Reja : Minerallarning paydo bo’lishi
Download 47.94 Kb.
|
Reja
Reja : 1.Minerallarning paydo bo’lishi ..................................2 2.Ekzogen geologik jarayonlar....................................3 3.Magmatik-metamorfik tog’ jinslari..........................5 4.Cho’kindi tog’ jinslari...............................................7 1
2 Yerning ichki qismida bo‘Iadigan geologik jarayonlar endogen jarayonlari deb ataladi, yerning tashqi kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar esa ekzogen geologik jarayonlar deb ataladi. Endogen geologik jarayonlar magmatizm, metamorfizm va Yer po‘stining deformatsiyasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ular ta’sirida Yerdagi materiya qayta taqsimlanadi, foydali qazilma konlari vujudga keladi, zilzilalar va vulqon harakatlari ro‘y beradi. Endogen jarayonlar natijasida tog'lar va vodiylar yuzaga keladi, bu esa Yer po‘stining kimyoviy tarkibini va Yerning shaklini o'zgarishiga olib keladi. Yerning ostidan chiqayotgan qaynoq silikatli gazlarga boy eritma magma deb ataladi. Litosferaning quyi chegarasi to‘g‘risida biz aniq tasawurga ega emasligimiz yuqorida ko‘rsatilgan edi. Yer yuzasiga oqib chiqadigan lava planetamiz ichki qismida tosh massalarining erigan holatda bo‘lishini ta’minlaydigan harorat hukm surayotganligini ko‘rsatadi. Biroq vulqon hodisalari nomi bilan yuritiladigan bu hodisalar Yer yuzasining faqat ma’lum bir joylardagina kuzatiladi. Bu esa vulqonlar ayrim-ayrim manbalardan ta ’minlanadi deb o ‘ylashga va Yer bag‘rida yaxlit erigan olovday qizigan suyuq qobiq-pirosferaning borligini rad qilishga olib keladi. 3
kilometrgacha bo‘lgan konussimon tog‘lardan iboratdir. Vulqon cho‘qqisida otilish yuz beradigan chuqurlik — krater deyiladi. Magmaning Yer ichidan yuqoriga harakatlanishi ikkita omilgabog'liq: 1. Magmani siqib chiqarish uchun yetadigan gidrostatikbosim. 2. Suyuqlik-gaz hajmining ortishi. Vulqon harakati 3 bosqichdan iborat: 1. Yer ostidan tovushning chiqishi, gaz va chang zarralarining otilishi. 2. Portlash kuchining ortib borishi. 3. Lavaning Yer yuzasiga chiqishi. Lava sekin Yer betiga quyilishi mumkin yoki fawora bo‘lib otilishi mumkin (300 m balandlikkacha va 30 m diametrli bo‘lishi mumkin). Vulqonlar krater holatiga qarab 4 xil bo'ladi: 1. Qadimgi vulqonlar, erroziya natijasida krater umuman yo‘q bo‘lib ketgan. 2. Hozirgi so‘ngan vulqonlar. 3. Hozirgi so‘nayotgan vulqonlar. 4. Harakatdagi vulqonlar. Ko‘p yilgi kuzatishlar natijasida vulqonlar lava harakatiga ko‘ra ikkita guruhlarga ajratiladi: 1. Qalqonli vulqonlar. 2. Portlovchi vulqonlar. Vulqon mahsulotlari uch xil bo‘lib, ular qattiq, suyuq va gaz holatida bo‘ladi. Vulqonning qattiq mahsulotlariga vulqon bo‘mbalari, lapillalar, vulqon qumlari va ko‘llari kiradi. Mayda changlaming tushgan massalari vulqon kuli deb nom olgan. Ancha yirik zarrachalar (bir necha yoki bir necha o ‘n metr parchalar) lapilli yoki rapilli (toshchalar) deb ataladi. Vulqonlardan oqib chiqadigan lava shu bilan farq qiladiki, undagi magmada bug‘ va gazlar boMmaydi, chunki ular yer yuzasiga chiqqanda yo‘qoladi. 