Referatеt mavzu: Anorganik moddalarning sinflari Bajardi: Majidova Durdona Tekshirdi: Rahmatullayeva M

Cl^-
NaCl
2	HBr	Bromid	Br^-	KBr
3	HJ	Iodid	I^-	NaI
4	HF	Ftorid	F^-	CaF2
5	HCN	Sianid	CN^-	KCN
6	HCNS	Rodanid	CNS^-	NaCNS
7	H2S	Sulfid	S^2-	K2S
8	HNO2 N2O3	Nitrit	NO2^-	NaNO2
9	HNO3N2O5	Nitrat	NO3^-	KNO3
10	H2SO3 SO2	Sulfit	SO3^2-	Na2SO3
11	H2SO4 SO3	Sulfat	SO4^2-	Na2SO4
12	H3PO3 P2O3	Fosfit	НРО3^2-	Na2НРО3
13	H3PO4 P2O5	Ortofosfat	PO4^3-	Na3PO4
14	HPO3 P2O5	м-fosfat	РО3^-	KРО3
15	H4P2O7 P2O5	Difosfat Pirofosfat	P2O7^4-	Na4P2O7
16	H2CO3 CO2	Karbonat	CO3^2-	K2CO3
17	H2SiO3 SiO2	м-silikat	SiO3^2-	Na2SiO3
17	H4SiO4 SiO2	о-silikat	SiO4^4-	Na4SiO4
18	HclO Cl2O	Gipoxlorit	ClO^-	NaClO
19	HClO2 Cl2O3	Хlorit	ClO2^-	KClO2
20	HСlO3 Cl2O5	Хlorat	СlO3^-	KСlO3
21	HСlO4 Cl2O7	Perxlorat	СlO4^-	KСlO4
22	H2CrO4 CrO3	Хromat	CrO4^2-	K2CrO4
23	H2Cr2O7 CrO3	Dixromat	Cr2O7^2-	K2Cr2O7
24	HMnO4 Mn2O7	Permanganat	MnO4^-	NaMnO4
25	H2MnO4 MnO3	Мanganat	MnO4^2-	K2MnO4
26	H3BO3 B2O3	Ortoborat
27	HBO2B2O3	Metaborat	BO2^-	KBO2
28	H2B4O7 B2O3	Теtraborat	B4O7^2-	Na2B4O7

Birelementbirxilvalentlikdavodorodatomlarisonibilanfarqlanadigankislotalarhosilqilganidavodorodatomlarisonikamiga - “meta” , vodorodatomlarisoniko’piga –“orto” oldqo’shimchasiqo’yiladi. H₂SiO₃- meta-

silikat, H₄SiO₄– orto-silikat, HBO₂- meta-borat, H₃BO₃–orto-borat, HPO₃ – meta-fosfat, H₃PO₄- orto-fosfat.

Kislota hosil qiluvchi element eng yuqori valentlini namoyon etganida unga “ per” old qo’shimchasi qo’shiladi. HClO₄- perxlorat, HMnO₄- permanganat, HIO₄- periodat.

Ba’zan kislotalardan suv chiqib ketishi hisobiga ham ma’lum nomlanishlar beriladi: H₄P₂O₇-piro- yoki difosfat, H₂Cr₂O₇– dixromat yoki bixromat.

Xossalari. Kislotalar asoslar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi:

Kislotalar asosli oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

Кislotalar tuzlarga ta’sir etib kuchsiz kislotalarni siqib chiqaradi:

Kislotalardan НСl,H₂SO₄,H₃PO₄,CH₃COOHfaol metallar (Mg, Zn,Al,Fe)bilan ta’sir etganda kislotalarning tuzlari va vodorod ajralib chiqadi:

Agar kislotalarga passiv metallar (Cu, Ag, Hg, Au, Pt) ta’sir ettirilsa, bu metallarning aktivligi kam bo’lgani uchun ular kislotalar bilan ta’sirlashmaydi.

Konsentrlangan sulfat kislota metallar bilan butunlay boshqacha ta’sir etadi. Konsentrlangan sulfat kislotaga Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar ta’sir etmaydi. Agar konsentrlangan sulfat kislotaga Сu, Ag, Hg kabi metallar ta’sir ettirilsa jarayon quyidagicha sodir bo’ladi:

Konsentrlangan kislota aktiv metallarga (Ca,Mg,Zn) ta’sir ettirilganda:

Nitrat kislota ham metallar bilan butunlay boshqacha ta’sir etadi. Konsentrlangan nitrat kislota Fe,Cr, Al,Au ва Pt kabi metallar bilan ta’sirlashmaydi. Cu, Ag, Hg va Pb kаbi faolligi kam metallar bilan ta’sirlashganda quyidagi jarayon sodir bo’ladi:

Agar shu metallar suyultirilgan nitrat kislota bilan ta’sirlashsa :

Konsentrlangan nitrat kislotani faol metallar bilan ta’siri mahsulotlari qatoriga NO₂, N_{2 ,} N₂O kirishi mumkin. Bunday faol metallar sifatida Ca, Mg, Zn olinsa, ana shu metallar bilan suyultirilgan nitrat kislota NO yoki NH₄NO₃hosil qilishi ko’zda tutiladi.

