Referati bajardi: Aliev Javlon 2019-2020 Mavzu: Suv eroziyasi, eroziya relefi va suv cho`kmalarining hosil bo`lishi

Mirzo Ulug`bek nomidagi

O`zbekiston Milliy universiteti

Geologiya va geoinformatsion tizimlar fakulteti Geologiya yo`nalishi 4 - kurs talabasi Aliev Javlonning
REFERATI

Bajardi: Aliev Javlon

2019-2020
Mavzu: Suv eroziyasi, eroziya relefi va suv cho`kmalarining hosil bo`lishi.

Reja:

1. 
   Suv eroziyasi haqida tushuncha.
   
2. 
   Eroziya rel`efi tuzilishi va hosil bo`lishi.
   
3. 
   Suv cho`kmalarining hosil bo`lishi.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Suv eroziyasi, Suv Eroziyasi dalalardan tuproq, azot, fosfor, kaliy, kalsiy va boshqalarning birikmagan zarralarini olib ketadi. Yuvilgan joylar ko`pincha kengayadi va doimiy ravishda muomaladan chiqariladi. Tuproqning o`z-o`zidan regenerasiyasi 2-10 yil ichida unumdorlikni yo`qotishi bilan sodir bo`ladi. O`z-o`zini regeneratsiya qilganda yuzaga keladigan o`simlik jamoalari odatda begona o`tlar va sersuv o`simliklardan iborat bo`ladi. Suv Eroziyasi nafaqat tekis, balki guldor ham bo`lishi mumkin. 3° dan katta yon bag`irlari da yeritish, qor, yomg`ir va bo`ron suv ta`siri ostida tuproq yuvish tez gullies shakllantirish ortidan damlama yuvish olib keladi. Tuproqlarning (yerlarning) suv Eroziyasi. Suv Eroziyasi vaqtinchalik suv oqimlari ta`sirida tuproqlarning yemirilishini anglatadi. Suv Eroziyasining quyidagi shakllari mavjud: planar, damlama, gulli va qirg`oq. Shamol Eroziyasida bo`lgani kabi, suv Eroziyasi uchun sharoit tabiiy omillar bilan yaratiladi va uning rivojlanishining asosiy sababi sanoat va boshqa inson faoliyati hisoblanadi. Xususan, tuproq strukturasini buzadigan yangi og`ir ishlov berish uskunalarining paydo bo`lishi so`nggi o`n yilliklarda suv Eroziyasining faollashishining sabablaridan biridir. Boshqa salbiy antropogen omillar: o`simlik va o`rmonlarni yo`q qilish, overgrazing, tuproqlarni chiqindilarni tozalash va boshqalar. Eroziya (lotincha "yegozyu" — "o`yuvchi" so`zidan) deganda tuproq va bo`sh jinslarning suv oqimlari va shamol bilan yemirilishi va buzilishi jarayonlarining xilma-xilligi tushuniladi. Tuproq va tog ‘ jinslarini yomg`ir, poliz va sug`orish suvlari bilan nobud qilish suv Eroziyasi, shamol-shamol Eroziyasi yoki deflyatsiya deb ataladi. Yeng ko`p uchraydigan tog`lardagi tuproqlarning suv Eroziyasiga qarshi kurashish uchun b dan 12° gacha tik bo`lgan yonbag`irlarda ipli ishlov beriladi yoki haydalgan terrasalar bilan 2.5... 3.5 m kenglikda, 13 dan 40° gacha tik joylashgan yonbag`irlarda-qazilma va quyma terrasalari bilan 2.5... 