Reja : kirish asosiy qism
Download 31.06 Kb.
|
1 2
Bog'liqAfrika mamlakatlari
|
Afrika mamlakatlari R e j a : KIRISH ASOSIY QISM 1.Afrika kit'asi axolisining tarixiy-etnografik joylashishi. 2. Etnogenezi, tili va irki. 3.Yevropaliklar mustamlakachiligining etnik – madaniy okibatlari. 1. Afrika mintaqasiga umumiy tavsif. 2. Siyosiy xaritasi, davlatlari va ularning tiplari. 3. Tabiiy resurslari va tabiiy sharoitlari. 4. Afrika mintaqasining aholisi va urbanizatsiyasi. 5. Afrika mintaqasi xoʻjaligini umumiy xususiyatlar. 6. Afrika mintaqasining submintaqalari. XULOSA ADABIYOTLAR KIRISH
Afrika qit'asi materik sifatida Yevrosiyo materigidan keyingi ikkinchi o'rinda turadi. Maydoni 29,2 million km2. Bu quruqlik yuzasining 5-1 qismi demakdir.Materik shimoldan janubga 8000 km, gʻarbdan sharqqa 7500 km ga cho’zilgan 1980-yil oʻrtalari-ga kelib 50 dan ortiq davlatlari mustaqillikka erishdi. 1906-yil Yevropa davlatlari tomonidan, Buyuk Britaniya, Fransiya tomo-nidan mustamlaka qilib kelindi. 2-jahon urushigacha Efiopiya va Liberiya 1947-yilda mustaqillikka erishdi.Angliya tomonidan 1922-yilda Misr mustaqillikka erishdi.Qolgan davlatlar esa Fransiya, Belgiya, Portugaliya, Italiya va Ispaniya mustamlakalari edi.Ikkinchi jahon urushida SSSRning g'alabasi Afrika mamlakat-larining mustaqillikka erishishlari uchun katta turtki bo’ldi. Mustaqillik uchun milliy ozodlik harakati boshlandi. 1950-yillarga kelib Liviya, Misr, Rama, Gvineya, Marokash, Tunis, Sudan 1960 yilga kelib esa 17ta mamlakat Madagaskar, Nige-riya, Kongo, Senegal, Rabom, Kamerun, Somali, Benin, Serra-Leone, Tanzaniya, Uganda, Ruanda, Burundi, Keniya, Zambiya, Malavi, Gambiya, Botsvana,Lesota, Ekvatorial Gvineya, Mavritaniya kabi mamlakatlar 1962-yildan Jazoir, Gvineya, Bissau, Angola, Mozambik va boshqalar mustaqillikka erishdi. 1980-yillarda Jibuti, Rodeziya,Seyshel orollari, Kanar orollari, Zimbabve kabilar mustaqillikka erishdilar. Afrika Yevropa mus-tamlakasining bosh mintaqasidir. Shimoliy Afrika 2000-yil avval kashf etilgan.15-asr boshlarida buyuk geografik kashfiyotlar davrida Afrika tropik hududlari kashf etildi. Bu davrda Afrika ov qilinadigan qora tanlilar tutiladigan hududlar edi.Bu davrda qul qilib sotish natijasida Afrika 150 million kishini yo'qotdi. Afrika mamlakatlari Yevropa, Osiyo va G'arbiy Evropa mamlakatlari bi-lan dengiz tranzit yo'llari bilan bog'langan. 14ta mamlakati den-gizga chiqa olmaydi. Ikkinchi jahon urushidan keyin mustaqillikka mustamlaka tuzumining yemirilib borishi va milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi natijasida hozir zamon Afrika siyosiy xaritasi bu-tunlay o'zgardi. Avvalgi Yevropa davlatlari mustamlaka tuzumida bo’lgan bir qancha davlatlar mustaqillikka erishdilar va o'nlab yangi davlatlar tashkil topgan.Hozirgi vaqtda Afrikada 57 ta davlat mavjud bo'lib, ulardan 53 tasi mustaqil va 3 tasi Ispaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya mulki bo’lgan davlatlar joylashgan.
