
Mahalliy millatlardan iborat ishchilar sinfi o'rtasida ham mavjud tuzum va tartiblardan norozilik uchqunlari asta-sekin alanga olmoqda edi. Temir yo'l ishchilari safida tub joy millatiga mansub ishchilar 4,5-5 ming kishini tashkil qilgan. Xuddi shu temir yo'ldagi qora ishda, qurilishlarda va malakali kasblarda ishlovchilar ozodlik g'oyalari ta’siri ostida o‘z haq-huquqlarini tanib, milliy o'zligini anglay boshlagan edilar.