4 m keng. Eroziyaning bu turida asosiy vayron qiluvchi kuch dengiz, yomg`ir oqimlari, Melt suvlari va Daryo suvlari, loytosh, muzliklardir. Suv Eroziyasi gorizontal (planar) va vertikal ( chuqur) bo`linadi. O`rmon qoplamining kamayishi natijasida suv Eroziyasining intensivligi ortadi. Oqimning sirt komponenti kamayishi tufayli 15-25% ga oshadi va ba`zi joylarda yer osti oqimning to`liq bartaraf yetilishi. Suv oqimi vaqti keskin qisqarib, suv toshqini va jala yog`ish vaqti bilan chegaralanadi. O`simliklarning ildiz tizimi bilan yo`qolib ketishi havza ichidagi tuproqlar, tog ‘ jinslari va tuproqlarning unumdorligini pasaytiradi, tuproq va tuproqlar namlik va suv massalarini to`play oladigan suv omborlari sifatida tushadi. Bunday havzada suv resurslarining tuzilishi tubdan o`zgarib boradi: oqava suvlarning yuza komponenti 90-93% ga, ayrim joylarda yesa 100% ga, yer osti komponenti yesa 25 dan 7-5% ga yoki undan kamga kamayadi. Kleinerman Y. Z. Zaporizhia mintaqasida tuproqlarning suv Eroziyasi va unga qarshi kurash / / Eroziyalangan tuproqlarning unumdorligini oshirish / ilmiy Tr. T. 6. - P. 125-135. Shamol va suv Eroziyasi o`rtasidagi farq shundaki, avvalgi joy sharoitlari bilan bog`liq yemas. Agar suv Eroziyasi ma`lum nishablikda sodir bo`lsa, shamol Eroziyasi to`liq tekislangan maydonlarda ham kuzatilishi mumkin. Suv Eroziyasi bilan halokat mahsulotlari faqat yuqoridan pastga va shamol Eroziyasi bilan-nafaqat samolyot bo`ylab, balki yuqoriga ham o`tadi. Mamlakatda dala va yaylovlardan oqizish natijasida 5,4 mln. tonnaga yaqin azot, 1,8 Mev.fosforning t, va 3.6 Mev yo`qoladi. tonna kaliy, 169 million tonna don ishlab chiqarish uchun yetarli bo`ladi. Shunday qilib, 1971 yilda Kuban, shamol bug`doy ildizlarini fosh, tuproq qatlami haqida 7 sm dalalarida yotqizildi. Xuddi shu yili balandligi 3-3 bo`lgan kulrang-jigarrang konus. 5 km Toshkent yaqinida paydo bo`lib, 80-100 km / soat tezlik bilan harakatlanadi va deyarli I MLV ni qo`lga kiritadi. km2. Suv Eroziyasining jadalligi yonbag`irlarning tikligi, uzunligi, shakli va ta`sirlanishiga bog`liq. Eroziya mamlakatimizda ham keng tarqalgan. 220 million gektar yekin maydonidan 80 million gektardan ortig`i suv Eroziyasiga, 40 million gektarga yaqini yesa shamol Eroziyasiga uchragan. Bundan tashqari, taxminan 50 million gektar qishloq xo`jaligi yerlari Eroziya jarayonlari uchun xavfli hisoblanadi. Dala kengliklarida va qishloq xo`jaligi bilan bir qatorda suv Eroziyasi tarqatish sohasida katta rol o`ynaydi yo`llar va maydonlarni tashkil manzil, ko`ndalang (gorizontal) davolash sohalarda yonbag`rida joriy yetish, jarliklar yekranga, sirt suv oqishi kamaytiradi ishlov berish, boshqa usullar foydalanish. So`nggi paytlarda suv Eroziyasiga qarshi kurashda Eroziyaga qarshi gidrotexnik inshootlar (qo`poruvchilik, qo`poruvchilik-terrasalar, suv havzalari, suv omborlari), suv yo`naltiruvchi va suv so`ruvchi inshootlar (tepalik kanallar, blizvalik zovurlar) qo`llaniladi. Yeng qiyin texnika-bu tepalik va tog`li sharoitlarda nafaqat Eroziya va qurg`oqchilikka qarshi kurashish uchun, balki qishloq xo`jaligi (va, xususan, bog`dorchilikda) chiqindilarga jalb qilish uchun ham muvaffaqiyatli foydalaniladigan Nishab teraktlardir. Suv tuproq Eroziyasining yeng umumiy tasnifi M. N. Zaslavskiy tomonidan taklif yetilgan [21]. U Melt suvlari, yomg`ir suvlari yoki sug`orish (irrigatsiya Eroziyasi) oqibatida kelib chiqishiga qarab Eroziyaning har xil turlarini aniqladi. Bundan tashqari, u Eroziya ba`zan