Bu mamlakatlarning ko'pi iqtisodiy qoloq mamlakatlardan iboratdir.Respublikalarning soni 50 ta, Monarxiya 3 ta G’abiy Saxroi Kabir, Eritreya, Moris orollari mamlakatlarining maqomi noma'lum. Afrika (“kora kit'a”) kit'asi maydonning kattaligi jixatidan Osiyodan keyin ikkinchi urinda turadi. Uning xududi 30, 3 mln. kv.km bulib, Yevropadan 3 marta katta. Axolisi soni taxminan 700 mln. kishi. Bu yerda kup millionli millatlar (misrliklar, jazoirliklar, marokashlar, amxara va x.k.), katta xalk va elatlar (xausa, fulbe kabilar) bilan birga mayda terib termachilik va ovchilik bilan kun kechiruvchi daydi ibtidoiy kabilalar xam yashaydi. Xozirda Afrikada taxminan 200-250 xalk mavjud. Shulardan 83 tasi 1 milliondan ortik axoliga ega bulib, butun kit'a axolisining 86 % ini tashkil kiladi. Kit'ani turt tomondan Tinch va Atlantika okeanlari xamda Urta va Kizil dengiz suvlari urab turadi. Uni Yevropadan Gibraltar bugozi ( eni 14 km), Osiyodan Suvaysh kanali ajratib turadi. Kit'ani ekvator chizigi deyarli teng urtasidan kesib utib, uning janubiy va shimoliy kismida subtropik iklimli, serunum, yashash uchun kulay joylardir. Relyefi katta yassi tog shaklida bulib, atroflarida biror toglar mavjud. Uning shimolida Atlas, sharkida Abissin va Sharkiy Afrika yassi tog tismalari joylashgan. Kit'aning 30% xududi baland buyli utlar va savanna bulib, kolgani changalzor, urmon va bepoyon saxrodir.Eng katta daryolardan Nil, Niger, Kongo, Zambezi mavjud. Eng katta kullarikit'a sharkida joylashgan bulib, ular – Viktoriya, Tangonika, Nyasa, Mveru va Markaziy Afrikadagi Chad kulidir.Eng katta saxrolardan Saxroi Kabir, Kalaxari va Namib chullari. Usimlik dunyosi juda boy. Banan, yer yongogi, xurmo, kofe va kauchuk daraxtining vatanidir. Chorvachilikka kulay, yem-xashakka boy savannada molning ashaddiy dushmani sese pashshasini nixoyatda kupligi tufayli bu soxa kam rivojlangan. Ammo xayvonot dunyosi juda boy, fil, karkidon, oxu, tuyakush, yulbars, arslon, maymun, ilon, timsox kabi xayvonlar juda kup. Afrika eng kup olmos,oltin, platina, uran, temir rudasi, mis, alyumin, fosforit, neft, kumir kabi foydali kazilmalarga boy. Tabiati singari axolisining etnik kiyofasi joylanishi va zichligi xam turli-tumandir. Kit'aning etnik tuzilishida kadimdan uzok davr mobaynida shakllanib kelgan xalklar muxim urin egallaydi. Antropologik jixatdan Afrika axolisi uchta yirik irk, urta va aralash tiplardan iborat. Kit'aning shimoliyda Saxroi Kabirning janubigacha yevropoid irkiga oid kora kuz, tulkinsimon korasoch, bugdoy rang tanli, uzunchok yuzli, bir oz burgutsimon burunli arablar, barbarlar yashaydi. Afrikaning asosiy axolisi xisoblangan kup sonli asl negroidlar katta xududda tarkalgan. Ular kop-kora tani, kora kuzi va burama sochlari, kalin labi, keng va puchuk burni kabi belgilari bilan ajralib turadi. Katta negroid irki ichida uzun buyli va tanasi nixoyatda kora nilodlar tipi