Kislotalarning olinishi. Kremniy (1V) oksiddan boshqa deyarli barcha oksidlar suv ta’sirida mos kislotalarga aylanadi:

Kislorodsiz kislotalar vodorod va metallmaslar ta’siridan hosil bo’lishi mumkin.Hosil boladigan moddalar gazlar, ular suvda eriganda kislotalar hosil bo’ladi:

Tuzlarga kislotalar ta’sir ettirilganda ham kuchsiz kislotalar hosil bo’ladi va kuchsiz uchuvchan kislotalarning hosil bo’lishi yoki ularning parchalanishi kuzatiladi:

Sanoat miqyosida ishlatiladigan nitrat va sulfat kislotalarning alohida olinish usullari bor.

4.Tuzlar

Tuzlar quyidago turlarga bo’linadi: o’rta tuzlar, nordon tuzlar, asosli, qo’sh va kompleks tuzlar.

O’rta tuzlar tarkibiga ko’ra faqat metall atomi va kislota qoldig’idan tuzilgan. Ular to’la dissotsilanadi. Shuning uchun ular dissotsilanganda faqat metall kationlari va kislota qoldig’i anionlari hosil bo’ladi:



Nomlanishi. Nomlashda avval metall, keyin kislota qoldig’i aytiladi. CuSO₄–mis(II) sulfati; Al(NO₃)₃ – aluminiy nitrati; Fe₂(SO₄)₃- temir(III)sulfati;K₄P₂O₇-kaliy difosfati yoki kaliy pirofosfati; FeSO₄ - temir (II) sulfati va hokazo. Ba’zan tarixiy nomlashlar ham uchraydi. AgNO₃ kumush nitrat yoki liapis; Na₂CO₃ – natriy karbonat yoki soda;

Nordon tuzlar. Bunday tuzlar tarkibida metall atomi, vodorod atomi va kislota qoldig’i bo’ladi. Nordon tuzlar (6-jadval) ko’p asosli kislotalardan hosil qilinadi. Agar tuz hosil qilish uchun olingan kislota tarkibida faqat bitta vodorod atomi bo’lsa undan nordon tuz hosil bo’lmaydi.

Nordon tuzlarning dissotsialanishi bosqichli boradi. Eritmada metall kationi, kislota qoldig’i anioni va vodorod kationi mavjud bo’ladi:

Olinishi. Nordon tuzlarni olishda ko’p asosli kislotalarga kuchli asoslar ta’sir ettiriladi.Reaksiyada kislotalar mo’l miqdorda olinadi.Reaksiya bosqichli borib avval nordon tuzlar keyin esa o’rta tuzlar olinadi.

6-jadval. Nordon tuzlarni hosil qiladigan kislotalar va ularning tuzlari

Kislotalar	Kislota qoldig’i	Nordon tuzlar	Tuzlarning nomlanishi
H2CO3 H2S H2SO3 H2SO4 H3PO4 H4P2O7	HCO3^- HS^- HSO3^- HSO4^- H2PO4^- HPO4^2- H3P2O7^- H2P2O7^2- HP2O7^3-	NaHCO3 NaHS NaHSO3 KHSO4 NaH2PO4 Na2HPO4 KH3P2O7 K2H2P2O7 K3HP2O7	Natriy gidrokarbonat Kaliy girosulfid Natriy gidrosulfit Kaliy gidrosulfat Natriy digidrofosfat Natriy gidrofosfat Kaliy trigidrodifosfat Kaliy digidrodifosfat Kaliy gidrodifosfat

Ko’p asosli kislotalarning o’rta tuzlariga shu kislotalarning o’zini qo’shish orqali ham nordon tuzlar olish mumkin. Masalan:

Ko’p asosli kislotalarning o’rta tuzlariga kuchli kislota (H₂SO₄) ta’sir etishda ham nordon tuz hosil qilganida:

Nordon tuzlar asoslarga kislotali oksidlarning ta’sirida ham hosil bo’ladi:

Nordon tuzlarning grafik formulasini yozish uchun shu tuz hosil qilgan kislotani grafik formulasini yozib olish kerak. So’ngra kislota qoldig’ini aniqlash va uni asosida nordon tuzni grafik formulasini yozish kerak. Oxirida shu kislota qoldig’iga metall atomi qo’yiladi.

Asosli tuzlar. Bunday tuzlar tarkibida metall atomi, gidroksil guruhi va kislota qoldig’i bo’ladi.Asosli tuzlar bir kislotali asoslardan hosil bo’lmaydi.Bunday tuzlar quyidagi asoslardan olinishi mumkin(7-jadval).