yer osti suvlarining mavsumiy yer yuzasiga chiqishi, shuningdek, turli muhandislik inshootlarining noto`g`ri ishlashi paytida chiqindi suvlarning tuproq qoplamiga oqizilishi natijasida yuzaga kelishiga ye`tibor qaratdi. Bundan tashqari, Eroziya sirt yoki tuproq yuvish va chiziqli yoki tuproq va asosiy jinslarning Eroziyasiga bo`linishi mumkin. suv jinslarni cho`ktirganda yoki tuproq zarralarini ajratib, tekislaganda sodir bo`ladigan suv Eroziyasi. Bu kompakt massalarni (gil, mog`or, silt va qum) alohida zarralarga ajratish jarayonidir. Suv Eroziyasining sabablari odatda tabiiy bo`lsa-da, odamlar ishtirok yetadi. Bu turdagi Eroziyaning sababi o`simliklarning yetishmasligi. Hududda o`simliklar bo`lganda tuproqni himoya qiluvchi va suvni o`zlashtiruvchi ildizlar hosil qilib, tuproq o`tkazuvchanligini oshiradi. Aksincha, tuproqlarda o`simlik yetishmasa, ular o`tmaydigan bo`lishi va Eroziyani oshirishi mumkin. Boshqa tomondan, iqlim suv Eroziyasiga kuchli ta`sir ko`rsatadigan yana bir omil. Yog`ingarchilik qancha ko`p va jadal bo`lsa, Eroziya shuncha ko`p bo`ladi. Bu, ayniqsa, tuproqda, intensiv dehqonchilik sohalarida yoki yarim qurg`oqchil joylarda o`simlik bo`lmasa, seziladi. Yana bir muhim omil - suv tomchilari; tezroq va kattaroq bo`lganlar ko`proq kinetik yenergiyaga yega, shuning uchun tuproqqa kichik tomchilarga nisbatan va kamroq yenergiyaga nisbatan ta`sir qilish qobiliyatiga yega. Yomg`ir Eroziyasi ta`siri: yomg`ir Eroziyasi Yomg`ir Eroziyasi yomg`irning yeroziv ta`sirini anglatadi. Yomg`ir suvlarining bir tomchisi tuproq zarrachasidan o`rtacha 1000 marta katta. Natijada tuproq zarrachalarini tarqatish uchun bir tomchining ta`sir kuchi yetarlidir. O`simliklar qoplami bilan ta`minlangan himoya yetarli bo`lmagan qurg`oqchil yoki yarim qurg`oqchil hududlarda kam miqdorda yog`in muhim Eroziyaga olib keladi. U yer ustidan oqib o`tayotganda yomg`ir suvlari kichik kanallarni hosil qiladi va nishablik unga imkon bersa, xazonlarda Eroziya sodir bo`ladi. Yog`inlar tepaliklardagi tuproqqa tushadi, bu yesa yer ustki qatlamlari va toshlarning surilishiga olib keladi. Boshqa tomondan, nozik tuproqli joylarda doimiy yomg`irlar suvning umuman so`rilmasligi va betartiblikka olib kelishi mumkin bo`lgan oqimlarda oqishini anglatadi. Suv Eroziyasi-tuproq qoplamining yuza suv oqimlari ta`sirida yemirilishi bo`lib, planar va chiziqli ko`rinishda namoyon bo`ladi. Planar suv Eroziyasi tuproqlarning yuza gorizontlarini (qatlamlarini) yuvish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Normal (tabiiy) va jadal suv Eroziyasi mavjud. Normal Eroziya-tabiiy tuproq hosil bo`lish jarayoni natijasida tiklanadigan minimal darajada tabiiy o`simliklar bilan qoplangan tuproq yuzasidan mexanik zarrachalarning sekin yuvilib ketishi. Jadal Eroziya — yuqori, yeng unumdor tuproq qatlamlarining sezilarli darajada yuvilishi va tuproqlarning chuqur Eroziyasi, ota-ona va bedapoya gultoj va jarliklar hosil bo`lishi bilan. Suv Eroziyasining intensivligi planar, yuza, chiziqli yoki guldor bo`lishi mumkin. Masalan, nishablikdan