Nil daryosi yukori okimlarida va Buyuk kullar atrofida yashaydi. Kongo voxasining tropik urmonlarida past buyli (urtacha 141-142 sm), bir oz koramtir tanli, sersokolli, puchuk keng burunli pigmentlar yashaydi. Jismoniy tuzilishi jixatidan Afrikaning eng janubiy kismida yashayotgan bushmenlar va gottentotlar maxsus antropologik tipni tashkil kiladilar. Madagaskar axolisi xam negroid va mongoloid irklari aralashmasidan paydo bulgan maxsus tiplardan iborat. Sunggi tasniflashga binoan Afrika tillari turtta katta til oilasini tashkil kiladi: 1.Semit-xamit (Afroosiyo). 2.Niger-kordofa. 3.Nil-saxara. 4.Koyson tillari. Uz navbatida ular xam katta-kichik turkum va guruxlarga bulinadi. Xamit til oilasiga kirgan arab tilida suzlashadigan axoli (misrliklar, jazoirliklar, tunisliklar, liviyaliklar) VII-VII1 asrlarda Arabiston yarim oroliga kuchib kelib, maxalliy tub elat va xalklar bilan aralashib ketishi natijasida paydo bulgan. Eng kadimgi tub axoli avlodlaridan barbarlar fakat Magrib toglarida va Saxroi Kabirda saklanib kolgan.Ammo ularning kupchiligi ( kabillar, tuareglar, rif va boshkalar) xozirda dastlabki tillarini yukotib arab tiliga utganlar. Semit guruxiga kirgan eng yirik xalklardan amxara, tigrai va tigri xozirgi efiopiya millatining negizini xosil kiladi. Niger-kordofa til oilasidagi xalklar beshta turkum – benue-kongo, kva,monde, garb-atlantika va voltadan iborat. Nil-saxara til oilasi uchta yirik guruxga – songai, saxara va shari-nilga bulinadi. Mazkur oilaga uchta uziga xos tilga ega elatlar – maba, fur va koma kiradi. Koyson til oilasiga bushmenlar, gottentotlar va toglik damaralar kiradi. Ular utmishda Janubiy Afrikaning juda keng xududini egallagan. Shuningdek, koyson tillariga Sharkiy Afrikadagi sandave va xatsa elatlari xam kiradi. Madagaskar orolidagi malgashlar tili, antropologik tuzilishi va madaniyati bilan kit'a axolisidan ancha ajralib turadi. Ularning tili avtroneziya til oilasiga oid, antropologik jixatdan esa janubiy mongoloidlarga yakin. Kit'ada yashovchi yevropaliklar butun axolining 2-3 % ini tashkil kiladi. Ular asosan inglizlar, burlar, fransuzlar, ispanlar, italyanlar, portugallardan iborat bulib ozchilikni tashkil kilsada, uz iktisodiyoti va siyosiy tuzumiga egadirlar. Xozirgi afrika xalklarining etnik kiyofasini urganish uchun avvalo uning tarixini bilish zarur. Sunggi un yilliklarda olib borilgan arxeologik izlanishlar Afrika tarixining uzok utmishiga oid katta bir davrni oydinlashtirib berdi. Janubiy va Sharkiy Afrikada avstrolopiteklar yashaganligini xam, kit'a eng kadimgi odamlar vatani ekanligi tasdiklandi. Bu yerda 4 million yil mukaddam gominidlar, ya'ni odamsimon mavjudotlar yashaganligi, odamzot esa 2,5-3 million yillar mukaddam paydo bulganligi aniklandi. Ilk paleolit davriga oid ibtidoiy manzilgoxlar Tanzaniyaning Olduvay darasidan topilgan. Neolit davriga kelib, Shimoliy va Markaziy Misrda, Sudan