Referati mavzu: Donli ekinlar. Bajardi: D. Yarashova Qabul qildi: A. Xayriddinov Qarshi 2016

Kuzgi bug‘doy

Barcha donli ekinlar biologik xususiyatlariga ko‘ra kuzgi va bahorgi shakllarga bo‘linadi.

Kuzgi bug‘doy eng qimmatli va serhosil don ekinlari qatoriga kiradi. U kuzgi va erta bahordagi namlikdan hamda oziq moddalaridan yaxshi foydalanadi. Bahorgi bug‘doyga qaraganda qurg‘oqchilikdan kam qiynaladi. Kuzgi bug‘doy kuzda ekilib, qishlab chiqqandan keyin, kelasi yili hosil beradi. Kuzgi bug‘doyning bahorgi bug‘doydan farqi, ularning birinchi boshlang‘ich rivojlanish davri past (0⁰ dan 10⁰ gacha ) haroratda 30-65 kun davom etadi. Bahorgi bug‘doy esa boshlang‘ich rivojlanish davrini 5-10⁰ C va undan yuqori haroratda 7-12 kun, ya’ni tez muddat ichida o‘tadi. Demak, biologik jihatdan kuzgi navlarni bahorda ekish mumkin emas, chunki bahorda talab qilinadigan harorat bo‘lmaganligi sababli, o‘simliklar faqat tuplanadi xolos, mutlaqo boshoq chiqarmay va hosil bermaydi.
Kuzgi bug‘doy urug‘i 12⁰ C da unib chiqa boshlaydi, ammo harorat 14 15⁰ C bo‘lganda urug‘lari tez unib chiqadi. Bug‘doy uchun muqobil harorat 18 20⁰ C. Kuzgi bug‘doy navlari -10⁰ C va undan ham past sovuqga chidaydi. Qorsiz qishda bug‘doy -16-18⁰ C da nobud bo‘ladi. Qor qalinligi 20 sm bo‘lganda -30⁰ C sovuqga chidaydi. Bug‘doy namsevar o‘simlik, transpiratsiya koeffitsiyenti 450-600. Namni tuplanish, boshoqlanish va gullash davrlarida ko‘p talab qiladi. Kuzgi bug‘doy nam yetarli bo‘lsa 8-10⁰ C da yaxshi tuplaydi. Kuzgi bug‘doy uzun kunli o‘simlik, kun yorug‘ligi uzaysa, bug‘doyning rivojlanishi tezlashadi. Respublikamizning iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda sentabr oyining birinchi, ikkinchi o‘n kunligidan boshlab oktabr oyining oxirigacha ekib bo‘linishi kerak.
Kuzgi bug‘doy oziq moddalarga talabchan. Tuproqdan ko‘p miqdorda azot oladi. 1 s don va tegishli somon yetishtirish uchun tuproqdan 2,4 -4,2 kg azot, 1,0-1,7 kg fosfor va 1,5-3,5 kg kaliy o‘zlashtiradi. O‘zbekiston “G‘alla” ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi ma’lumotlariga qaraganda kuzgi don ekinlariga sug‘oriladigan yerlarda gektariga azot - 180 kg, fosfor - 90 kg va kaliy - 60 kg beriladi. Lekin unumdorligi past bo‘lgan tuproqlarda bu miqdor 10-15% ga ko‘paytiriladi. Urug‘ ekin meyori lalmi yerlarda gektariga 60-70 kg dan 120-125 kg gacha, sug‘oriladigan yerlarda esa 180-220 kgni tashkil qiladi.
Kuzgi bug‘doy unumdor, tuproq reaksiyasi neytral sharoitda pH 6,5-7,5 sharoitda yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Kuzgi bug‘doy qoratuproqlar, kashtan va bo‘z tuproqlarda mo‘l hosil beradi. Kislotali va qumli, botqoqli tuproqlarda yaxshi o‘smaydi.