pastga oqib tushayotgan Melt suvlari va yomg`ir suvlari ta`sirida tekis suv Eroziyasida ishlov berish yo`li bilan oson tekislanadigan haydaladigan yerlar yuzasida kichik damli yuvilishlar hosil bo`ladi. Shu bilan birga haydalma qatlamning quvvati kamayadi va uni qayta tiklash uchun keyingi muolajalar asosiy, kam unumdor tuproq qatlamlariga haydaladi. Chiziqli suv Eroziyasi kuchli konsentrlangan suv oqimi ta`sirida rivojlanadi. Avval 20-35 sm gacha chuqur yuvilishlar hosil bo`ladi, keyin 1 m yoki undan chuqurroqgacha yuvilishlar hosil bo`ladi. Keyingi Eroziya bilan jarlik hosil bo`ladi. Jarlikning yon bag`irlari (devorlari) oxir-oqibat maydalashib, o`t, daraxt va buta o`simliklari bilan to`lib-toshgan, muloyimlashib boradi; jarliklar o`sishdan to`xtab, gultuvaklarga aylanadi. Gultojbarglar va gultojbarglar chuqurligi Eroziya asoslari bilan tartibga solinadi. Tuproqning suv Eroziyasi qishloq xo`jaligiga katta zarar yetkazadi: tuproq unumdorligi pasayadi, haydaladigan yerlar maydoni qisqaradi, yekinlar zararlanadi, ishlov berish qiyinlashadi, suv omborlari yuqoriga siljiydi, yo`llar vayron bo`ladi. Yuza Eroziya natijasida yuvilib ketgan (Eroziyalangan) tuproqlar hosil bo`ladi: kuchsiz yuvilgan, o`rtacha yuvilgan, kuchli yuvilgan. Suv Eroziyasi barcha tuproq zonalarida sodir bo`ladi. Biroq suv Eroziyasi sod-podzolik tuproqlar subzonasida, kulrang o`rmon tuproqlari zonasida, qora yer zonasida va kashtan tuproqlar zonasida hamda tog`li hududlarda yeng ko`p tarqalgan. Chernozem zonasining ayrim hududlarida suv Eroziyasi haydaladigan yer maydonining 75% dan ko`prog`ini qamrab oladi. Iqlim suv Eroziyasining rivojlanishiga (yog`in miqdori va rejimi) katta ta`sir ko`rsatadi. Eroziya og`ir va uzoq davom yetadigan yomg`irlar, kuchli qor yog`ishi, ayniqsa tuproqning sekin yerishi bilan birga faolroq bo`ladi. Hozirgi vaqtda tuproqning suv Eroziyasiga qarshi kurash bo`yicha yeng samarali va arzon chora-tadbirlar-Eroziyaga qarshi chora-tadbirlarni qo`llashdir. Bularga quyidagilar kiradi: Tashkiliy-iqtisodiy ishlar. Ularga reja va xaritalar tuzish, Eroziya jarayonlarini har tomonlama baholash, tadbirlar rejasini ishlab chiqish va ularning bajarilishini monitoring qilish bilan bog`liq davriy maydon tadqiqotlari kiradi. Pre-rejalashtirish Eroziyaga qarshi kurashda yeng muhim muvaffaqiyat omillaridan biri hisoblanadi. Agromeliorativ tadbirlar-tuproqni muhofaza qilishni hisobga olgan holda almashlab yekish tizimi. U ko`p yillik yekinlarni yekishni, yekin o`simliklarini yaylovlarda chiziqlarga joylashtirishni va meltwater tomonidan tuproq oqishini oldini olish uchun qor saqlash tizimini ishlab chiqishni va o`rnatishni o`z ichiga oladi. Bundan tashqari, tadbirlar mineral va organik o`g`itlar joriy o`z ichiga oladi. Bu bosqichda asosiy vazifa meltwater tomonidan tuproq sızdırmazlık kamaytirish va tuproq tükenmesi oldini olish uchun yemas. Tuproqni o`rmon va gidro-meliorativ muhofaza qilish. Bu yaylovlarda o`rmon chiziqlarini yekish, meltwater olib tashlash uchun kanallarni joylashtirish, yaylovlarni