va boshka voxalarda dexkonchilik va chorvachilik shakllanib, axolining utrok xayot tarziga utishi ruy bergan. Mezolit va Neolit davrlarida xozirgi antropolik tiplar shakllanib bulgan, neolit davriga kelib xozirgi tillar xam shakllanib tugagan. Misrliklar kushni elatlar xakida muxim yozma manbalar koldirgan. Ularda ok tanli Liviya kabilalari, jigarrang tanli kushetlar, kora tanli nilodlar va boshka xalklar xakida turli xil ma'lumotlar saklangan. Er.av. 3-2 ming yillikda Saxroi Kabirda kirgokchilik bulgan, kuplab elat va xalklarni kuchishga majbur kilgan. Okibatda Saxroi Kabirning janubida uziga xos yangi nok madaniyati shakllangan. Ular temir va boshka metallarni ishlab chikarishni bilgan va foydalanishgan. Eramizning VII1-1X asrlariga kelib tropik Afrikada ekspluatasiya va sinfiy tuzum munosabatlariga asoslangan bir necha yirik davlatlar shakllanib, XU1 asrgacha rivojlanib kelgan. Ulardan Gana, Mali, Songayi, Dagomeya, Xausan shaxar-davlatlari, Sudandagi Kanem-Bornu, Benin, Gvineya soxilidagi Yoruba davlati, kadimgi Kongo va Efiopiya davlatlari va boshkalarni eslash mumkin. Ular ancha rivojlangan ishlab chikarish kuchlariga ega bulgan ijtimoiy mulk va yuksak madaniyat yaratganlar. Afrika kit'asida mustamlaka XU asr oxiridan boshlandi. Bu davrda kelgindi yevropaliklar bilan maxalliy axoli orasida madaniy tafovut uncha sezilmagan. XU1 asr boshlaridan avj olgan pul savdosi Afrika xalklarining tarixiy tarakkiyotini tuxtatibgina kolmay, balki bir necha asrlarga orkaga tashlagan. Avval portugaliyaliklar, keyin ingliz, golland va fransuz mustamlakachilari kit'ani ochikdan-ochik talaganlar, barcha boyliklarni yuk kilganlar, ogir soliklar solganlar va minglab kishilarni zurlab olib ketib kul kilib sotganlar. Vaxshiy kuldorlik tufayli vafot etgan va Amerikaga olib ketilgan kishilarning soni 100 milliondan ortik bulgan. Kit'adagi ozodlik uchun urushlar, ichki ziddiyat va kurashlar xam minglab Afrikaliklarni yostigini kuritgan va kadimiy davlatlarning inkirozini kuchaytirgan. Mazkur vokealar axolining madaniy jixatdan Yevropadan orkada kolishining asosiy sababidir. X1X asr urtalarida kul savdosi tugatilib, ullar ozod deb e'lon kilingan edi. Ammo usha davrdan boshlab boskinchi yirik davlatlar Afrikani kaytadan bulib olishga kirishdilar. Kit'a Angliya, Fransiya va Germaniya urtasida talashib buysundirilgan, Kongoni Belgiya egallagan. Birinchi jaxon urushida Germaniya maglubiyatga uchragandan keyin uning mustamlaka kismini golib chikkan Angliya va Fransiya uzaro bulib olishgan. XX asr boshlarida tropik Afrikaning 90,4 % i mustamlaka kilingan edi. Uzok davom etgan ozodlik kurashi natijasida kit'aning kupchilik kismida mustakil va ozod davlatlar karor topdi. Afrika kit'asining etnik tuzilishini kuyidagi tarixiy etnografik viloyatlarga bulib urganish mumkin: Shimoliy Afrika xalklari. Garbiy va Markaziy Afrika xalklari. Sharkiy va Janubiy Afrika