4 Magma tog' jinslari, yuqori mantiya (astenosfera) va litosfera quyi qismidagi yuqori haroratli silikatli tabiiy eritma magmaning kristallanishi natijasida hosil boMadi. Magmaning paydo bo‘lish sharoitiga qarab turli tarkibdagi magmalar hosil bo‘ladi. Magmaning kristallanishi natijasida, ichidagi uchuvchan komponentlarning bir qismi kamayadi; buning natijasida magmaning va undan hosil bo‘luvchi jinslarning kimyoviy tarkibi turlicha bo‘ladi. Hozirgi vaqtda uchta birlamchi magmaning borligi aniqlangan: granit (nordon), bazalt (asos) va peridodit (o‘ta asos). Ishqorli magmaning borligi ehtimoldan uzoqdir. Magma tog‘ jinslarini hosil qiluvchi minerallar genetik belgilariga, ikkilamchi va kristallooptik xususiyatiga qarab shaffof va noshaffofga bo‘linadi. Magma tog‘ jinslarini hosil qiluvchi minerallar genetik belgilariga, ikkilamchi va kristallooptik xususiyatiga qarab shaffof va noshaffofga bo‘linadi. Birlamchi mineral magma eritmasidan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri kristallanib ajralib chiqqan, ikkilamchilari esa eritmaning to ‘la kristallanishidan hosil b o ‘lgan birlamchi mineralning o ‘zgarishidan yoki eritmadan ajrab chiqib yoriqlar va bo‘shliqlaming to‘lib qolishidan hosil bo‘ladilar. Birlamchi minerallar muhim va aksessor (aralashma) minerallarga boiinadi. Birinchisi — rangsiz va rangdorlarga bo‘linadi. Rangsizlarga kvars, dala shpatlari (ortoklaz, sinidin, mikroklin, anortoklaz, plagioklazlar), feldshpatoidlar (nefelin, sodalit, leytsit), rangdorlarga-slyudalar (biotit, muskovit, flagopit), amfibollar, piroksenlar va olivinlar) guruhlari kiradi. Slyudalar rangdorlarga o‘tish minerallari bo‘lib, ulardan muskovit rangsizlar jumlasidandir. Magma har xil chuqurliklarda turlicha kristallanadi. Chunki magmaning kristallanishi bosimga, haroratga va unga imkon beruvchi uchuvchan komponentlar, ya’ni mineralizatorlarning bor-yo‘qligiga bog‘liq. Bosim qancha ko‘p bo‘lsa, magma qancha sekin sovisa, mineralizatorlar qancha ko‘p bo‘lsa, magma shunchalik to‘la kristallanadi. Shunday sharoit bu murakkab jarayon uchun normal vaqt va normal muhit tug'diradi. Normal sharoitlarda minerallarning doim yaxshi o ‘sgan kristallaridan iborat to‘la donador, yaxlit kristalli jinslar hosil bo‘ladi. 5 Aksincha haroratningtez pasayishi va magma bosimining past bo‘lishi, mineralizatorlarningmagmadan chiqib ketishi kristallanish jarayonining normalketishi uchun yo‘l qo‘ymaydi. Bunday hollarda vulqon lavalari,shishalar kristallanmagan massalar va boshqa jinslar hosil bo‘ladi. Jinslarning minerallik tarkibi magmaning S i0 2 ga nechog‘liq to ‘yinganligiga bog‘liq. Shuning uchun ham nordon jinslar uchun kvars qoMlanma mineral bo‘lishi kerak, chunki kvars hamma asoslar bilan to'yinganidan keyin qolgan sof silikat kislotaning kristallangan erkin ortiqcha qismi bo‘lib qoladi. 0 ‘ta asos va asos jinslarga silikat kislotalari ancha kam bo‘lgan minerallar xarakterlidir. Bunga olivin va ma’danli minerallar kiradi. Bu jinslarda metasilikatlardan ko‘pincha avgit, dala shpatlaridan asos plagioklazlar uchraydi. Magma tog‘ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi odatda bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Sinflarga bo‘luvchi muhim jins hosil qiluvchi minerallarga kvars, dala shpatlari va feldshpatoidlar kiradi. Shunga ko‘ra magma jinslar kvarsli va kvarssizlarga bo‘linadi. Dala shpatlariga qarab, ular kaliy shpatli va plagioklazli, shuningdek aralashgan jinslarga bo'linadi. Nihoyat feldshpatoidli jinslar guruhi ham