Referat Tema: Ekologiya túsinigi Qabıllaǵan Atabaeva Dilshoda Orınlaǵan : Allamuratova Gulmira

Ekologiyalıq túsiniklerdiń rawajlanıw tariyxı.
Dáslepki ekologiyalıq túsinikler áyyemgi grek ilimpazları dóretpelerinde belgilengen. Orta ásirlerde Orta Aziyada jasap dóretiwshilik etken ilimpazlardan Muhammad Muso al Xorezmiy (782-847), Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy (870-950), Abu Rayxon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980-1037) hám basqalar tábiyat pánleriniń rawajlanıwına úlken úles qosqanlar. Olar ele ekologiya páni dúnyaǵa kelmegen dáwirde tábiyaat hám ondaǵı teń salmaqlılıq, ósimlik hám haywanat dúnyası, insannıń ómiriniń átirap ortalıq menen baylanıslılıǵı, tábiyattı izzetlew haqqında qımbatlı pikirler aytqanlar.
XIX asrge kelip ekologiya ilimiy tiykarda A. Gumboldt, J. Lamark, K. Rule, Ch. Darvin, E. Gekkel dóretpelerinde jaritildi. Lekin, ekologiyanıń pán retinde qáliplesiwi XX ásir baslarında ámelge astı. Daslep, ósimlikler hám haywanlar ekologiyası, XX ásirdiń 20 -jıllarınan social ekologiya hám insan ekologiyası rawajlandi. 30 -jıllarda ekologiyanıń jańa tarmaǵı esaplanǵan populyatsion ekologiya payda boldı. Onıń tiykarlawshisi Ch. Elton esaplanadı.
Evolyusion hám ekologiyalıq máselelerdi óz ishine qamtıp alǵan ekologiya, yaǵnıy tábiyatda turdıń jasawı ushın zárúr bolǵan ortalıqtıń barlıq faktorları jıyındısı haqqındaǵı túsinikler batıs ilimpazları J. Grinnell, Ch. Elton, R. Makartur, D. Xatchinson, G. F. Gauzelardıń xızmeti sebepli pánge kirgizildi. 40 -jıllardıń baslarında tábiyiy sistemaları úyreniw processinde jańa jónelis kelip shıqtı, 1935 jılı ingliz alımı A. Tensli ekosistemalar, 1942 jılda bolsa v. N. Sukachev biogeosenozlar haqqındaǵı táliymattı ilgeri súrdi.
20 - 30 jıllarda orta Aziya Mámleket universitetinde D. N. Kashkarov hám YE. N. Korovinlardıń ekologiya - gesgrafiya mektep shólkemlestirilip, úlkemiz tábiyatın ekologiyalıq izertlew baslanadı.
Ekologiyalıq islerdiń aktuallıǵı munasábeti menen Ózbekstan Pánler Akademiyasınıń Botanika institutında V. A. Búrigin baslıqlıǵında ósimlikler ekologiyası laboratoriyası dúzildi. O. H. Hasanov, R. S. vernik hám basqalar tárepinen kópshilik ósimliklerdiń ekologiyalıq - biologiyalıq qásiyetleri úyrenildi.
Zoologiya izertlewleri Ózbekstan Pánler Akademiyasınıń Zoologiya hám parazitologiya institutı iskerligi menen baylanıslı. D. N. Kashkarovdan keyin Ózbekstanda ekologiyalıq jónelis onıń dawamshıları v. A. Selevin, T. Z. Dárwishov, I. I. Kolesnikov, A. M. Muhammadiev, M. A. Sultanov, R. O. Alımjonov hám basqalardıń jumıslarında rawajlandi.
Qarsı shólin úyreniw nátiyjesinde D. Kashkarov, A. Zokirov, A. Petrovalar birgelikte. “Qarsı shóliniń omırtqalı haywanları ekologiyasi”ni jarattılar. Bul shıǵarmada sút emizuvchi haywanlardıń quramı, tarqalıwı, ekologiyası hám olardan paydalanıw jolları islep shıǵılǵan.
Sonı atap ótiw kerekki, respublikamızdaǵı ekonomikalıq krizistan shıǵıw ekologiyalıq páseńlewdiń aldın alıw ushın xalqımız arasında áyyemginen málim bolǵan ekologiyalıq mádeniyattı qayta tiklewimiz, odan házirgi sharayatta paydalanıw múmkinshiliklerin izlep tabıwımız kerek.
1940 -50 jıllarda burınǵı birlespede ekologiyalıq bilimlerdiń rawajlanıwı tómenlep qaldı. Átirap ortalıq jaǵdayı tez ózgera baslaǵan XX ásirdiń 60 -jıllarına kelip ekologiya jedel rawajlandi, túrli jańa baǵdarları payda boldı.
Ekologiyanıń bólimleri.

Ekologiya tórt bólimge bolıp uyreniledi.

