Referati mavzu : O’zbekistonda psixologik maktablarning vujudga kelishi Reja

---

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT 
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI SIRTQI GURUH 
TALABASI XUDOYNAZAROVA DILOVARNING 
PSIXOLOGIYA TARIXI FANIDAN TAYYORLAGAN
REFERATI 

---

Mavzu: O’zbekistonda psixologik maktablarning 
vujudga kelishi 
Reja: 
 
 1. Psixologik muammolarni o`rganuvchi 
labaratoriyalarning ochilishi. 
 
2. Institutlarning ochilishida faoliyat ko`rsatgan 
olimlarning xizmatlari. 
 
3. Psixologiya muammolari bo`yicha ilmiy ish olib 
borgan olimlar. 
 
4. Psixologiyaning hozirgi ahvoli. 
 

---

Dastlabki pedagogik va psixologik fikr markazlari sifatida 1918-yili Toshkent va 
keyinchalik Chimkent shahrida tashkil qilingan, Pedagogik mo`zey va pedagogik 
laboratoriya universal o`quv tarbiya muassasasi bo`lib, ta‘lim tarbiya bilan bog`liq 
bo`lgan hamma vazifalarni qamrab oladi. Bu yordam ta‘lim metodlari ishlab 
chiqarilgan, shu yerning o`zida sinalgan va respublikaning boshqa ukuv 
muassasalariga tarqatilgan. Ishning bunday tashkil qilinganligi tadbiq qilishga 
imkon bergan. Pedagogik laboratoriya haqida nizomda ancha bu joy pedagogik fikr 
va ishning markazi bo`lishi lozim. Shuning ychun bir tomondan pedagogik ishning 
har bir yangilik uqitishdagi laboratoriyada to`plangan boy tajribadan foydalanish 
imkoniyati berilish kerak, bu imkoniyat bevosita maktablarga berilish kerakdir. 
Boshqa laboratoriya va kabinetlar bilan bir qatorda pedagogik laboratoriya va 
pedagogik mo`zeyda eksperimental psixologik laboratoriyani ham mavjud bo`lib, 
bu yerda turli xil psixologik tajribalar amalga oshirilgan 1919 yili 1 aprelda 
Kavman Xorvat maorif komissariga xat yullab, davlatning ko`zi ojiz, gung, ruhiy 
kasal va psixologik taraqqayoti hamda psixikasi muvozanatsiz bolalarni o`z 
tarbiyasiga olishi zarur va umumligini ta‘kidlagan. Xuddi shu maqsadda butun bir 
maxsus muassasalar tizimini tashkil etishni taklif etishni. Xorvatning taklifi bir 
necha yo`nalish bo`yicha diqqatga sazovordir. Birinchidan, bu kompleks 
harakteridagi, ishi bo`lib, biron bir psixonevrologik kasallik nazardan chetda 
kolmagan Ikkinchidan, bu rejada qattiq ketma-ketlikdan bir necha bosqich nazarda 
tutilgan. 
1. Kasallik diagnostikasi (tadqiqot darajasi); 
2. Kasallarni davolash (amaliy tibbiy darajasi); 
3. Kasallarni tarbiyalash va ta‘lim berish (amaliy ta‘lim darajasi). 

---

Birinchi darajani psixologik laboratoriya, ikkinchi darajani davolash maxsus 
muassasasi, uchinchi darajani maktablar amalga oshirish ko`zda tutilgan. 
Turkistondagi muassasalardan biri «o`zbek davlat ilmiy tadqiqot instituti», xozirgi 
Kori Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti 1929 yili tashkil 
qilingan bo`lib, hozirgi kunga kadar bu institut uqitishning pedagogik 
kontseptsiyalari maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida ta‘lim-tarbiya 
nazariyasini yaratuvchi yagona markaz hisoblanadi. 30-yillar boshlarida institut 
tarkibida kuyidagi kabinetlar mavjud bulgan: 
1. Sotsial gigiena. 
2. Iqtisod. 
3. Pedaloga pedagogik. 
4. Psixologik laboratoriya. 
Institut tashkil bulgai vaktdan boshlab yerli xalq hususiyatlar va ijtimoiy muhitini 
chuqur tadqiq qilish bolalarning psixologik ijtimoiy-madaniy xususiyatini hisobga 
olgan holda darslarni yaratish bilan shug`ullandi. Institut faoliyatining asosiy 
yo`nalishlari quyidagilardan iborat edi. 
1. Ilmiy eskpeditsiyalar uyushtirish; 
2. Bolalar harakterini urganish; 
3. Pedagogik kadrlar tayerlash. 
Ushbu institutning faoliyati Bendrikov, Leventuert, Zavarova, Yusupov, Tokanaev, 
Debenzov, Mirsharipov, Muxiddinov kabi olimlar-ning nomlari bilan chambarchas 
boglig`. 30 yillarda bu institutda jahon psixologiya faniga katta hissa qushgan 