xalklari. Ular keng xududda joylashgan bulib, umumiy birlika ega bulgan regionlar xisoblanadi. Butun kit'a axolisining tabiiy sharoiti etnik kiyofasi tarixiy takdiri va ijtimoiy-iktisodiy darajasi jixatidan yukoridagi tarixiy etnografik viloyatlarga bulib urganamiz. Afrikaning qit'asi haqida o'nta muhim ma'lumot Afrika ajablanarli bir qit'adir. Insoniyatning yuragini boshidan boshlab, hozirda milliarddan ziyod odam yashaydi. Jungl va cho'l, hatto muzlik ham mavjud. Bu to'rtta yarim sharni qamrab oladi. Bu ajoyib fazilatlardir. Afrikaning qit'asi haqida Afrikaning bu ajoyib o'nta ajoyib faktidan bilib oling: 1) Somali va Nubiya tektonik plitalarini ajratuvchi Sharqiy Afrika Rift zonasi antropologlar tomonidan inson ajdodlarining bir necha muhim kashfiyotlarining joylashuvidir. Faol tarqaladigan irmoqli vodiyni millionlab yillar oldin sodir bo'lgan insoniy evolyutsiyasi insoniyatning yuragi deb hisoblaydi. 1974 yilda Efiopiyada " Lucy " ning qisman skeletlari topilgani mintaqada katta ilmiy izlanishlar olib keldi. 2) Agar sayyorani ettita qit'aga bo'linadigan bo'lsa, unda Afrikaning dunyodagi eng yirik ikkinchi qit'asi bo'lib, uning maydoni 11, 677, 239 kvadrat milya (30,244,049 kv. Km) ni tashkil etadi. 3) Afrika Afrikaning janubida va Osiyo janubi-g'arbiy qismida joylashgan. U Misrning shimoli-sharqiy qismida joylashgan Sino yarimoroli orqali Osiyoga bog'liq. Yarim orolning o'zi Osiyo va Afrikaning bo'linishi chizig'i sifatida Suvayshning Suvaysh Ko'rfazi va Suvaysh Ko'rfazlari bilan Osiyodagi qismi hisoblanadi. Afrika davlatlari odatda ikkita mintaqaga bo'lingan. Shimoliy Afrikaning O'rta er dengizi bilan chegaradosh mamlakatlar odatda "Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq" deb ataladigan mintaqaning bir qismi hisoblansa, Afrikaning shimoliy mamlakatlari janubida joylashgan mamlakatlar odatda "Sahro Afrikasi" deb ataladi. " G'arbiy Afrikaning sohilidagi Gvineya ko'rfazida Ekvator va Prid-Meridianning kesishishi yotadi. Bosh Meridian sun'iy chiziq bo'lsa, bu nuqta haqiqiy ahamiyatga ega emas. Shunday bo'lsa-da, Afrikada Yerning to'rtta yarim sharlari bor . 4) Afrika, shuningdek, Yer yuzidagi eng qit'alararo ikkinchi qit'adir va taxminan 1,1 milliard odamni tashkil qiladi. Afrika aholisi Osiyo aholisiga nisbatan tezroq o'sib bormoqda, ammo Afrika yaqin kelajakda Osiyo aholisiga etib bormaydi. Afrikaning o'sishi misolida, Nigeriya, bugungi kunda dunyodagi ettinchi eng baland aholi punkti , 2050 yilga borib, eng ko'p aholi soni bo'yicha to'rtinchi o'rinni egallashi kutilmoqda. Afrikaning 2050 yilga borib 2,3 milliard kishiga o'sishi kutilmoqda. Er yuzidagi eng yuqori ko'rsatkichlardan to'qqiztasi Afrika mamlakatlari bo'lib, Niger ro'yxatga kiritilgan (2012 yilda har bir ayolning 7,1 foizi). 