Referat. Toshkent -2023 Kushon davlatida amal qilgan soliq munosabatlari. Reja; Kirish

Kushonlar davlatining tashkil topishi
Qadimgi Xitoy manbalari Baqtriyani yuechji qabilalari bosib olganligi haqida ma’lumot beradi. Mil.avv. II asrning ikkinchi choragida (tadqiqotchilar bu sanani mil. avv. 172-161 yillar oralig‘ida deb belgilaydilar) yuechjilar xunlardan mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng O‘rta Osiyoning shimoliy hududlarida ko‘chib yuradilar. Bu qabilalar Xitoy manbalarida “Da-yuechji” – “Buyuk” yoki “Katta yuechji” deb eslatiladi¹. Xitoy manbalarida aytilishicha miloddan avvalgi III asrda Mo’g’ulistonda katta yuechjilar qabilalari ittifoqi hukmronlik qilgan. Hatto xunlar ham ularga o’lpon to’lagan. Mil. Avv. 206-yilda yuechjilar qo’lida garovda bo’lgan Mode xunlarga sardorlik qila boshlagan. U hokimyatni mustahkamlab, qo’shinni qayta tuzib 206-204-yillar yuechjilarga birinchi bo’lib zarba beradi. Mil. avv. 165-yili xunlar o’z sardorlari Shansuy Lyaoshan boshchiligida ikkinchi marotaba yuechjilarni tor-mor etadilar natijada yuechjilar g’arbga O’rta Osiyoga siljiydilar. Yapon olimi Kovabarinning yozishicha yuechjilar O’rta Osiyoning shimolida mil. avv. 172-161-yillarda bo’lgan. Amudaryo janubiga esa 139-129-yillarda kelishgan. Arxeologik ma’lumotlar yuechjilarning Samarqandda 130-121-yillarda bo’lganini ko’rsatadi. Yuechjilar Sug’dga Farg’ona orqali o’tdan degan fikrlar ham mavjud. O’rta Osiyoga kelgan yuechjilar (buyuk yoki katta yuechjilar) Sharqiy Turkistonda qolgani esa kichik yuechjilar deyilgan. Rus olimi S.S Tolstov fikricha yuechjilar bu-massagetlar, aniqrog’i massagetlar konfederatsiyasi tarkibiga kirgan toxarlardir. S.S. Tolstov fikricha ko’chmanchilarning janubga siljishiga sabab massagetlar konfederatsiyasi bilan xun va Baqtriya greklari o’rtasida kechgan kurashning yakuni ya’ni massaget (yuechjilar) parfiyalik bilan ittifoqda Salavkiy-Baqtriya greklari ustidan g’alaba qozongan. Shuningdek, S.S Tolstov ko’chmanchilarning janub tomon yurishlarini qandaydir stixiyali tarzda emas balki O’rta Osiyolik erksevar xalqlarining grek-makedon bosqinchilariga qarshi kurashi sifatida baholaydi.
Yunonlar hukmronligining qulashi va ko`chmanchilar tomonidan zabt etilishidan so`ng (ya'ni er.av. II asrning 40-yillarida) Baqtriya tarixi shartli ravishda ikkita bosqichga bo`linadi. Dastlab uning hududida bir nechta ko`chmanchi qabilalar boshliqlari tomonidan yaratilgan mayda davlatlar mavjud bo’lgan. Bu kechagi ko`chmanchilar tez orada o`troq madaniyat an'analarini o`zlashtirib, o`zlarini ishbilarmon yer egalari sifatida ko`rsatishdi. Ular tomonidan er.av.I asrda yangi kanallar o`tkaziladi, dehqonchilik vohalari yaratiladi, shaharlar barpo qilinadi. Tez orada Geray ismli hukmdor yirik kumush tangalar zarb ettirib, unda o`zining qurollangan suvoriy shaklidagi tasvirini joylashtiradi va bu tasvir tagida yunoncha alifbodagi yozuv yozdiradi. Bu bilan u ko`chmanchilar dashti va ellinistik davlatchilik an'analari kabi ikkita bosh mezonni tasdiqlamoqchi bo`ladi. Bu hukmdor o`zini kushonlik deb ataydi. Geray davlatining keyingi yuksalishi oxir-oqibatda Kushonlar saltanatining tashkil topishiga olib keladi. Shu tariqa Baqtriya tarixidagi ikkinchi bosqichga asos solinadi. Bu bosqichda Baqtriya Kushonlar podsholigi tarkibiga kiradi.
Kushonlar podsholigining asoschisi Kadfiz I bo`lib, u o`ziga Baqtriya hududida joylashgan to`rtta katta bo`lmagan knyazliklarni bo`ysundiradi. Natijada butun Baqtriya yangi hukmdor hokimiyati ostida birlashtirilgan bo`lib, bu hukmdor “podsholar podshosi” unvonini qabul qiladi. Bu voqealar hozirgi eraning I asriga to`g`ri keladi. Yangi saltanat o`z nazarini janubdagi an'anaviy yo`nalishlarga qaratib, Hindukush tog`lari ortidagi bir qator viloyatlarda ham Kadfiz I o`z hukmronligini o`rnatishga muyassar bo`ladi.
Xitoy yilnomalari aytilishicha yuechjilar Baqtriyaga kelgandan keyin 100 yil 5ta xonadonga bo’linib yashagan. Milodiy I-II asrning 2-yarmida Guyshuan sulolasi qolgan 4 ta sulola ustidan nazorat qilgan. U paytda hukmdor Kiosyukko bo’lgan.Uning nomi tangalarda Kudzula Kadfiz deb nom berilgan. U Sug’diyona, Marg’iyona va Hindistonni egallagan. Undan keyin Yangaochjan (Vima Kadfiz) Kadfiz II nomi bilan mashhur. Uning davrida Hind va Gang daryosi hududlari ham egallangan. Har biri 8 grammli tangalar zarb ettirgan. Kushonlar kuchayishi Kanishka davriga to’g’ri keladi. Uning hukmronligi davri 23 yil davom etgan².
Chjan Szyan ma’lumotlariga ko‘ra, yuechjilar xunn qabilalaridan mag‘lubiyatga uchragach O‘rta Osiyoning janubiga tomon harakat qilib, Dahya (Baqtriya)ni bosib oladilar va Guyshuy (Amudaryo)ning shimoliy tomonida joylashadilar. Katta Xan uyi tarixida ham yuechjilar Guyshuy daryosining shimoliy tomonidan o‘z poytaxtlariga asos solganliklari ta’kidlanadi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra, yuechjilar mil.avv. 140-130 yillar oralig‘ida Baqtriyaga bostirib kirganlar. Oradan ko‘p o‘tmay Baqtriyada Katta yuechji davlati tashkil topadi. Kichik Xan uyi tarixi ma’lumotlariga ko‘ra, Katta yuechji hukmdorlari qo‘l ostida beshta xokimlik (Xi-xeu) bor bo‘lib, ular Xyumi, Shaunmi, Guyshuan, Xise va Dumilardan iborat edi. Xitoy manbalaridan xulosa chiqargan ko‘pchilik tadqiqotchilar Baqtriya tarixidagi butun yuechji davrini uch bosqichga bo‘ladilar:

1. 
   Mil.avv. 139-125 yillar – Katta yuechji Dahya viloyatini bosib oladi, ammo ularning asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi.
   
2. 
   Mil.avv. 25 yilga qadar – Katta yuechji davlatining shakllanishi va keyingi rivojlanishi. Davlatning poytaxti Amudaryodan shimol tomonda bo‘lib, janubiy chegarasi Gibin atroflarida (Kashmir yoki Qandahor) edi. Yuechjilar bo‘ysundirgan hududlar Xise, Shaunmi, Guyshuan, Xyumi, Dumi mulklaridan iborat bo‘lib, ular xi-xou (yabg‘u) tomonidan birlashtirilgan.
   
3. 
   Mil.avv. 25 yildan keyin Katta yuechji davlatining inqirozi va yuqorida eslatilgan mulklarning mustaqil bo‘lishi. Kushon (Guyshuan) yabg‘usi
   

Kiotszyukyu (Kujula Kadfiz) qolgan to‘rtta mulkni birlashtirib Kushon davlatiga asos soldi³. Ta’kidlash lozimki, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy tarixga nisbatan Kushon davlatining siyosiy tarixi kam o‘rganilgan masala hisoblanadi. Kushonlarning hokimiyat tepasiga kelish sanasi, ushbu davlat tarixini davrlashtirish ayrim kushon yozuvlari, tangashunoslik ma’lumotlari, qisman Xitoy manbalari, buddaviy ma’lumotlar va ilk o‘rta asrlar manbalariga asoslanadi. Tadqiqotchilar Kushon davlati tarixini quyidagi uchta bosqichga ajratadilar:

1. 
   Yunon-Baqtriya podsholari hukmronligining tugatilishi hamda O‘rta Osiyo va Shimoliy Afg‘oniston hududlarida bir nechta alohida davlat uyushmalarining tashkil topishi (mil.avv. II asrning oxiri – I asr).
   
