Referat u rganch-2023 Iqtisodiy tizim va iqtisodiy munosabatlar. Reja

REFERAT
U RGANCH-2023

Iqtisodiy tizim va iqtisodiy munosabatlar.
Reja:
1.ijtimoiy-iqtisodiy tizim tushunchasi.Iqtisodiy tizimlarning mulkchilik munosabatlari bilan bog’liqligi.
2.ijtimoiy-iqtisodiy tizim turlari.
3.Aralash iqtisodiyotning vujudga keltirilishi va uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot uchun axamiyati.

Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va isteʼmol jarayonida paydo boʻladigan asosiy iqtisodiy munosa-batlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan paydo boʻlgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yoʻli bilan mustahkamlangan normalar majmui. Iqtisodiy tizimlar doirasida iqtisodiyot subʼyektlari, ishlab chiqarishni omillari oʻzaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar maʼlum qonun-qoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizimlar faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir kator vositalar yordamida tashkil qilinadi.

Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga:
-davlat mulkini, ishlab chiqarish,
-xizmat ko’rsatish,
-matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini,
-ijtimoiy tashkilotlar mulkini, -uy xo’jaligi,
-shaxsiy tomorqa xo’jaligi,
-yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog`liq bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini,
-tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllariniva xususiy mulklarni oladi.
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni,avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bogliq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlabchiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish; davlat mablaglari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish. Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.
O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika mulkidan va ma’muriy-xududiy (munistipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shligi, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablaglari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. Ma’muriy-hududiy (munistipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablaglari, munistipal uy-joy fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat, sogliqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi. Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab korxona qurishi, akstiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, akstionerlar jami yatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi. Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk akstiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbaalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob’ektlari – bu turar joylar, bog-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamgarmalari, uy-ro’zgor va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’grisida»gi qonunda ko’rsatilganidek, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo’jalik faoliyatining boshqa tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar fuqaro va ularning oila a’zolarining mulki bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin. Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g`risidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk
bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi. Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga ma’suliyatlilik munosabatlarini ragbatlan-tiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tugdiradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan bo’ginlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bogliq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kelishi mumkin.
Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirilishini bildiradi.
2. Iqtisodiy tizimlar masalasiga qarashlarda turlicha yondashuvlar mavjud. Jahon iqtisodiy adabiyotlarida xoʻjalik-iqtisodiy tizimlarni ishlab chiqarish vositalariga egalik shakli va iqtisodiy faoliyat muvofiklashtirish va boshqarish usuliga koʻra tasniflash koʻproq tarqalgan. XXI-asr boshlaridagi qarashlarda Iqtisodiy tizimni baholashda moddiy-ashyoviy va ijtimoiy-iqtisodiy mezonlar birgalikda qoʻllaniladi, Iqtisodiy tizimlarning eng muhim bir qator belgilari taʼriflanadi. Ularga jamiyatdagi iqtisodiy resurslar tavsifi, texnika va texnologiya darajasi, ishlab chiqarish harakteri, yaratilgan mahsulot va xizmatlar tarkibi, iqtisodiy munosabatlar tabiati, iqtisodiyotni boshqarish usuli, iqtisodiy siyosat mazmuni kiradi.Turli qarashlarda insoniyat jamiyati tarixida 3, 5 va hatto 7 ta Iqtisodiy tizimlar boʻlganligi qayd etiladi. Ortodoksal, yaʼni marksistik nazariya Iqtisodiy tizimni tavsiflashda ijtimoiy-sinfiy jihatdan yondashadi. Mulkchilik shakli, ekspluatatsi-yaning borligi yoki yoʻqligi, sinflarning iqtisodiyotdagi mavqei bosh mezon qilib olinadi. Ularga tayangan holda Iqtisodiy tizim ishlab chiqarish usuli deb ataladi. Marksizmga koʻra:
-Ibtidoiy-jamoa.
- Quldorlik.
-Feodalizm.
- Kapitalizm.