---

olimlardan biri Aleksandr Romanovich Luriya ishlagan. U o`z institut doirasida 
o`tkazgan tadqiqotlari asosida keyinchalik «Ob istoricheskom razvitie 
poznavatelnix protsessov» - «Bilish jarayonlarining tarixiy taraqqiyoti haqida» 
degan asarini nashr qildi. O`zbekistonda psixologiya fanining shakllanishiga katta 
hissa qo`shgan olimlardan yana biri P.Ivanov hisoblanadi, 1927 yil Samarqanddagi 
o`zbek pedagogika institutida (pedakademiya) eksperimental psixologiya 
laboratoriyasini tashkil qilgan. 1940 yilda u pedagogika institutlari talabalari uchun 
psixologiyadan birinchi o`quv qullanmasini nashr qilgan. 
Keyinchalik 1934 yili Samarkand pedagogika institutining o`zbek davlat 
universitetiga aylantirishi munosabati bilan Ivanov o`z laboratoriyasi bilan 
Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Universitetiga ko`chib o`tadi. Pedagogika 
ukuv muassasalarida ilmiy pedagogik potentsialning yetishmasligi tufayli dastlabki 
psixologiya darslari ustida tarjimonlar yordamida olib borilgan keyinchalik bu 
tarjimonlariing o`zlari mustaqil ravishda psixologiyadan o`zbek tilida ma‘ro`zalar 
uqiy boshlashgan. Aliaskar Usmonov, Toxiriyxon Askarxujaev, Bayburova, 
Raxmatova va boshqalar bir bo`lib o`zbek tilida psixologiya o`qituvchilari 
bo`lishgan Ivanov (1891-1968 yillar) psixologiyadan 75 yildan ortiq ilmiy ishlari 
nashr qilingan. Uning 1927 yilda nashr qilingan «Umumiy pedagogika» bo`yicha 
qisqa ocherk, «maktabshunoslik» tarbiyaning umumiy metoddari 40-yillar va 54-
yillarda «Umumiy psixologiya», 62-yilda -«Ta‘limning psixologik asoslari» kabi 
asarlari O`zbekistonda psixologiya fani rivojlanishiga juda katta hissa qo`shdi. 
Sh.A. Boyburova, Usmonov kabidar bevosita uning rahbarligida faoliyat 
ko`rsatishdi. 1959 yil uning rahbarligida Davletshin, Bekboev, Mo`zaffarov, I.P. 
Ivanovlar nomzodlik disertatsiyalarni himoya qilishdi. 1963 yil O`zbekistonda 
psixologiyadan birinchi bo`lib, Krasnoboev Ilya Berov-ich (1896-1968) Toshkent 
Davlat universiteti filologiya fakulteti logika va psixologi kafedrasi - mudiri 
«Yuqori sinf yquvchilarida e‘tiqod, axloqiy tushunchalarni shakllanishi» 
mavzusidagi doktorlik ishini himoya qildi. Krasnoboevni ilmiy faoliyati 20 yillarda 