terakt qilish, to`g`onlar va sun`iy suv omborlari yaratishni o`z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar suvni tashlashni qat`iy cheklangan yo`nalishlar bo`ylab yo`naltirish va asosiy yer massasini himoya qilish imkonini beradi. Yer nishabligiga qarab u yoki bu Eroziyaga qarshi tadbir o`tkazishni rejalashtiradilar. Masalan, qiyaligi 2 darajadan oshmagan dalalarda yuza qochirishni kamaytirish uchun yetarli darajada oson, kontur bo`ylab ko`ndalang chiziqlarda yoki o`simlik o`simliklarida yekish kifoya. 6 gradusgacha nishablikda joylashgan maydonlarda tuproqni muhofaza qilish usullari (qadam shudgorlash, yegatlash, teshik ochish va boshqa texnikalar) keng qo`llaniladi. Maydonda kuchliroq qiyalik bilan ko`p yillik o`tlarning himoya chiziqlari yaratiladi. O`simlikka 40 metr yekish uchun himoya o`tli ipining kengligi kamida 7 m bo`lishi kerak. himoya bufer ipining kengligi nishablikning tikligiga bog`liq: u qancha yuqori bo`lsa, chiziqlar shuncha keng bo`lishi kerak. Qatorli yekinlarni tik yaylovlarda yekishga yo`l qo`yilmaydi. Suv Eroziyasiga qarshi kurash chora-tadbirlari majmui yaxshi natija olish va uzoq yillar davomida tuproq xavfsizligini ta`minlash imkonini beradi. Vaqti-vaqti bilan, zamin holati qo`llaniladigan himoya chora-tadbirlar tuzatish bilan nazorat qilinishi kerak. Faqat Eroziyaga qarshi chora-tadbirlar guruhini o`z vaqtida amalga oshirish Tatariston Respublikasida suv Eroziyasining o`sishini va qishloq xo`jaligi yerlarining unumdorligini saqlab qolishga yordam beradi. Suv Eroziyasi yuza (planar) va chiziqli (g`uj yoki kanal) - tuproq va yer osti Eroziyasiga bo`linadi. Yer usti Eroziyasi asosan semiarid xududlarda sodir bo`ladi, chunki namgarchilik joylarda yaylovlar odatda o`simliklar bilan muhofaza qilinadi. Quruq joylarda hatto yengil yog`ingarchilik ham sezilarli oqibatlarga olib keladi. Yomg`irdan so`ng yoki qor yog`ishi natijasida yuqori tuproq qatlami suvga to`yinadi va ortiqcha suv yon bag`irlarni plashada pastga oqizib, u bilan tuproq zarralarini sudrab ketadi. Bunday yuvilish, natijada yuvilish hosil bo`lmaydi, planar yoki yomg`ir, Eroziya deyiladi. Biroq, tuproqning mikrorelefi mukammal silliq yemas. Shu munosabat bilan atmosfera suvining yuza oqishi turli o`lchamdagi triller va perchinkalar orqali amalga oshiriladi. Meltwater jamlangan oqimlari, yomg`ir, va yomg`ir suvi kichik yegat yaratish va keyin gullies. Kanal (chiziqli) Eroziya planariyaga nisbatan tezroq davom yetadi va gultojibarg tarmoq hosil bo`lishi bilanoq yer yuzasining faol diseksiyalanishi boshlanadi. Yil davomida dala yuqori gorizontdan b-12 t / ga material yo`qotadi, ayrim hollarda yesa jala paytida yeng unumdor tuproqning 200 t gacha gektaridan yuviladi. Shu bilan birga o`simlik bilan qoplangan daladagi tuproq ochiq dalaga nisbatan kam darajada yuvilib ketadi. Jarliklar, Markaziy "yadro" dan tashqariga fanning - tamba, maydonlarni, o`tloqlar, kesilgan yo`llar halok. Ko`pincha nurning uzunligi o`nlab kilometrga, jarliklar yesa bir necha kilometrga yetadi. O`z vaqtida