2. 
   Buyuk Kushon davlatining paydo bo‘lishi va gullab yashnashi (milodiy I-III asrlar).
   
3. 
   Ko‘chmanchilarning tinimsiz urushlari natijasida Kushon davlatining inqirozi va qo‘lashi (III asr oxiri – IV asr)⁴.
   

Kushon davlatining paydo bo‘lishi haqida ko‘proq Xitoy manbalari va tangashunoslik ma’lumotlari xabar beradi. Umuman, Kushonlar saltanatining paydo bo‘lishi va rivojlanishi uzoq vaqt tadqiqotchilar orasida bahslarga sabab bo‘lgan bo‘lsada, o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu masalaga juda ko‘plab aniqliklar kiritish imkonini bergan tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, 1961-yil Londonda o‘tkazilgan xalqaro simpozium, 1968-yil Dushanbeda YUNESKOning konferensiyasi, 1970-yil Qobuldagi xalqaro anjuman Kushon davlati masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, undan keyin ham bu masala bo‘yicha ko‘plab xalqaro anjumanlar bo‘lib o‘tdi.
Mil. avv. I asrning oxiri – mil. I asrning boshlariga kelib, Guyshuan hokimi Kiotszyukyu barcha mulklarni birlashtirib Qobuliston va Qandahorni zabt etadi. Natijada bu davrga kelib dastlabki poytaxti Surxon vohasidagi Dalvarzin ko‘hna shahri xarobalari bo‘lgan Kushon davlati o‘z ahamiyatiga ko‘ra antik davr Xitoydagi Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi dunyoning eng qudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy manbalaridagi “Guyshuan hokimi Kiotszyukyu”, ilk Kushon davriga oid topilma tangalar aks ettirilgan “Kushon podshosi Kujula Kadfiz”ga aynan mos to‘shadi⁵.
Tangashunoslik ma’lumotlariga tayangan tadqiqotchilarning fikricha, Kujula Kadfiz yoki Kadfiz I 80 yildan ziyodroq umr ko‘rib 50-60 yil davlatni boshqarib, taxminan milodiy 35-yilda vafot etadi. O‘zining hukmronligi davrida Kadfiz I Baqtriyadagi uncha katta bo‘lmagan yuechji mulklari hukmdoridan Baqtriyadan tashqari G‘arbiy va Janubiy Afg‘oniston va Shimoliy Hindistonni o‘z tarkibiga olgan qudratli davlatning podshosi darajasiga ko‘tariladi. Ammo, manbalarning guvohlik berishicha Kadfiz I davrida Kushon davlati to‘la shakllanib bo‘lmagan edi. Har holda, bu davrda Kushonlar o‘z tangalariga ega bo‘lmay, Kadfiz I Rim imperatorlariga (Avgust va Tiberiyga) taqlid qilib tanga zarb ettirgan.
Manbalarning dalolat berishicha, Kujuladan keyin taxtga uning o‘g‘li Vima (Gima) Kadfiz (Kadfiz II) o‘tiradi. Xitoy mualliflari Kadfiz II taxtga o‘tirganidan so‘ng “Tyanchju (Markaziy Hindiston)ni zabt etdi va u erga o‘z sarkardalaridan birini boshqarish uchun qoldirdi. Shu davrdan boshlab yuechji kuchli va boy davlatga aylandi”, deb xabar beradilar. Bu xabarni tangashunoslik ma’lumotlari ham ta’kidlaydi. Kadfiz II zarb ettirgan tangalarning o‘ng qirg‘oq Baqtriyadan, Tojikiston va O‘zbekistonning janubiy tumanlaridan topilishi bu hududlarning Kushon davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. Tangashunoslarning so‘nggi yillardagi tadqiqotlariga ko‘ra, Kadfiz II zarb ettirgan “Shohlar shohi – buyuk xaloskor” degan yozuv bor tangalar Hindiston, Afg‘oniston va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Bunday tangalar Ashxobod, Xorazm, Toshkent vohasi, Surxondaryo, Qashqadaryo, Panjikent hududlaridan ham topilgan. Kadfiz II ning Rim saltanati bilan aloqalar o‘rnatganligi haqida ma’lumotlar bor⁶.
Kushonlar dastlab hokimiyatga kelganlarida o’z nomlarini “shoh” yoki “podsho” nomi bilan bog’lamaganlar. Ammo Kushon davlati hududi kengayishi va siyosiy hokimiyatning va harbiy hokimiyatning kuchayishidan so’ng tanga pullarga “shoh” va “podsho” so’zlari ishlatiladigan bo’lgan. Bunday o’zgarishlar kushonlar davlatining hokimyati kuchayganligini bildiradi va boshqa mamlakatlar tomonidan ham tan olinganini bildiradi. Podsho Kanishka o’zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analarini saqlab qoldi va davom ettirdi.