5) Aholi sonining o'sishi bilan birga Afrika, shuningdek, dunyodagi eng past umrga ega. Jahon aholishunoslik ma'lumotlariga ko'ra, Afrika aholisining o'rtacha umr ko'rish darajasi 58 yoshni tashkil etadi (59 yosh, erkagi ayollar uchun 59 yil). Afrikada dunyodagi eng yuqori OIV / OITS ko'rsatkichlari - ayollarning 4,7 foizi, erkaklarning yuqtirilishi. 6) Efiopiyadan va Liberiyadan istisnolardan tashqari , Afrikadan tashqari barcha mamlakatlar ham mustamlakachilardilar. Birlashgan Qirollik, Frantsiya, Belgiya, Ispaniya, Italiya, Germaniya va Portugaliya Afrikaning ayrim qismlarini mahalliy aholining roziligisiz boshqarishni talab qildilar. 1884-1885 yillar davomida ushbu vakillar o'rtasida qit'ani boshqa Afrika mamlakatlaridan ajratish uchun Berlin konferentsiyasi o'tkazildi. Keyingi o'n yilliklarda, ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan so'ng, afrikalik davlatlar asta-sekin o'z mustaqilliklarini mustamlaka kuchlari tomonidan o'rnatilgan chegaralar bilan qayta tiklashdi. Mahalliy madaniyatlarni hisobga olmagan holda qurilgan bu chegaralar Afrikada ko'plab muammolar keltirib chiqargan. Bugungi kunda Marokash sohilidagi (Ispaniyaga tegishli) bir nechta orol va juda kichik hudud faqat Afrika mamlakatlari hududi bo'lib qolmoqda. 7) Yer yuzidagi 196 ta mustaqil mamlakat bilan Afrikada ushbu mamlakatlarning to'rtdan bir qismidan ko'prog'i mavjud. 2012 yildan boshlab Afrika va uning atrofidagi Adalardagi 54 to'liq mustaqil mamlakat mavjud. Barcha 54 mamlakat Birlashgan Millatlar Tashkilotining a'zosi . G'arbiy Sahara muammosiga echim topish uchun to'xtatib qo'yilgan Marokkadan tashqari har bir mamlakat Afrika ittifoqiga a'zo . 8) Afrikada juda urbanizatsiya mavjud emas. Afrika aholisining faqat 39 foizi shaharlarda yashaydi. Afrika, Misr, Qohira, Lagos, Nigeriya kabi o'n milliondan ortiq aholisi bo'lgan ikki megapolisga ega. Qohira shaharlari 11 dan 15 milliongacha, Lagos esa 10-12 million aholiga ega. Afrikadagi uchinchi yirik shahar, ehtimol, Konqo Demokratik Respublikasining poytaxti Kinshasa, taxminan sakkiz milliondan to'qqiz million aholiga ega. 9) Mt. Kilimanjaro Afrikaning eng baland nuqtasidir. Keniyaning chegara yaqinidagi Tanzaniya shtatida joylashgan bu uyg'un vulqon 19341 metr (5.955 metr) balandlikda ko'tariladi. Mt. Olimlarning aytishicha, Kilimancaro Afrikaning yagona muzliklari joylashgan. Kilimankaro global iqlimga qarab 2030-yillarda yo'qolib ketadi. 10) Sahrodagi cho'l er yuzidagi eng katta yoki eng cho'l sahro bo'lmaganda ham, bu eng e'tiborlidir. Cho'l Afrikaning o'ndan bir qismini qamrab oladi. Jahon rekordi, 136 ° F (58 ° S) balandlikda, 1922 yilda Sahroi sahrosidagi Liviya Aziziyah shahrida qayd etilgan. XULOSA
Afrikaning katta hududi tropik, subtropik iqlimda joylashgan. Issiqsevar o’simliklar uchun yetarli agroiqlim resurslari bor. Yillik umumiy o’rtacha harorat 6000*-10000*bo’lib katta qismida issiqsevar o’simliklardan katta hosil olish imkoniyatini yaratadi. Download 31.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|
1 2