- Kommunizm.
kabi Iqtisodiy tizimlar bor, ularning biri-ikkinchisiga oʻrin boʻshatib beradi, ular ketma-ket oʻrin almashadi, eng mukammal va soʻnggi Iqtisodiy tizim kommunizm deb ataladi. Marksizmga muqobil taʼlimotlarda Iqtisodiy tizimlarga texnologik va ishlab chiqarishning harakteri, ishlab chiqarishning industriyalashuvi jihatidan qaralgan va baho berilgan. Taraqqiyot bosqichlari nazariyasiga koʻra, ham 5 ta Iqtisodiy tizim yoki bosqich mavjud:
-Anʼanaviy jamiyat bosqichi.
-Parvoz uchun shartsharoit hozirlash davri.
- Parvoz davri.
- Yetuklik sari harakat davri.
- Ommaviy va yuksak isteʼmol davri.
Bu bosqichlar ham oʻzaro ketma-ketlikda oʻrin almashadi. Baʼzi bir qarashlarda agrar, industrial va informatsion iqtisodiyot davrlari qayd etiladi.
Koʻpchilik tadqiqotchilar anʼanaviy, bozor va maʼmuriy-buyruqbozlik Iqtisodiy tizimlari borligini asoslaydilar.
Anʼanaviy Iqtisodiy tizim belgilari:
-Qoʻl mehnati va tabiat kuchlaridan oddiy usulda foydalanish.
- Gʻoyat kam unumli texnologiyaning mavjudligi.
- Ishlab chiqarishning agrar harakteri.
-- Iqtisodiyotning asosiy tayanchi ekstensiv yuritiladigan qishloq xo’jaligi.
Sanoatning hunarmandchilik va xonaki sanoat shaklida mavjudligi.
- Iqtisodiy biqiklik, yaʼni xujalik avtarkizmi.
Iqtisodiyot biqiq boʻlganidan mahsulotlar, asosan, oʻz isteʼmoli uchun yaratiladi, ularni ehtiyojdan ortib qolgan qismigina ayirboshlanadi. Xoʻjaliklar natural isteʼmolchi boʻlganidan kamdan-kam hollarda bozor bilan aloqa oʻrnatadilar, oʻzini-oʻzi taʼminlagani sababli ular uchun pulning ahamiyati boʻlmaydi; oʻzaro iqtisodiy aloqalar xoʻjalikning ichida yoki mahalliy kichik hudud doirasida anʼanaviy qoidalarga, urf-odatlarga koʻra, amalga oshadi; iqtisodiy faoliyat jamoa va yakka xususiy mulkka asoslanadi; aholi turmush darajasi past boʻladi.
Bozor iqtisodiyoti tizimi belgilari:
-Yuksak zamonaviy texnologiyaning mavjudligi.
-shlab chiqarishning industrial harakterda boʻlishi.
- Iqtisodiy taraqqiyotda axborotning urni va ahamiyatining yuqoriligi.
Ishlab chiqarishda servis — xizmat koʻrsatish sohasi rolining ortib borishi.
- Iqtisodiy usishning intensiv usuli ustuvorligi.
-Iqtisodiyotning ochiq boʻlishi, uning bozor aloqalariga tayanishi.
- Xil-xil mulkchilik boʻlgani holda xususiy mulkning yetakchi urinda bulishi.
-Iqtisodiyotning ijtimoiy yoʻnalishga egaligi.
-Aholi turmush darajasining yuqoriligi.
-Iqtisodiyotga siyosatning kuchli taʼsir koʻrsatishi.
- Iqtisodiyotning globallashuvi.
Maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi belgilari:
-Mashinalar tizimiga asoslangan texnologiyaning boʻlishi, lekin uning past darajasi,
-Ishlab chiqarishningning industrial-agrar harakteri.
-Iqtisodiyotning yopiq bulish.
Davlat mulkining hukmronligi, jamoa mulkining bu mulk qushimchasiga aylani-shi, xususiy mulkning taqiklanish.
Iqtisodiyotning bir markazdan turib rejalashtirilishi, reja topshirikdarining majburiyligi.