to`xtamay, jarlik yanada chuqurroq va kengroq o`sadi, unumdorroq yerlarni qo`lga kiritadi. Jarliklarda kichik suvo`tlar hosil bo`lib, ular birlashib katta daryolarga qattiq yog`inlarni o`tkazadi. Yer osti suvlari ham suv oqimlarini oziqlantirib, yerigan minerallarni jinslardan chiqarib yuboradi. Daryolar o`z kanallarini chuqurlashtirish va kengaytirish orqali tashiladigan cho`kindilarning hajmiga yordam beradi. Harakatdagi suv va tosh parchalari oqimi Daryo vodiysidagi Daryo va toshqol konlarini ko`chiradi. Shunday qilib, unumdor tuproq qatlamining olib tashlanishi nishabliklarda joylashgan haydalma maydonlardan joylanmagan yuza oqishi tufayli kuzatiladi. Bu sezilmaydigan, lekin yeng xavfli va zararli jarayon. Tik va uzoq yon bag`irlari, oqishi yendi an`anaviy tillaga tomonidan nazorat qilinishi mumkin katta damlama va oqim yuvish, shakllanishiga olib kelishi mumkin. Bu tuproqni yuvish deb ataladi. Bunday holda, olingan yuvish maxsus tekislanishi kerak. Yuvilganda sizib chiqqan tuproq zarrachalari kattalashadi. Tuproq yuvilishi tuproq turiga, uning fizik-mexanik tarkibiga, yuza qochirish miqdoriga va tuproq yuzasining holatiga bog`liq. Tuproq yuvish stavkalari keng turli haydaladigan yerlar uchun farq qilishi. Janubiy chernozemalar uchun tuproqni yuvish ko`rsatkichlari (t/ga) 21.7 (qiyalik bo`ylab qishki shudgorlash), 14.9 (qiyalik bo`ylab bir xil) dan 0.2 (uzoq muddatli depozit) gacha o`zgaradi. Qishloq xo`jalik yerlarida tuproqlarning zamonaviy suv Eroziyasining rivojlanishiga katta darajada yerlarni yekspluatatsiya qilish jarayonida barqaror suv rejimining buzilishi sabab bo`ladi. Tuproq Eroziyasiga hissa qo`shadigan shartlar suv oqimlarining konsentratsiyasini kamaytirish va sirt oqimini sekinlashtirish orqali bartaraf yetilishi mumkin: tuproqning yemishi va infiltratsiya qobiliyatini oshirish, yog`ingarchilik joyida yog`inlarni saqlab qolish va kerakli miqdordagi suvni gidrografik tarmoqqa yo`naltirish yoki xavfsiz tarzda tushirish. Eroziya jarayonlarini yeng samarali nazorat qilish uchun haydaladigan yerlar Eroziyaga chalinishning bir necha toifalariga bo`linadi va shu toifalarga qarab tegishli muhofaza choralari ko`riladi. Birinchi toifaga Eroziya jarayonlari umuman rivojlanmagan yeng yaxshi haydaladigan maydonlar kiradi. Ikkinchi toifaga yaxshi va o`rta haydaladigan yerlarga yega bo`lgan, kuchsiz ifodalangan kovakli yonbag`irlarning bo`linuvchi qismlari kiradi. Ushbu toifadagi tuproqlar yuvilmaydi yoki juda oz yuviladi va qishloq xo`jaligi yekinlari uchun ishlatilishi mumkin. Ba`zi yillarda nisbatan katta oqim meltwater tomonidan taqdim yetiladi, og`ir yog`ingarchilik zaif, va normal yomg`ir hech oqishi bor.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Хэллем Э. Великие геологические споры / пер. с англ. З. В. Кабановой; под ред. Ю. Г. Леонова. М.: Мир, 1985.
   
2. 
   Тўртламчи давр геологияси. Х.А. Тойчиев, Х.А.Хусаинов.
   
3. 
   Смирнов В.И. Геология полезных ископаемых. 2-е изд., М., 1969
   
4. 
   Четвертичная геология. Чистяков А.А., Макарова Н.В., Макаров В.И.