Referati bajardi: SobirjonovHojimurod Tekshirdi: Oltinko’l 2023-y Mavzu: Biznesvaekologiya Reja

3.Biznes va unga ta’sir etuvchi omillar
Ijtimoiyomilboshqalarganisbatano’ziningtarkibijihatidananchaginamurakkabhisoblanadi. Shuninguchun hamuningtarkibiko’pginaelementlardantarkibtopadi. Agartadbirkorularnie’tiborgaolmasa, kelgusidasalbiynatijalargaolibkelishimumkin. Quyidagilarbuomilningasosiyelementlarihisoblanadi:

• 
  jamiyatdamafkuraningholati;
  
• 
  milliyurf-odatlar;
  
• 
  millatningmadaniyvamaishiyodatlari;
  
• 
  atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga bo’lgan munosabati;
  
• 
  davlatningtadbirkorvatadbirkorlikfaoliyatigabo’lganmunosabati.
  

Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o’zida aks ettiradi. Narx-navo tizimi, o’z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga tadbir­kor tomonidan jalb qilinayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit stavkasi miqdori hamda soliq va majburiy to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bunda bozordagi raqobat shart-sharoitlari sifat va miqdoriy jihatdan tahlil qilib chiqiladi.
Tadbirkorliknidavlattomonidanma’lumbirshart-sharoitlaryaratilgandaginaamalgaoshirishmumkindir. Uningtarkibtopishiavvalamborjamiyatdagima’lumbirvaziyatningvujudgakelishibilanbog’liqbo’lib, undagisiyosiyvaiqtisodiyvaziyattadbirkorlikfaoliyatinitarkibtoptirishgayo’naltirilganbo’ladi. Shuninguchun ham O’zbekistonRespublikasidakichikbiznes va xususiy tadbirkorlikniqo’llab-quvvatlashbo’yichaPrezidentimiz I.A. Karimov tashabbusibilankerakliqonunlar, qarorlar, farmonlar va shu kabi huquqiy-me’yoriy hujjattlarqabulqilinganbo’lib, ularhayotgatadbiqkelinmoqda. Shu bilanbirgatadbirkorlikfaoliyatinirag’batlantirishmaqsadidaikkita fond: tadbirkorliknirivojlantirish, kichikbiznesnirivojlantirishgako’maklashishfondlaritashkiletilgan.
Tadbirkorlikfaoliyatiningkelajagitadbirkorlikmuhitibilanbelgilanadi, u esajamiyatdagiijtimoiy-iqtisodiyvaziyatniaksettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiyvaziyatgaiqtisodiymustaqillik, tadbirkorlarsinfi, iqtisodiyaloqalardabozorningustuvorligi, tadbirkorlikkapitalinimujassamlantirishsharoitiningmavjudligivakerakbo’lganresurslarniishlatishkiradi.
Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqallik darajasi bozorda vujudga kelayotgan mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi.
Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin boshqarish usullari ma’muriy yoki direk­tiv ko’rinishida bo’lishi mumkin emas. Ularning asosiy tad­birkorlik faoliyati sub’ektlariga ta’sir qiladigan choralardan emas, balki shunday sub’ektlarning tarkib topishi yo’lida qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo’lishi kerak.
Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish ko’p jihatli jarayon bo’lib, u o’z ichiga quyidagi tarkiblarni qamrab oladi:

• 
  ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsafaning hamda ular bilan bog’liq bo’lgan jamiyat a’zolari psixologiyasining o’zgarishi;
  
• 
  tadbirkorlikni rag’batlantiruvchi milliy dastur qabul qilini-shi.
  

Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiy o’sishining qo’shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta rol o’ynaydi, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o’stirish va millatning farovonligi uchun xizmat qiladi. (1-chizma)

Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy falsafaning shakllanishi			Tadbirkorlikmuhitinishakllantirish			Iqtisodiyfaollikningalohidashaklisifatidatadbirkorliknishakllantirish
Ijtimoiymuhitnitarkibtoptirish			Tadbirkorlikinfratuzilmasini shakllantirish			Milliyboylikvamilliyfaravonlikningo’sishi

1-chizma. Tadbirkorlik muhitining shakllanishi.