1. Autekologiya (“autos”-grekshe sóz bolıp, “ózi” degen mánisti ańlatadı) ayırım túrlerdiń olar jasap turǵan ortalıq menen munasábetlerin, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek hám ajıralmas maslasqanlıǵın jaritadi.

2. Populyasion ekologiya (“populyatsion” fransuzcha sóz bolıp “xalıq” degen mánisti ańlatadı ) populyasiyalarınıń dúzilisi hám dinamikasın úyrenedi, málim sharayatlarda túrli organizmler sanın ózgeriwi sebeplerin tekseredi.
3. Sinekologiya (“sin”-grekshe sóz bolıp, onıń mánisi birgelikte bolıp esaplanadı ). Biogeosenozlarning dúzilisi hám ózgesheliklerin ayırım ósimlik hám haywan túrleriniń óz-ara baylanısların hám de olardıń sırtqı ortalıq menen munasábetlerin úyrenedi.
4. Ekosistemalarni izertlewdiń rawajlanıwı ekologiyanıń jańa bir bólimi, yaǵnıy biosfera (grekshe “bio”- turmıs, “sfera” shar) haqqındaǵı táliymattı payda etedi. Bul táliymattıń tiykarlawshisi v. I. vernadskiy esaplanadı. Planetamızda tarqalǵan organizmler hám olardıń tásirinde ózgergen turmıs qabıǵı “biosfera” dep aytıladı. Biosfera atmosferanıń qo'yi troposfera bólegin, pútkil gidrosferanı hám litosferanıń ústki bólegi bolǵan unıraw qabıǵın óz ishine aladı. Organizmler payda etgen yamasa ózgertirgen barlıq jansız jınıslardı da esapqa alǵanda biosferanıń qalıńlıǵı shama menen 40 km den artadı.
Biosfera daǵı barlıq tiri organizmler jıyındısın v. I. vernadskiy “janlı element” dep ataydi jáne onıń quramına insaniyattı da kiritedi. Biosferanıń ózgeriwinde insan sanasın pútkilley jańa, qúdiretli faktor ekenligin aytıp otedi. Sanalı insan payda bolǵanınan berli biosferanı ózgertirip keledi. Biosferanıń óz rawajlanıwında insan tárepinen basqarılatuǵın jańa sapa jaǵdayı - noosfera (aqıl, oylaw qabıǵı ) ga ótiwi anıq bolıp tabıladı. v. I. vernadskiyning pikrine qaraǵanda noosfera biziń planetamızdaǵı jańa geologic hádiyse bolıp tabıladı. Insan noosferada birinshi bar iri geologik kúshke aylanadı. Ol óz aqli hám miyneti menen jasaw mákanın ózgertiredi hám qaytıp quradı.
Ekologiyanı úyreniw usılları hám pánleraro baylanıslılıq. Ekologiyalıq ilimiy - izertlew jumıslarında kóbinese suwretleytuǵın, salıstırıwlaw hám tájiriybe hám de ekosistemalarning modellestiriw usıllarınan paydalanıladı. Suwretleytuǵın, salıstırıwlar hám tájiriybe usılları derlik barlıq biologiyalıq pánler paydalanatuǵın usıllar bolıp tabıladı. Biraq, modellestiriw usılı biologiya hám ekologiyaǵa endi kirip kiyatırǵan usıllardan esaplanadı. Biologiyada modellestiriw dúzılıwların, fiziologikalıq funksiyalardı hám de evolyusion hám ekologiyalıq processlerdi hám soǵan uqsaslardı ápiwayılastırıw jolı menen uqsatıw mánisinde ulıwmalastırıw, dinamikalıq yamasa statistikalıq jaǵdaylarda kórsetiw etiwshi yamasa oyda sawlelendiriw payda etiwshi izertlew usılı bolıp tabıladı. Házirgi kúnde ekologiyanıń social hám tábiy rawajlanıp atırǵan kóp tarmaqları bar. Atap aytqanda, fiziologikalıq ekologiya, bioximiyalıq ekologiya, evolyusion ekologiya, morfologiyalıq ekologiya, paleoekologiya, landshaftlar ekologiyası, social ekologiya hám adam ekologiyası, álem ekologiyası sıyaqlı qatar tarmaqlar payda boldı.
Ekologiya tábiyaat daǵı teń salmaqlılıqtı, tábiy hádiyse uyreniwshi perspektivası keń pán esaplanadı. Tábiyat jáne onıń ónimleri insan ushın eken, olardan aqılǵa say hám odilona paydalanıw kerek. Jerge, suwǵa, haywanlar hám ósimliklerge bolǵan munasábetimizdi qayta tiklewimiz arqalı ǵana Ana tábiyaatimizni saqlap qalıwımız múmkin.
Keleside jedel pát menen rawajlanıp atırǵan pán-texnika jáne onıń jetiskenlikleri ekologiyalıq kózqarastan kórip shıǵilıwı kerek. Átirap ortalıqtı qorǵaw hám tábiyaat ehsonlaridan isbilermenlik menen paydalanıw hár bir insanǵa baylanisli bolıp tabıladı.