Dissotsialanishi. Bunday tuzlarning dissotsilanishi bosqichli borib, metall kationlari, gidroksil anioni va kislota qoldig’i anioni hosil bo’ladi:









Olinishi. Кuchsiz va ko’p negizli asoslarga kuchli kislotalar ta’sir ettiriladi va bu reaksiyalarda asoslar mo’l miqdorda olinadi:

7- jadval. Asosli tuzlar hosil qiladigan asoslarning qoldiqlari

Asoslar	Qoldig’i	Asoslituz	Asoslituzning nomlanishi
Mg(OH)2 Cu(OH)2 Al(OH)3 Cr(OH)3 Al(OH)3 Fe(OH)3 Mg(OH)2	MgOH^+ CuOH^+ Al(OH)2^+AlOH^2+Cr(OH)2^+ CrOH^2+Al(OH)2^+AlOH^2+ Fe(OH)2^+ FeOH^2+ MgOH^+	MgOHCl CuOHNO3 Al(OH)2NO3 AlOH(NO3)2 Cr(OH)2NO3 CrOH(NO3)2 [Al(OH)2]2SO4 AlOHSO4 [Fe(OH)2]SO4 FeOHSO4 (MgOH)3PO4	magniygidrokso xlorid misgidrokso(II) nitrat aluminiydigidrokso nitrat aluminiygidrokso nitrat xromdigidrokso(III) nitrat xromdigrokso(III) nitrat aluminiydigidrokso sulfat aluminiygidrokso sulfat temirdigidrokso(III) sulfat temirgidrokso(III) sulfat magniygidrokso fosfat

Ko’p kislotali asoslarning o’rta tuzlariga ishqor eritmalari ta’sir ettirib asosli tuzlar olinishi mumkin:

Qo’sh tuzlar. Qo’sh tuzlar o’z tarkibida bir paytni o’zida ikkita har xil metall kationi ushlab turadi. Qo’shaloq tuzlar ko’p asosli kislotalardagi vodorod atomlarini har xil metallarga almashinishi tufayli hosil bo’ladi:

Qo’sh tuzlar dissotsialanishida turli metall kationlari va kislota qoldig’i anioni hosil bo’ladi:

Olinishi.Ko’p asosli kislotalarga turli asoslarni bosqichli ta’sir etish kerak:



Kompleks birikmalar. Tarkibida kompleks hosil qiluvchi va ligandlar tutgan moddalar kompleks birikmalar deyiladi.

Eritmada eriganda kompleks kation, anion yoki neytral zarrachalar hosil qiladigan murakkab moddalar kompleks birikmalarga kiradi.

Kompleks birikmalar tuzilishining o’ziga xos tomonlari mavjud:

1. Kompleks birikmalar molekulasining markazida metall kationi yoki atomi joylashgan bo’lib(8-jadval) u kompleks hosil qiluvchi ion deyiladi.

2. Kompleks hosil qiluvchi bilan bevosita bog’langan qutbli neytral molekulalar (NH₃, H₂O, CO, NO) yoki anionlar (SO₄^2-; NO₃^-;CO₃^2-; CN^-; Cl^-; OH^-) ligandlar deb ataladi.

3. Kompleks hosil qiluvchi ionlar ushlab turgan neytral molekulalar va ionlar soni koordinatsion son deyiladi.

4. Kompleks hosil qiluvchi ion va ligandlar ichki sferani hosil qiladi va o’rta qavsga olib yoziladi.

5. Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani hosil qiladi. Ichki sferani zaryadi ligandni turiga qarab musbat, manfiy va hatto neytral bo’lishi mumkin.

Kompleks birikmalarda ichki sfera zaryadiga ko’ra ular uch xil turga bo’linadi. Kation, anion va neytral kompleks birikmalar. Kation kompleks birikmalarga misollar :



Ichki sfera zaryadi anion bo’lgan kompleks birikmalar:

Ichki sfera zaryadi neytral bo’lgan komplekslar birikmalar ham bor:

8- jadval.Ba’zi kompeks birikmalarning tarkibi

Kompleks birikma	Me^n+	Ligand	Koor. son	Ichki sfera	tashqi sfera
[Cu(NH3)4]SO4	Cu^2+	NH3	4	[Cu(NH3)4]^2+	SO4^2-
[Cr(H2O)6]Cl3	Cr^3+	H2O	6	[Cr(H2O)6^3+	Cl^-
K4[Fe(CN)6]	Fe^2+	CN^-	6	[Fe(CN)6]^4-	K^+
Na3[Al(OH)6]	Al^3+	OH^-	6	[Al(OH)6]^3-	Na^+
[Pt(NH3)2Cl2]	Pt^2+	NH3,Cl^-	4	[Pt(NH3)2Cl2]	-
[Fe(CO)5]	Fe^o	CO	5	[Fe(CO)5]	-

Meⁿ⁺kompleks hosil qiluvchi element
Kompleks birikmalar bosqichli dissotsialanadi. Birinchi galda ionlanish ichki va tashqi sferaga ajralish bilan boradi. Keyin esa ichki sfera dissotsialanadi:

Kompleks birikmalarning hosil bo’lishida cho’kmaning erib ketishi, rang o’zgarishi, yoki yangidan cho’kma hosil bo’lishi kuzatiladi:

Kompleks birikmalarning nomlanishi va geometrik tuzilishiga keyinchalik alohida to’xtalinadi.