---

O`zbekistonda tadqiqotlar bilan bog`liq uning rahbarligi ostida logika va 
psixolgiya kafedrasi azolari: 3. Mo`minova, V.Ya. Maros, A. Abdusattorov, V.I. 
Sofer, A. Gulyamov, R.V. Gulyamov, A. A. Yerstifirovlar turli xil ob‘ektlarda 
psixologiya va logika bo`yicha ilmiy tadqiqotlarini olib bordilar. Bu tadqiqotlar 
O`zbekistonda xalq ta‘limi bilan bog`liq muammolarni hal qilishga yordam berdi. 
M.Voxidov (1927-1989 yillar) 1955 Leningradda nomzodlik ishini himoya qilgan, 
Dastlab Andijon pedagogika institutida, so`ngra Qori Niyoziy nomidagi 
pedagogika ilmiy tadqiqotlar institutida ishlagan. 1966 yil Toshkent Davlat 
universiteti psixologiya kafedrasi mudiri etib saylangan. 1973 yili Ministrlar Soveti 
topshirig`iga binoan tarix fakulteti tarkibida tashkil etgan, Zinin, L.I. Sofer, 
M.Mamatov ishtirokida va markazning istedodli olimlari yordamida bu yerda 
o`quv eksperimental laboratoriya tashkil qilingan. M.Voxidov tomonidan 
maktabgacha pedagogika bilim yurtlari uchun, pedagogika institutlari uchun 
darsliklar yozilgan, oxirgi yillarda Voxidov Petrovskiy tahriri ostidagi «Umumiy 
psixologiya» darsligi tarjima qilingan va ayni paytda milliy va mintaqaviy 
hususiyatlarni hisobga olgan holda o`zbek tilida darslik yaratish bilan mashhur 
bo`di. 
Davletshin Gabdulgalimovich 1923 yilda tug`ilgan. Toshkent Davlat 
universitetining psixologiya kafedra mudiri psixologiya fanlari doktori, 1957 yilda 
«5» va «7» sinf o`quvchilarida texnik qiziqishlarini shakllanishi mavzusida 1971 
yil o`quvchilarni texnik qobiliyatlar psixologiyasi mavzusida doktorlik 
disertatsiyasini ximoya qilgan. 1968 yildan beri psixologiya kafedrasida mudirlik 
qilmoqda, M.Davletshin raxbarligida uning bevosita maslahatlari yordamida 
O`zbekistonda 100 dan ortiq nomzodlik va doktorlik ishini himoya qilgan. 
O`zbekistonda har xil muammolar bo`yicha umumiy, yosh pedagogika sotsial 
psixologiya bo`yicha F.S. Ismoilova, D.Z. Zaynobiddinov, Majidov, B. Gagshirov, 
I.Maxmudov, L.K. Saytov, M.I. Musaeva, V.G. Gorobets, D. D. Sharipov, R.K. 
Shoxnazarov, J.U. Mavlonov, A. Epgptov, A.V. Majitova, M.I. Sagatov, D, 
Egamberdieva, G, Abdusamatov, K.Sobirov, A.Sindarov va boshqalar yetishib 
chikdilar. Bundan tashqari har xil muammolar bo`yicha 25 ta ish himoya qilindi. 

---

Bulardan nutq psixologiyasi bo`yicha 7 ta ish: (P.P Zamin, N.N. Nigmatov, A.I. 
Arjonova, X. Ochilova va boshqalar), xotira psixologiyasi bo`yicha 4 ta ish: (P.I. 
Ivanov, M.V. Voxidov, X.M. Gafurova, V.P. Ivayova); diqqat bo`yicha M.X. 
Raxmonova; Ta‘lim tarbiya bo`yicha 14 ta ish (Goziev, Kodirov, Rasulov, 
Usmonova, Krasnoboev, Tokareva va boshqalar); 
Mehnat psixologiyasi bo`yicha 4 ta ish (Turgunov, Sotiboldiev, Yeliseev, 
Xolmatov); Shaxs bo`yicha 3 ta ish (Gofurov, Saidullaev, Shapovolov); 
Differentsial psixodiagnostika bo`yicha 1 ta ish (Madmarov); Yuridik psixologiya 
bo`yicha 2 ta ish (Ibragimova, Zapryagaev); Sport psixologiya bo`yicha 3 ta ish 
(Gapparov, A.Gaynutdinov, R.Gaynutdinov); Neyropsixologiya bo`yicha 1 ta ish 
(Bobojonova); psixologiya tarixi bo`yicha (S.Raximov) sotsial psixologiya 
bo`yicha 3 ta ish (Karimova, Abdumuminov, Tursunov); va boshqa turli 
psixologiya bo`linmalari ko`pgina olimlar ish olib borib, O`zbekistonga 
psixologiya fanini, ya‘ni psixologiya tushunchasini olib kirib, tulaligicha ochib 
berdi. 
Hozirgi kunda O`zbekistonda ham psixologiya tarmoqdari kuchayib unga e‘tibor 
berilmoqda. Hozirgi yetishib chiqqan barcha olimlarimiz 
O`zbekistondagi psixologiyani chet mamlakatlari psixologiyasi kabi yuqori 
cho`qqiga chikishida katta hissa qo`shib, intilmoqdalar. Odamlar ongiga esa milliy 
psixologiya asosida, ya‘ni milliylik ro`hida tarbiyalab, ularni ongiga psixologiyani 
sindirmoqdalar. O`zbekistonda psixologiya fanining hozirgi ahvoli ilgarigidan 
ancha rivojlangan. Chunki bu fanni uqitish muassasa tayyorlov qurollar va 
markazlar ochilib kishilar ongiga yetib bormoqda. Bundan tashqari psixologiya 
tarmoqlari bo`yicha turli xil muammolarni yechishda asosiy rol uynaydi. Bu fanni 
rivojlanishida o`zbek psixologiyasi, ya‘ni B.Qodirov, V.Karimova, M.Voxidov, 
M.Davletshin va boshqa olimlarning hissasi katta. Hozirgi kunda psixologiya fani 
ham o`z tarmoqlarini rivojlantirmoqda. Xulosa qilib aytganda psixologiya fanini 
rivoji odamlar hayotiga ya‘ni yashash tarziga o`z ta‘sirini ko`rsatmoqda. 

---