Hozirgi sharoitlarda tadbirkorlik muhitini tarkib top­tirish nafaqat milliy, balki xalqaro muammolardan hisoblanadi. Mavjud bo’lgan mamlakatlar-aro guruhlarda, masalan, Evropa Ittifoqi miqyosida yagona tadbirkorlik muhiti vu­judga kelmoqda. Bu degani tadbirkorlik faoliyatini yuritish Evropa jamiyatiga kiruvchi barcha mamlakatlarda bir-biriga o’xshab ketmoqda.
Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo’lmish tadbirkorlik respublikamizda bandlikning aniq shaklini va yangi ish joylarini barpo etish yo’lida eng rivojlangan davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlanib kelinmoqda. Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi bir necha yillar mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko’rsatish yoki soliqlar to’lashda tadbirkorlar uchun ma’lum bir imtiyozlar berilishida aks etmoqda.
Tadbirkorlik muhiti mamlakatning rivojlanishi asosini tashkil qiladi va ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakat-larda bunday muhit o’zining qulayligi hamda iqtisodiy jarayonlarning yuqori darajada unumli tashkil qilinishi bilan ajralib turadi.
Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo’lsa, jamiyat moddiy va ma’naviy jihatdan shunchalik yuqori darajada bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarning samarasi amalda faoliyat ko’rsatayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan kishilar soni bilan belgilanadi. Bu, o’z navbatida, tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkorlarni jalb qilish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va tad­birkorlik muhiti darajalariga bog’liqdir. Oxirgisi tadbir­korlik faoliyatiga davlatning aralashishi darajasiga bog’liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib berishi kerakki, unda tadbirkorlarning va tadbirkor bo’lmoqchi bo’lganlarning qiziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o’z ifodasini topsin. Jahon tajribasi ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko’rsatmoqda.
Biznesnisamaraliyuritishungatashqimuhitdanaralashishniyoqtirmaydi. Biznesniyuritishdatashqaridanozginaaralashuvbo’lsa, uningemirilishigaolibkelmasa ham tad­birkorliktarkiblariningfaoliyatko’rsatishigasalbiyta’sirko’rsatadi. Shuninguchun ham davlatiqtisodiyotuchunkeraklibo’lganbarchashart-sharoitlarniyaratishivatadbirkorlaruchunko’proqerkinlikberishikerak. Shunga asoslanganholdaisholibborayotganO’zbekistonjahon iqtisodiyotidao’ziningmunosibo’rninitopmoqda.
Shularninazardatutganholda,O’zbekistonRespublikasiPrezidentiI.A.Karimovshunday deb ta’kidlaydi: «Erkintadbirkorlikuchuniqtisodiyvahuquqiyshart-sharoityaratishzarur. Kichikbiznes va xususiy tadbirkorliknikengrivojlantirishuchunhammayo’lniochibberishkerak. Tadbirkorliktuzilmalariningmoliya, bank vaboshqabozortuzilmalaribilanmunosabatlarinimustahkamlash, engmuhimi, kreditolishyo’lidamavjudto’siqlarniolibtashlashlozim. Ularningxomashyoresurslaridanfoydalanishlarigakengyo’lochibberish, ularishlabchiqarayotganmahsulotmamlakatningo’zida ham, uningtashqarisida ham sotiladiganbozornikafolatlovchi tizimni barpoetishdarkor»¹.
Yuqoridagilarnihisobgaolib, tadbirkorlikmuhitiniyaratishbilanbog’liqbo’lganomillarguruhlargaajratilganvashuasosdauningshakllanishvarivojlanishmexanizminingtashkiliy-iqtisodiymodeliyaratilgan.
Tadbirkorlikmuhitigata’siretuvchiomillarniquyidagiguruhlargabo’lishmumkin:
- aniqbir mahsulotgaiste’molchilarningto’lovqobiliyati. Bundabozordagimavjudhakiqiy talab bilankutilayotgan talab farqlanadi.
Agar, mahsulot (tovar) o’ziningxususiyatlaribilanavvalgilaridanajralibtursa, ungabo’lgan talab marketing usullaribilananiqlanadi:
- tavakkalchilikvabozordagixatarlarnio’zzimmasigaolib, mulkjavobgarligiasosidaishyuritaoladigantadbirkorlar. Ularo’zmulki, bilimvasarmoyasinisamaraliishlataoluvchiyuqorimalakalivama’lumbozorvaziyatlarigamoslashaolishqobiliyatigaegabo’lishlarikerak;
- sarmoyagaegabo’lganinvestorlar. Bunga jismoniyshaxslaryokierkinsarmoyagaegakorxonalar, tashkilotlarhamdatadbirkorlarningo’zlari ham kiradi. Ularbirqanchatoifanitashkilqiladi: banklar, jamg’armalar, sug’urtakompaniyalari, davlattashkilotlari, chetelinvestorlarivaboshqalar;
- tadbirkorlikfaoliyatinibirme’yordaolibborishimkoniniberuvchiinfratuzilmalar. Ularqatorigamoliya-kredit, audit, marketing, konsalting, axborot, sug’urtavashukabixizmatlarko’rsatuvchitashkilotlarkiradi;
- qarorqabulqilishtizimi. Bu tizimtarkibigaavvalo,biznesningishonchliligivasamaralibo’lishinibaholashimkoniniberuvchimezonlar, usullarto’plamikiradi. Tadbir­korbutizimorqalio’zishinatijasinitekshirishimkonigaegabulishikerak.
Shu omillarningtizimlivao’zaro harakat qonuniyatlaritadbirkorliknifaollashtiradiva u xo’jalikmexanizmi orqaliamalgaoshiriladi. Natijada, ayrim hudud vatarmoqlardayangikorxonalar, ishlabchiqarish, xizmatko’rsatishvaboshqatadbirkorlikob’ektlarivujudgakeladi. Bundayfaoliyatlartadbirkorningbilimi, sarmoyalar, bozortalabi, davlatvaboshqatash-kilotlarningo’zaromanfaatliharakatitufaylifaollashaboradivabozorgamoslashadi.
Ishbilarmonlikmuhitinitahlilqilishjarayonidatad­birkorharbirmillatningan’analari, urf-odatlari, qandayoziq-ovqatlarniiste’molqilishivaqandaybuyumlarnikiyishiniinobatgaolishi maqsadgamuvofiqdir. Bundantashqarixalqningto’lovqobiliyatinibilish ham kattaahamiyatkasbetadi. Ushbuomiliste’moltovarlariishlabchiqarishnitashkilqilishdakattarolo’ynaydi. Tadbirkorshuomilnihartomonlamatahlilqilishdao’zmamlakatidagibozorvaziyatinihamdaushbumahsulotnikelajakdaeksportqilishmumkinbo’lganqo’shnimamlakatlarbozorini ham ko’rib chiqishikerak.
Har birtadbirkoro’zinio’rabturganmuhitgaqo’shilibketishiuchunishniuningtahlilidanboshlashilozim. Tadbirkorlikmuhitinitahlilqilishdatadbirkorma’lumbirchegaradakasbiyfaoliyatko’rsatishuchunqandayiqtisodiymanfaatiniamalgaoshirishimumkinliginibelgilaboli­shikerak. Iqtisodiymanfaatniamalgaoshirish, avvalambortadbirkorningo’zishinitashkilqilganlikdarajasigabog’liqbo’ladi. O’zishinitashkilqilganlikesatadbirkorningma’lumbirishbilarmonlikmuhitigamustaqilkirishibilanbelgilanadi.
Tadbirkorma’lumbirtadbirkorlikmuhitigakirisharekan, diqqat-e’tiborinifaqato’zg’oyalariniamalgaoshirishgaemas, balkiqandayqilibinvestorlarningmablag’larinitadbirkorlikfaoliyatigajalbqilishgaham qaratishikerak.
Tadbirkorningo’zishinitashkilqilishidagiasosiyvazifa, avvalo, o’zg’oyalarinima’lumbirmuhitgatadbiqqilishuchunkeraklibo’lganbirlamchikapitalnibarpoqilishdaniboratdir.
Tadbirkorlikg’oyasiniamalgaoshirishuchunishlabchiqarishjarayoniningmavjudligi talab qilinadi.
Tadbirkorishbilarmonlikg’oyalarigavamaqsadlarigato’g’rikeladiganvajalbqilingankapitalninghajmidankelibchiqqan holdayangiishlabchiqarishtarkibinishakllantiradi. Agar tadbirkoro’zg’oyasiningtashabbuskorivainvestorisifatidaishtiroketayotganbo’lsa, faoliyatiningtashkiliy-huquqiyshaklini, korxonauchunqo’shayotgano’zhissasinioldindanbel­gilabolishikerak. Shundayqilib, tadbirkorningo’zishinitashkilqilishtamoyilijamiyatuchunyangiishlabchiqarishtarkibinishakllantirishvaundao’ziningqaydarajadaish­tiroketishinibelgilabolishdaniboratdir.
O’zishinito’g’ritashkilqilishtadbirkorlikningasosiyomillaridanhisoblanadi. Shuninguchun ham tadbirkorbufenomennibarpokiluvchibarchaqismlarnihartomonlamae’tiborgaolishikerak. Tadbirkorfaoliyatiningbujihatlarinio’rganishdauningfaoliyatiketma-ketliginikuzatishalohidaahamiyatkasbetadi. Bundatadbirkorningasosiyharakatlariketma-ketligiquyidagichabo’lishimumkin:

• 
  birinchidan, biznesg’oyasini ishlabchiqish;
  
• 
  ikkinchidan, ishbilarmonlik muhitini chuqur o’rganib chiqish;
  
• 
  uchinchidan, tadbirkorning iqtisodiy manfaati bilan biznes g’oyasi-ning o’zaro to’g’ri kelishi, tadbirkorlik g’oyasi bilan tadbirkorlik muhitining o’zaro muvofiqligi;
  
• 
  to’rtinchidan, g’oyani amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan kapital hajmini belgilab olish;
  
• 
  beshinchidan, biznes g’oyani amalga oshirish uchun kerak bo’lgan korxona yoki tashkilotni tarkib toptirish.
  

Har bir tadbirkorlik faoliyatining asosini ma’lum bir g’oya tashkil qiladi. Bu g’oyalar oddiyligi bilan ajralib turadi: kimdir tovarni yangicha jildlash g’oyasini beradi, bozorda mavjud bo’lgan tovarga yangiliklar kiritadi va shu asosida unga bo’lgan talab darajasini oshirishga harakat qiladi va hokazo.
Ishbilarmonlik g’oyasi ko’pincha o’z professional faoliyatida mustaqillikka erishish va qo’shimcha fonda olish ishtiyoqida bo’lgan kishilarda paydo bo’ladi. Buning uchun kishi iqtisodiy jarayonlarni har tomonlama tahlil qilib, undagi mavjud bo’lgan etishmovchiliklarni aniqlab, unga o’z faoliyatini yo’naltirishi lozim.
Agar tadbirkorda o’z biznesini tashkil qilish yuzasidan biron bir g’oyamavjud bo’lsa, u holda u ishbilarmonlik muhitini o’z g’oyasi va iqtisodiy manfaati bilan mutanosiblik darajasini tahlil qilishi kerak.
Avvalo, tadbirkor ma’lum bir muhitda aniq g’oyani amalga oshirish shaklini belgilab olishi kerak. Bunday shakllarning turi juda xilma-xildir. Tadbirkorlik vazifalari yakka holda va guruh bo’lib amalga oshirilishi mumkin. Qanday shakllarni tanlash g’oyaga hamda tadbirkorlik muhitiga bog’liqdir.
Tadbirkorlik muhiti va g’oyasini har tomonlama tahlil qilish shu g’oyaniamalga oshirish uchun kerak bo’lgan kapital miqdorini belgilab olishga yordam beradi. Bunda tadbirkor bankdaan yoki biznes-fonddan kredit olishi uchun biznes-reja yoki texnik-iqtisodiy asosni (TIA) ishlab chiqishiga to’g’ri keladi.
Biznes-rejada tadbirkor ishbilarmonlik g’oyasiga tayangan holda tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan shart-sharoit-larni amalga oshirishning barcha harajatlari qancha qiymatni tashkil etishini aks ettiradi. Ushbu holda gap kerak bo’lgan birlamchi kapital hajmini belgilash, tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish uchun jalb qilinishi lozim bo’lgan moliyaviy resurslarni aniqlash haqida ketmoqda.
Xulosa
Tadbirkorlik g’oyasini ma’lum bir muhitda amalga oshi­rish mumkinligi aniqlanib, ishni tashkil etish bo’yicha kerak bo’lgan moliyaviy mablag’larni olish manbai tanlangandan keyin tadbirkor o’z faoliyatini uch yo’nalishga qaratmog’i lozim.
Birinchi yo’nalish – ishlab chiqarish jarayonlari va tadbirkorlik tarkiblarini boshqarish. Tadbirkorlikfaoliya­tiningushbuyo’nalishimenejmenttamoyillariningturisifatidamustaqilrivojlanadi. Tadbirkormenejmentningasosiytamoyillariniyaxshio’zlashtirganbo’lishivazamonaviymenejerbo’lmog’ilozim.
Ishlabchiqarishniboshqarishhechqachontadbirkorningboshqayo’nalishlaridanajratilganholdaolibborilishimumkinemas: u ishlabchiqarishnifaqatiste’molchilaruchuntashkilqiladi. Shuninguchun ham tadbirkorfaoliyatiningikkinchiyo’nalishibozornihartomonlamao’rganishdir. Bozordabo’layotganjarayonlarnitahlilqilmasdanturibtadbirkorlikfaoliyatinisamaraliolibborishmumkinemas.
Sheriklarbilanbo’ladiganaloqalarni yaxshiyo’lgaqo’yishtadbirkorlikfaoliyatininguchinchiyo’nalishidir. Bundatadbirkorlikniyanadarivojlantirishyo’lidasheriklikmunosabatlariniyangibosqichgako’tarishvaeskimunosabatlardanvozkechishmaqsadgamuvofiqdir.
Yuqorida zikr etilganilmiyasoslar, tamoyillarO’zbekistondatadbirkorlik, uningkichikbiznes va xususiy tadbirkorlik­nirivojlantirishbilanbog’liq bo’lganjarayonlarnitizimlitahlilqilish, bashoratlashhamdaqarorqabulqilishgaasosbo’ladi.