Resurslar va mahsulotlarning yagona reja asosida taqsimlanishi.
Iqtisodiy stimullar zaif boʻlgani holda siyosiymaʼnaviy stimullarga ustuvorlik berilishi.
Iqtisodiyotning taqchilli bulishi, aholi turmush darajasining iqtisodiy salohiyatga nisbatan past bulishi, uning gʻoyat sekin oʻsishi.
Evolyusion tarixiy rivojlanish natijasida anʼanaviy Iqtisodiy tizim bozor tizimiga aylanadi, uni revolyusiyey yul bilan yoʻqotish natijasida zurlik bilan maʼmuriy-buyrukbozlik tizimi o’rnatiladi, u uzini oklamaganidan qaytadan bozor tizimiga utish yuz beradi. Shunday oʻtish jarayonida transformatsiyalashayotgan, yaʼni utish xrlatidagi Iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Bu tizimning asosiy belgisi rejali maʼmuriy-buyrukbozlik tizimining bozor tizimiga aylanib borishidir. Bu jarayonda bozor isaohotlari muhim urinda turadi.
Bu tizim koʻp ukladli boʻlib uning qanchalik uzoq saqlanishi oʻtish davrining naqadar uzun yoki qisqa boʻlishiga bogʻliq.
Iqtisodiy tizim bu umumiy iqtisodiy tuzilmani tashkil etuvchi o'zaro bog'liq elementlarning to'plamidir. Iqtisodiy tuzilmalarning 4 turini ajratish odatiy holdir: an'anaviy iqtisodiyot, buyruqbozlik iqtisodiyoti, bozor iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot.
AN'ANAVIY IQTISODIYOT
An'anaviy iqtisodiyot tabiiy ishlab chiqarishga asoslangan. Odatda kuchli qishloq xo'jaligi tarafkashligi mavjud. An'anaviy iqtisodiyot klanlik, qonuniylashtirilgan mulklarga, kastalarga bo'linish va tashqi dunyodan ajralib qolish bilan ajralib turadi. An'anaviy iqtisodiyotda urf-odatlar va aytilmagan qonunlar kuchli. Shaxsiy rivojlanish an'anaviy iqtisodiyotda juda cheklangan va ijtimoiy piramidada yuqori bo'lgan bir ijtimoiy guruhdan boshqasiga o'tish deyarli mumkin emas. An'anaviy iqtisodiyot ko'pincha pul o'rniga ayirboshlashni ishlatadi.
Bunday jamiyatda texnologiyaning rivojlanishi juda sust. Endi an'anaviy iqtisodiyotga ega davlatlar qatoriga kiradigan mamlakatlar deyarli qolmadi. Garchi ba'zi mamlakatlarda an'anaviy hayot tarzini olib boruvchi izolyatsiya qilingan jamoalarni, masalan, Afrikadagi qabilalarni ajratish mumkin, ular uzoq ajdodlaridan ancha farq qilmaydigan turmush tarzini olib borishadi. Shunga qaramay, har qanday zamonaviy jamiyatda ajdodlar an'analarining qoldiqlari hanuzgacha saqlanib kelinmoqda. Masalan, bu Rojdestvo kabi diniy bayramlarni nishonlash haqida gap ketishi mumkin. Bundan tashqari, kasblarni erkak va ayolga bo'lish hali ham mavjud. Bu barcha urf-odatlar iqtisodiyotda u yoki bu tarzda aks etadi: Rojdestvo savdosi va natijada talabning keskin o'sishini eslang.
MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK IQTISODIYOTI
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti Buyruqli yoki rejali iqtisodiyot nimani, qanday, kim uchun va qachon ishlab chiqarishni markazlashgan holda hal qilishi bilan tavsiflanadi. Tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talab statistik ma'lumotlar va mamlakat rahbariyatining rejalari asosida belgilanadi. Ma'muriy iqtisodiyot yuqori ishlab chiqarish va monopoliyaning kontsentratsiyasi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarish omillariga xususiy mulkchilik deyarli chiqarib tashlangan yoki xususiy biznesning rivojlanishida katta to'siqlar mavjud.
Rejalashtirilgan iqtisodiyotda ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi ehtimoldan yiroq emas. Sifatli tovarlar va xizmatlarning etishmasligi ehtimoli yuqori bo'lib bormoqda. Darhaqiqat, nima uchun yonma-yon yoningizda ikkita do'kon qurish kerak yoki nima uchun sifatsiz uskunalarni ishlab chiqarishda ilg'or uskunalarni ishlab chiqish kerak - buning muqobil varianti hali ham yo'q. Rejalashtirilgan iqtisodiyotning ijobiy jihatlaridan resurslarni, ayniqsa, inson resurslarini tejashni alohida ta'kidlash lozim. Bundan tashqari, rejalashtirilgan iqtisodiyot kutilmagan tahdidlarga - ham iqtisodiy, ham harbiylarga tezkor munosabat bilan tavsiflanadi (Sovet Ittifoqi o'z fabrikalarini mamlakat sharqiga qanchalik tez evakuatsiya qilishga muvaffaq bo'lganligini eslang, buni bozor iqtisodiyoti sharoitida takrorlash mumkin emas).
BOZOR IQTISODIYOTI
Bozor iqtisodiyoti... Bozor iqtisodiy tizimi, buyruqbozlikdan farqli o'laroq, xususiy mulkning ustunligi va talab va taklif asosida erkin narxlanishiga asoslanadi. Davlat iqtisodiyotda muhim rol o'ynamaydi, uning roli iqtisodiyotdagi vaziyatni qonunlar bilan tartibga solish bilan cheklanadi. Davlat faqat ushbu qonunlarga rioya qilinishini ta'minlaydi va iqtisodiyotdagi har qanday buzilishlar "bozorning ko'rinmas qo'li" tomonidan tezda tuzatiladi.Uzoq vaqt davomida iqtisodchilar hukumatning iqtisodiyotga aralashuvini zararli deb hisoblashgan va bozor tashqi aralashuvisiz o'zini o'zi tartibga solishi mumkin degan fikrni ilgari surishgan. ammo, Buyuk Depressiya bu da'voni rad etdi. Gap shundaki, inqirozni tovar va xizmatlarga talab bo'lgan taqdirdagina engib o'tish mumkin edi. Va iqtisodiy sub'ektlarning biron bir guruhi bu talabni shakllantira olmaganligi sababli, talab faqat davlat tomonidan paydo bo'lishi mumkin edi. Shuning uchun ham inqiroz paytida davlatlar o'z qo'shinlarini qayta jihozlashni boshlaydilar - shu bilan ular butun iqtisodiyotni jonlantiradigan va yomon doiradan chiqib ketishga imkon beradigan asosiy talabni shakllantiradi.
ARALASH IQTISODIYOT
Aralash iqtisodiyot... Faqatgina bozor yoki buyruqbozlik yoki an'anaviy iqtisodiyotga ega mamlakatlar deyarli yo'q. Har qanday zamonaviy iqtisodiyot ham bozor, ham rejali iqtisodiyotning elementlariga ega va, albatta, har bir mamlakatda an'anaviy iqtisodiyotning qoldiqlari mavjud. Eng muhim tarmoqlarda rejali iqtisodiyotning elementlari mavjud, masalan, yadro qurolini ishlab chiqarish - bunday dahshatli qurolni ishlab chiqarishni xususiy kompaniyaga kim ishonib topshiradi? Iste'mol sektori deyarli butunlay xususiy kompaniyalarga tegishli, chunki ular o'z mahsulotlariga bo'lgan talabni yaxshiroq aniqlay olishadi, shuningdek o'z vaqtida yangi tendentsiyalarni ko'rishadi. Ammo ba'zi tovarlarni faqat an'anaviy iqtisodiyotda ishlab chiqarish mumkin - xalq kiyimlari, ba'zi oziq-ovqat mahsulotlari va boshqalar, shuning uchun an'anaviy iqtisodiyotning elementlari saqlanib qoladi.
Jamiyatning iqtisodiy tizimi tushunchasi, uning tuzilishi Yunoncha systema so'zi qismlardan tashkil topgan butunlikni anglatadi. Iqtisodiy tizimni birinchi bo'lib Adam Smit 1776 yilda ko'rib chiqqan. Iqtisodiy tizimni aniqlashda turli xil yondashuvlar mavjud, masalan, iqtisodiy tizim bu ishlab chiqarish usuli, ya'ni. ishlab chiqaruvchi kuchlarning birligi va ularga mos keladigan ishlab chiqarish munosabatlari (bu marksistik yondashuv); yoki bu umumiy iqtisodiy manfaatlar bilan birlashtirilgan odamlar (jamiyat) hamjamiyati; yoki bu inson va ijtimoiy ishlab chiqarishning birligi va boshqalar. Iqtisodiy tizim -mamlakatda iqtisodiy tovarlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste'mol qilishda iqtisodiy munosabatlarning shakli va mazmunini belgilaydigan printsiplar, qoidalar va qonuniy ravishda mustahkamlangan me'yorlar to'plami. Jamiyatning iqtisodiy tizimi o'zaro bog'liq va o'zaro ta'sir qiluvchi elementlardan iborat. Ushbu elementlar iqtisodiy tizim tuzilishini tashkil etadi.
Iqtisodiy tizimning tuzilishi:
-ishlab chiqaruvchi kuchlar;
- ishlab chiqarish munosabatlari;
- boshqaruv tizimi.
Ishlab chiqarish kuchlari -ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omillari to'plami va ulardan foydalanishning o'zaro ta'siri va samaradorligini ta'minlaydigan ayrim shakllari.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning elementlari:
- ishlab chiqarish vositalari, ya'ni mehnat vositalari (faoliyat nima bilan amalga oshiriladi) va mehnat ob'ektlari .
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning tarkibi:
- material -shaxsiy va moddiy ishlab chiqarish omillari to'plami. Ishlab chiqarish vositalari odamlar tomonidan ishlab chiqarishga kiritilgan, shuning uchun asosiy ishlab chiqaruvchi kuch tajriba va mahoratga ega odamlardir. ma'naviy -fan umuminsoniy ishlab chiqaruvchi kuch sifatida;
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasixodimning malakasi balandligi, ma'lumoti, madaniy va texnik darajasi, texnologiyalarning rivojlanishi darajasi, fan yutuqlarini ishlab chiqarishga tatbiq etish darajasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish munosabatlari -iqtisodiy tovarlarni ishlab chiqarishda odamlar o'rtasida rivojlanib boradigan munosabatlar majmui, shuningdek ehtiyojlarni qondirish uchun ularni qo'llash jarayonida odamlarning ishlab chiqarish vositalariga bo'lgan munosabatlari.
Ishlab chiqarish munosabatlari ishlab chiqarish vositalariga kim egalik qilishini, mehnatning qanday xarakterga ega ekanligini (ish haqi, bepul), kimning manfaatlari va mahsulotlar va daromadlar qanday taqsimlanishini ko'rsatadi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining sub'ektlarimehnat jamoalari:
-shaxslar,
-ijtimoiy guruhlar,
-jamiyatdir.
Ishlab chiqarish munosabatlarining turlari:
-davlatlar o'rtasida (xalqaro ishlab chiqarish munosabatlari);
-davlat va firmalar (korxonalar) o'rtasida;
-korxonalar o'rtasida;
-davlat va uy xo'jaliklari o'rtasida;
-korxona ichida;
-korxonalar va uy xo'jaliklari o'rtasida.
Har qanday iqtisodiy tizim o'z faoliyatining milliy mexanizmiga ega. Bu nima boshqaruv tizimi - ma'lum bir mamlakat, mamlakatlar guruhi boshqaruv organlari va iqtisodiyotini tartibga solish majmuasi. U mulkiy munosabatlar, muvofiqlashtirish mexanizmi va davlat tomonidan tartibga solish darajasini o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy tizimlarning turlari
Iqtisodiy tizimlarni tasniflashning turli usullari va yondashuvlari iqtisodiyot tarixida ma'lum. Karl Marksning fikriga ko'ra, iqtisodiy tizimlar ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishlarga muvofiq bo'linadi: ibtidoiy, qul, feodal, kapitalistik va kommunistik. Bu ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishidan oldinda bo'lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'liq. Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasidagi ziddiyat nizolarga olib kelishi, natijada shakllanish o'zgarishi mumkin.
Yigirmanchi asrda. iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasiga formatsion yondashuv bir necha bor tanqid qilindi. Shunday qilib, amerikalik iqtisodchi, sotsiolog va siyosatchi V.Rostov iqtisodiy o'sish nazariyasini yaratdi, unga ko'ra har qanday mamlakatning iqtisodiy tizimini iqtisodiy o'sishning besh bosqichidan biriga kiritish mumkin: an'anaviy jamiyat - asosi qo'l mehnati, qo'l texnologiyasi, qishloq xo'jaligi mahsuloti, past mehnat unumdorligi; o'tish davri jamiyati - fan, texnika, hunarmandchilik, bozorni rivojlantirish; iqtisodiy qirqish tizimi -kapital qo'yilmalarning sezilarli o'sishi, qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligining tez o'sishi, infratuzilmani rivojlantirish; iqtisodiy yetuklik jamiyati -ishlab chiqarishning jadal o'sishi va uning samaradorligi, butun iqtisodiyotning rivojlanishi; yuqori ommaviy iste'mol jamiyati -ishlab chiqarish birinchi navbatda iste'molchi uchun ishlay boshlaydi, etakchi o'rinni uzoq umr ko'radigan mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari egallaydi.
Bosqichlarning o'zgarishi sanoatning etakchi guruhidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda yuzaga keladi. Uning nazariyasi yigirmanchi asrning 60-yillarida keng tarqaldi, 70-yillarda Rostov ushbu nazariyani yana bir oltinchi bosqich bilan to'ldirishni taklif qildi va uni "yangi hayot izlash" deb atadi.
Xuddi shunday nazariyani 70-yillarning boshlarida amerikalik sotsiolog D. Bell o'zining "Sanoat jamiyatining kelishi" asarida ilgari surgan. U jamiyatni ikkiga ajratdi sanoatgacha (rivojlanish darajasi past), sanoat(sanoat mashinalari asosida tashkil etilgan) va postindustrial(quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: tortishish markazi tovarlarni ishlab chiqarishdan xizmatlar ishlab chiqarishga o'tadi, fan, axborot, innovatsiyalar muhim rol o'ynaydi, asosiy o'rin mutaxassislarga tegishli).
Nemis iqtisodchisi B. Xildebrand ayirboshlash nisbatlarini ishlab chiqarish darajasining mezoni sifatida ishlatgan va shu sababli iqtisodiy tizimlarning uchta tarixiy turini ajratib ko'rsatgan: tabiiy, naqd pul, kredit.
Zamonaviy iqtisodchilar, iqtisod vakillari odatda iqtisodiy tizimlarni bir necha mezonlarga ko'ra tasniflaydilar. Birinchisi, ishlab chiqarish vositalariga egalik, ikkinchisi - iqtisodiy qarorlarni muvofiqlashtirish usuli. Amerikalik iqtisodchi K.R tomonidan taklif qilingan eng ko'p qabul qilingan tasnif. Makkonnell. Ushbu tasnif iqtisodiyotning uchta asosiy muammolarini hal qilishga asoslangan.
Foydalangan adabiyotlar:

1.Anufriyev,A.I., FattaxovA.A. «Strategiirazvitii optovo`x ro`nkov»T,2002,TGEU.

2.Chjen. V A. Mirzaaxmedov E «Ro`nochno`ye infrastukturo` Uzbekistana»,T,1996

3.Chjen V.A «Xususiylashtirish asoslari» T,1996

4.Rasulov M «Bozor iqtisodiyoti asoslari»,T,Uzbekiston, 1999