mavjud. Magmatik jinslarning muhim aniqlash komponentlariga rangdor minerallar ham kiradi. Magmatik jinslarning tasnifi granit guruhidan boshlanadi. Bu guruh jinslariga kvarsning mikdori 30—25%, kaliy shpati, nordon plagioklazga qaraganda ko‘proq bo‘lib, biotit va shox aldamchi 5—10% ni tashkil qiladi. Normal qatorda granitdan keyin granodiorit guruhi turadi. Unda kvarsning miqdori kamroq (25% gacha), plagioklaz kaliy shpatidan ko‘p bo‘lib, rangdor minerallar 15-20% ni (andezit) tashkil qiladi. Diorit guruhida kvars uchramaydi. Dioritdan so‘ng gabbro guruhi turadi. Bu guruhda asos plagioklaz bilan piroksenning miqdori deyarli tengdir. Normal qator peridotit guruhi bilan tamom boMadi. 6
yuzasida quyi harorat va past bosim natijasida yemirilishidan hosil b o ‘lgan jin s la r k ira d i. S h u n in g d ek , v u lq o n n in g q a ttiq mahsulotlaridan hosil bo‘lgan piroklast jinslar (vulqon ko‘llari, toshlari, bombalari) cho‘kindilarning alohida guruhini tashkil qiladi. Ular litosferaning ustki qismida okean, dengiz, ko‘l, daryo, botqoqlik tublarida va chuqurlikda turli minerallarning ekzogen sharoitda to‘planishidan hosil b o ‘ladi. Cho‘kindi tog‘ jinslarining tarkibi ilgari hosil boMgan mineral va magmatik, c h o ‘kindi, metamorflashgan tog‘ jinslarining yemirilishidan hosil bo‘lgan mineral va jins bo‘laklaridan, organik moddalarning (hayvon va o‘simlik) qoldiqlaridan va kimyoviy y o i bilan hosil boMgan moddalarning to‘planishidan hosil bo‘lgan cho'kindilardan iborat. Cho‘kindi jinslarning umumiy ta ’rifmi M.S. Shvedov quyidagicha keltiradi: ≪Cho‘kindi jinslar organizmlarning hayot faoliyatidan hosil bo‘ladigan va havo hamda suvdagi har qanday materiallar muhitidan ch o ‘kib tushadigan, shunda ham hamisha Yer yuzasidagi bosim va harorat ta ’sirida vujudga keladigan jinslardir. Cho‘kindi tog‘jinslari magmatik jinslarga qaraganda litosferaning oz qismini, ya’ni atigi 5% tashkil qiisada, Yer yuzasining 75% maydonini qoplab yotibdi. Cho'kindi tog‘ jinslarini o'rganishda magmatik jinslar kabi ularning struktura va teksturalarini o ‘rganish katta ahamiyatga ega. Cho‘kindi jinslar maydalanishdan hosil bo‘lgan jins bo‘laklarining kattaligiga qarab quyidagi asosiy guruhlarlarga bo‘linadi: a) dag‘al bo‘lakli (psefit) jinslar — bo‘laklarning diametri 2 mm dan katta bo'lgan yirik bo‘lakli jinslar; b) qumli (psammit) jinslar — boMakchalari 2 mm dan 0,1 mm gacha bo‘ladi; d) changsimon (alevrit) jinslar — zarrachalari 0,1 mm dan 0,01 mm gacha bo‘ladi; e) gilli (pelit) jinslar — zarrachalari 0,01 mm dan kichik bo‘ladi. 7 Zarralarning o ‘zaro joylanishlariga qarab cho‘kindi tog‘ jinslari orasida quyidagi teksturalar mavjuddir: a) tartibsiz tekstura — jinsni tashkil etgan material betartib joylashgan, ya’ni xuddi aralashgan holatda b o ‘ladi. Bunday tekstura muz yotqiziqlariga, morenalarga, dag‘al konglomeratlarga va boshqalarga xosdir; b) varaqsimon va (qat-qat teksturalar) qat-qatlik yuza bo‘ylab turli kattalikdagi donalar tez-tez almashinib turganligidan jins yupqa-yupqa varaqchalarga (qavatchalarga) ajraladi; d) cherepitsasimon tekstura (varaqsimon teksturaning bir xili). Jins donalari osonlikcha yupqa, mayda taxtachalarga, ko‘pincha bir-birini qoplaydigan cherepitsalarga ajraladi. Download 47.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling