Reja: 1 Budda Shakuyamuni

Buddaviylikdagi to’rt haqiqat
Reja:


1)Budda Shakuyamuni.
2) Buddaviylikning paydo bo`lishi va tarqalishi.
3)Buddaviylikning ta`limoti va uning mazmuni.
4)Buddaviylikning okimlari.
5) Hozirgi zamonda buddaviylik
2.Xristianlik dini:
a)Iisus. Xristianlikning paydo bO`lishi va tarqalishi.
b)Xristianlikning ta`limoti.
v)Xristianlikdagi yO`nalishlar.
g)Xristianlikning Sharqqa tomon tarqalishi, Hozirgi zamonda O`zbekistonda xristian jamoalari va ularning diniy hayoti.

Jahon dinlari (buddaviylik, xristianlik, islom) dinning shunday bir kO`rinishiki bu dinlar O`zlari paydo bO`lgan xududdagina amal qilib qolmay, Yer yuzining boshqa xududlarida ham O`zlariga e`tiqod qiluvchilarni vujudga keltira olgan dinlardir. Budinlar- O`z e`tiqodchilarining milliy, etnik, til, irq, tug`ilgan joyi kabi xususiyatlarini xisobga olmaydigan dinlardir. Binobarin, kishilar millati, irqi, tili, tug`ilgan joyi, qaysi davlat fuqarosi ekanligidan qat`iy nazar, bu dinlarni qabul qilishlari mumkin.

Milliy dinlar (iudaizm, xinduiylik, sintoizm, konfutsiylik va boshqalar) elatlarning, keyin esa millatlarning shakllanish jarayonini aks ettirgan. Bu dinlar O`zlari paydo bO`lgan xududdagi odamlarning (elat, millatlarning) O`z millatlariga, davlatlariga sig`inishni ifodalovchi dinlar edi. Milliy dinlar namoyondalari mazkur etnosning vakilidir. Bu dinlarga odamlarning odatdagi xatti-xarakatlarini diniy marosimga aylantirish, O`ziga xos irimchilik, boshqa dindagi kishilar bilan muomala qilishni qiyinlashtiradigan diniy ta`qiqlarning qat`iy tizimi xosdir.
Jahon dinlariga prozelitizm (yunoncha-kelgindi), ya`ni boshqa diniy e`tiqoddagi odamlarni O`z diniga kiritishga urinish uchun faol targ`ibotchilik xususiyati xosdir. Shuning uchun ham bugun boshqa dinga e`tiqod qilayotgan shaxslar ertaga (agar xohlasa, albatta) istagan jahon dinini qabul qilishi mumkin.
Jahon dinlari paydo bO`lishi bilan endilikda xalqlar hayotida muhim xodisa-bir dindagi turli xalqlarning yaqinlashuvi jarayoni ham rO`y bera boshladi.
Biz yuqorida sanab O`tgan uchta jahon dini ham jamiyat taraqqiyotidagi buyuk tarixiy burilishlar davrida, bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadan ikkinchisiga O`tish, yagona markazlashgan davlatlarga birlashish, jahon imperiyalari tarkib topgan paytlarda, ya`ni jahon imperiyasi uchun jahon dini yaratish ehtiyoji tug`ilgan paytda paydo bO`lgan.
Uch jahon dini ichida birinchi paydo bO`lgan din Buddaviylik dini edi. U miloddan avvalgi VI asrda Xindistonda vujudga keldi.
Milodning boshlarida Xristianlik dini, milodning VII asrida Islom dini paydo bO`ldi.
1.Buddiylik dini.
a). Budda Shakuyamuni. Buddiylikning paydo bO`lishi va tarqalishi.
Buddiylikning asoschisi miloddan avvalgi 1-ming yillikda yashagan Budda hisoblangan. U tarixiy shaxs bO`lib, 80 yil yashagan. Uning xususida turli rivoyatlar mavjud. Uning nomi hind tilida nurlangan, oliy haqiqatga erishgan degan ma`noni anglatadi. Rivoyatlarga qaraganda, keng ma`noda kO`p marta ilohiy tug`ilishlar tufayli mutloq barkamollikka erishgan; boshqalarga ham diniy najot yO`lini kO`rsata oladigan odam bO`lgan.
Tarixiy manbalarning dalolat berishicha buddiylikning asoschisi shahzoda Sidxartxadir. U vafot etgandan sO`ng Budda - “haqiqatga erishgan” deb atalgan; u ushbu oliy maqsadga erishish uchun Gautama urug`idan bO`lgan eng obrO`li Shak`ya qabilasini tanlagan; ana shundan bu diniy rivoyatda Budda-Gautama nomi keng tarqalgan. Diniy rivoyatlarga kO`ra Gautama hind qabilasi hukmdorlaridan birining O`g`li bO`lib, u befarzand bO`lgan; ammo uning xotini g`oyibdan homilador bO`lib, 45 yoshida O`g`il tuqqan; bola tug`ilganda mO`jiza yuz bergan: tabiiy hodisalar - yer qimirlab, chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gumbirlab turgan; uning ovozini Koinotdagi ilohiy kuchlardan tashqari barcha tirik mavjudodlar ham eshitib turganlar; chaqaloqqa Sidxartxa (topshiriqni bajaruvchi) deb nom qO`yganlar; U 7 kundan keyin yurib ketgan va gapira boshlagan.
Sidxartxaning otasi O`g`lini din yO`liga bag`ishlashga rozi bO`lmay, unga yaxshi ma`lumot bergan hamda yaxshi sharoitlarda tar-biyalagan va u hech qanday qiyinchilik kO`rmay O`sgan; O`spirinligidayoq O`zining donoligi, kuchliligi va epchilligi bilan hammani hayratga solar ekan. U bir cholga duch kelgan, kasal yotgan kishini, O`likni kO`rgandan sO`ng hayotning mohiyati, maqsadi, og`irliklari, kasallik va O`lim haqida O`ylay boshlagan. Binobarin, hayotning behudaligini anglab, tarki dunyo qilgan, darvesh yO`liga kirgan; bu bilan u gO`yo kishilar boshiga tushadigan kulfatlar, azob-uqubatlar sabablari-ning mohiyatiga tezroq yetib, ulardan qutulish yO`lini topmoqchi bO`lgan. Nihoyat, 36 yoshida “haqiqiy bilim” ni topganligini e`lon qilgan. Shundan sO`ng u Budda deb nom olgan (“budda” sO`zi ilohiy haqiqatga erishgan, degan ma`noni anglatadi). Shu tariqa u 4 ta ulug`vor haqiqat siri ochilgan, ular buddiylik ta`limotiga asos qilib olingan.
Qadimgi Hindistonda buddiylik shakllanganga qadar murakkab sinfiy munosabatlar mavjud edi. Kishilar oliy, O`rta va quyi tabaqalarga ajratilib, oliyga braxmanlar, xarbiylar, O`rta tabaqaga-dehqonlar, eng quyi tabaqaga oddiy xalq, xizmatkor, chO`rilar kiritilar edi.
Buddiylik quldorlik jamiyatida braxmanlik mazhablaridan biri sifatida paydo bO`lgan.
Buddiylik diniy ta`limotining asosiy manbai muqaddas kitob - “Gripitaka” (Uch savob donolik) deb atalgan. Bu t`limotda Budda uchta savatda ta`limot qoldirgan deyiladi: birinchi savob - Vinoyapitana (pand - nashhablar, axloqiy me`yorlar); ikkinchi savat - Suttapitaka (duolar, dostonlar); uchinchi savat - Abxidhammapitaka (diniy-falsafiy masalalar bayoni) lardan iborat.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixi va madaniyatida buddiylik muayyan O`rin egallagan. U zardushtiylik dini ta`sirida va u bilan yonma-yon shakllangan dinlardan biri bO`lgan buddiylik miloddan avvalgi VI-V asrlarda Hindistonning shimolida vujudga kelgan; keyinchalik Janubi-Sharqiy va Markaziy Osiyo hamda Uzoq Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Uning vujudga kelishi hind jamoalarida rO`y bergan muhim ijtimoiy-iqtisodiy O`zgarishlar - urug`-qabilachilik aloqalari va tartiblarining yemirilishi, sinfiy jamiyatlarning vujudga kelishi va yirik quldorlik davlatlarining paydo bO`lishi bilan bog`liq edi. III-asrga kelib dunyoviy jamiyat (imperator Ashoka) ning faol qO`llab-quvvatlashi natijasida mulkchilik darajasida yagona bO`lgan budda tashkiloti (monaxlik jamoasi - singxa) va diniy aqidachilik shakllangan.
Buddiylikning Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistonda tarqalishi miloddan avvalgi II asrlarda bu yerlardagi qabilalarning avlodlari tugatgan grek-baqtriya podshohligining O`rnida qaror topgan Kushon imperiyasining rivojlangan davriga tO`g`ri keladi.
Kushon imperiyasi O`zining eng gullagan davrida (milodning I-III asrlarida) hozirgi Markaziy Osiyoning bir qismini, Afg`oniston, Pokiston, Shimoliy Hindiston, ehtimol Uyg`uristonni ham O`z ichiga olgan. Kushon podsholigi davrida buddiylik Hindistondan Markaziy Osiyoga, undan esa Buyuk ipak yO`li orqali Xitoy va Uzoq Sharqqa tarqalgan.
Keyingi O`n yilliklar mobaynida olib borilgan arxeologik izlanishlarning natijalari va tarixiy ma`lumotlarni umumlashtirgan holda taxmin qilish mumkinki, islomgacha bO`lgan davrda buddiylik Markaziy Osiyo g`oyaviy hayotining muhim tarkibiy qismlaridan birini tashkil etgan. Buddiylik faqat maxsus ibodatxonalargagina emas, balki podsho saroylaridan boshlab, oddiy kambag`al dehqon va hunarmandlarning kulbasigacha kirib borgan dindir. Buddiylikni qabul qilgan Markaziy Osiyo xalqlari diniy ibodatlar uchun har xil maxsus inshootlar qurganlar.
Buddiylik bilan bog`liq obidalar, ibodatxonalar, haykallar, devorlarga solingan rasmlar Markaziy Osiyoda topilgan qadimgi tarixiy obidalar orasida muhim O`rin egallaufy. Buddiylik bilan bog`liq imoratlar, qurilishlar hozirda ham Shimoliy Qirg`iziston, O`zbekiston va Turkmanistonning Janubiy tumanlarida, Tojikis-tonda va Qozog`iston janubida ma`lumdir. Bular orasida eng yirik inshoot eski Termizdagi Qoratepa nomli g`or ibodatxonasidir. Bu ochiq sariq rangli katta tepalik bO`lib, unga qumtoshli g`or binolar O`yib solingan; yer ustida binolar barpo etilgan; bularning hammasi bir butun uyg`un bO`lgan buddaning 20-25 ibodatxonasini tashkil qilib, Kushon podshohligida buddiylikning muhim ahamiyatga egaligidan dalolat beradi. Devorlarga solingan rasmlarni, haykallarni, toat-ibodat buyumlarini, tangalarga, sovg`a qilingan sopol idishlarga bitilgan har xil yozuvlarni O`rganishlar Qoratepaning milodning I asr oxiri va II asri boshlarida bunyod qilinganligidan, arablar bosqinchiligidan keyin ular tugatilgan va keyinchalik vayronaga aylanganligidan dalolat beradi.

b). Buddaviylik ta`limoti va uning mazmuni.

Buddiylik ta`limotida har qanday borliq (moddiylik) barcha kO`rinish va shakllardagi har qanday hayot-hamma mavjudodlarga azob beruvchi yomonlikdir. Yomonlik va azob-uqubatlarning sababi-insonning va barcha tirik mavjudotlarning bu dunyoga qayta tug`ilib kelish dunyosi (sansara) ga bog`langanligi, unga kO`ngil qO`yganligidir. Uningcha har qanday insoniy tuyg`u, hissiyot, ehtiros va istak azob-uqubatni chuqurlashtiradi; “borliq girdobi” dan chiqib olish uchun g`aflatdan uyg`onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan kO`ngilxushliklarga, lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlar-dan voz kechish lozim; faqat shundagina “najot topish yO`li” ga kirish mumkin. Ilk buddiylikda bunday najotdan faqat zohid yoki monaxgina umid qilishi mumkin edi.
Buddiylik ta`limotiga kO`ra, azob-uqubatlardan xalos bO`lishning eng maqbul yO`li rohiblik (monaxlik) jamiyati (sangxa) ga O`tish hisoblanadi. Rohiblik boshqa dinlarga qaraganda buddiylikda barvaqt vujudga kelgan bO`lib, hozirgi kunda buddiylik mahzablaridan bO`lmish hinayana tarqalgan mamlakatlar xalqlarining ijtimoiy hayotida g`oyat salbiy rol O`ynamoqda. Rohiblar buddiylikka e`tiqod qiluvchilar orasida noO`rin tarzda juda katta obrO` va hurmatga sazovar bO`lib, ularga itoat etish va aytganini bajarish zarur, deb hisoblanadi.
Buddiyzm ta`limoti asosan uch qismdan iborat:
axloq;
meditatsiya;
donolik;

Axloq normalari-«Pancha shela» (Buddaning besh nasixati)

-qotillikdan saqlanish;
-O`g`irlikdan saqlanish;
-gumroxlikdan saqlanish;
-yolg`on qalbaki narsalardan saqlanish;
-mast qiluvchi narsalardan saqlanish.
Meditatsiya
-tO`g`ri tushunish, buddaning birinchi davatida sO`z yuritilgan tO`rt xaqiqatni bilish va unga ishonish;
-tO`g`ri niyat qilish-dunyoning lazzat-xalovatlaridan xalos bO`lishga, keraksif fikrlardan saqlanishga intilish;
-O`zini tO`g`ri tutish-O`ziniki bO`lmagan narsaga kO`z olaytirmaslik, ortiqcha xissiyotga berilmaslik;
-tO`g`ri anglash-O`z tanasi va ruxiga O`zini yO`qotib qO`ymaydigan darajada nazoratda bO`lish xamda bunda extiroslar va iztiroblarga chek quyish.
-tO`g`ri xarakat qilish-O`zidani yomon tuyg`ularni jilovlash.
-tO`g`ri xayot kechirish-noma`qul xayot tarzidan saqlanish.
-tO`g`ri fikr yuritish-kamolotni tO`rt bosqichini ketma-ket bosib O`tish.
-tO`g`ri gapirish-yolg`ondan, tuxmatdan, xaqoratdan saqlanish.
3) Donishmandlik-bu buddizmni asosiy maqsadi bO`lib, narsalar tabiatini tO`g`ri tushunishdan iborat bO`lish.
Buddiylik ta`limotida olam uch bosqichli deb tavsiflangan. Birinchisi eng yuqori olam bO`lib, unda mutlaq osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof ruhgina mavjud emish. Bu olam ruhning makonidir. Buddiylikning ta`lim berishicha, mutlaq ilohiy kuch - ruhni mutlaqo bilib bO`lmaydi. Birinchi olamda ruh moddiy olamdan tashqarida, u hech harakatsiz mutlaq osoyishta holatda yashar emish. Ikkinchi olam, rivoyatlarga kO`ra, ruhiy mavjudotlar bilan tO`la jannat-bodisatvadir. Bu olamning hokimi Amitabadir. Uning olamida ruh O`z gunohidan xalos bO`lgan, lekin eng oliy olamga, nirvanaga, mutlaq bO`shliq va osoyishtalik olamiga kO`tarilmagan avliyolar yashar emish. Buddalar kishilarga budda ta`limotini O`rganish, yaxshi yO`ldan boshlab borish uchun yerga yuborilar ekan. Uchinchi olam eng quyi olam bO`lib, unda odamlar va hayvonlar yashar emish. Bu olamdagi ruh gO`yo qafasda yashar ekan, u hayot davomida ozod bO`lish hamda yuqori olamga kO`tarilishiga harakat qiladi; ruhning yuqori olamga kO`tarilishi odamlar qiladigan savobli ishlarga bog`liq; agar odam buddiylik ta`limotiga e`tiqod qilsa, yaxshilikka intilsa, uning joni qayta tug`ilishlardan sO`ng jannatga va undan nirvanga kO`tarilar emish. Yomonlikka mansub gunohkor kishilarning ruhi esa quyi dunyoda azoblanib, qafas ichida yura berar, yuqori olamga hech kO`tarila olmas emish. Agar insonning din ta`limotiga zid ishlari kO`payib ketsa, hirs yoki tovlamachilikka berilib, undan qutila olmasa, bunday odamning ruhi bir necha qayta tug`ilishlardan keyin dO`zaxga tushar va unda abadiy azoblanar emish.
Buddiylikda qayta tug`ilish deganda yangidan paydo bO`lish tushunilmaydi, balki ilgari O`lgan odamlarning jismidan tarqalgan dxarmalarning yangi asosda birlashib, kelajak avlodga O`tishi tushuniladi. Shuning uchun buddiylik inson O`z qilmishlari uchungina javobgar bO`lib qolmaydi, balki kelajak avlod uchun ham javobgar deb hisoblangan. Agar odam yaxshi bO`lsa, budda ta`limotiga tO`liq rioya qilsa, boy va e`tiborli bO`lsa, uning dxarmalari asosida qayta tug`ilgan odam ham boy va badavlat, sofdil bO`ladi. Aksincha, odam yomon bO`lsa, kambag`al, qashshoq bO`lsa, budda ta`limotiga rioya qilmasa, uning dxarmalaridan paydo bO`lgan odam ham kambag`al, qashshoq bO`lar ekan. Buning sababi avvalgi avlodlar yomon hayot kechirgani uchun berilgan jazodir, deb hisoblangan. Buddiylik O`zining bu ta`limoti bilan jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlik va ekspluatatsiyaning tub mohiyatini yashirishga harakat qiladi. Boshqa dinlar kabi buddiylik ham hayotda passiv bO`lishni, taqdirga tan berishni targ`ib qiladi, zohidlikni yoqlab, ekspluatatsiyani oqlaydi.

v). Buddiylikning parchalanib ketishi. Hozirgi zamonda buddaviylik.

Barcha jahon dinlari kabi buddiylik ham ijtimoiy taraqqiyot natijasida va turli mamlakatlardagi ijtimoiy guruhlar tuzumlarning xususiyatlarga qarab, turli mazhablarga bO`linib ketgan.
«Xinayana» buddizimning asosiy yO`nalishlaridan biridir. «Xinayana» «kichik arava» ma`nosini anglatib, u diniy yO`nalish sifatida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan. «Xinayana» ta`limotiga kO`ra draxmalar tabiatini O`rganishga va nirvanaga ma`naviy yO`l bilan erishiladi. Bu yO`l juda og`ir. Shu sababli faqat monaxlargina nirvana xolatiga yetishish mumkin. Bu yO`nalish Sharqiy Xindistonda, Shri-lanka, Xidi-Xitoy davlatlarida tarqalgan.
Maxayana yO`nalishi ruxiy kamolot axdiga rioya etuvchi, Xudoga iltijo qiluvchi roxiblarga in`omlar berib, yordam kO`rsatuvchi xar qanday oddiy dindor najot topish mumkin. degan ta`limotga asoslanadi. Bu Xudolarga ishonish yO`llari barcha uchun mumkin bO`lganligi sababli u «katta arava» nomini olgan.
Lamavizm yO`nalishi-u Tibet tilidi «lama»-«eng ulug`» degan ma`noni anglatadi. Lamavizm Tibetda XII-XIV asrlarda vujudga kelgan. Buddizmni barcha aqidalarini qabul qilgan lamaizmda inson faqat lamalar yordamida najot topadi. Lamalarsiz nirvanaga erishish u yoqda tursin kishi bu dunyoga qaytib kelishda ham xech narsaga erisha olmaydi.
Buddiylikning bu mazhabi mahalliy xalqlar O`rtasida qadimdan mavjud bO`lgan diniy tasavvur va urf-odatlarni O`zlashtirgan. Lamaizmda buddiylikka xos tasavvurlar bilan bir qatorda, Buddaning yana qaytib kelishi va yer yuzida adolatli hokimiyat O`rnatishi tO`g`risidagi uydirmaga keng O`rin berilgan. Lamaizmni kO`chmanchi, qaloq, savodsiz xalq hayotiga moslashtirishga urinish mavjud; undagi ibodat qilish tartibi ham ancha soddalashtirilgan
Hindistonda quldorlik tartiblari barham topishi bilan buddaviylik braxmanizmga tobora yaqinlashib borgan; keyinchalik hinduizmga qO`shilib ketgan. XI-XII asrlarda buddiylik Hindistonda O`z ta`sirini deyarli butunlay yO`qotgan.
Buddiylik ta`limotini tartibga solish maqsadida 1871 yilda Birmada buddistlarning maxsus ibodatxonasida Tripitakning turli tarjimalari va variantlarini taqqoslash natijasida yagona teksti ishlab chiqilgan edi. Yangi tekst mazmuni 729 ta marmar plitaga tushurilgan edi. Bu yozuvlar saqlangan ibodatxona dunyo buddistlari-ning muqaddas joyiga aylantirilgan.
Buddiylik ruhoniylari xalqaro miqyosda uning mavqeini kuchaytirishga harakat qilmoqdalar. Shu maqsadda buddiylikning turli tashkilotlarini birlashtirmoqdalar, buddistlarning xalqaro konferensiyalari, syezdlarini muntazam O`tkazmoqdalar.
Buddiylikning bir necha xalqaro tashkilotlari mavjud. Shulardan eng yirigi Jahon buddistlari qardoshligidir. U 1950 yili tuzilgan. 1956 yili otaxon buddistlarining bu din paydo bO`lganligining 2500 yilligi nishonlandi.
Markaziy Osiyoda bir necha yuz mingdan iborat koreys millatiga mansub kishilar yashaydi. Ularning oilaviy-maishiy an`analari, milliy udumlarining ayrim tarkibiy qismlari mahayana (shimoliy) kO`rinishdagi buddiylik ta`sirida shakllangan. Hozirgi vaqtda bu mintaqada, ayniqsa O`zbekistonda koreys buddistlarni xristianlik ta`siriga olishga qaratilgan harakatlar avj olmoqda.

3.Xristianlik dini

a) Iisus. Xristianlikning paydo bO`lishi va tarqalishi.
Xristianlik jahon dinlaridan biri bO`lib, eramiz 1-asrining 2-yarmida Rumo imperiyasining sharqiy viloyatlarida kO`p xudolik dinlari O`rniga qullar va mazlum elatlarning dini sifatida yakka xudolik (monoteistik) shakldagi tarzda shakllangan. Demak, u dastavval demokratik xususiyatga ega bO`lgan. Shuning uchun tez, oson tarqalgan. Davrlar O`tishi bilan uning bu xususiyati kamayib, hukmron tabaqalarning dini bO`lib qolgan.
Xristianlik Falastin va O`rta Yer dengizi yahudiylari dinlari doirasida vujudga kelgan; O`nlab yillardan keyin esa boshqa, asosan geografik jihatdan qaralganda Rim imperiyasi bilan bog`liq yoki uning siyosiy va madaniy ta`sirida bO`lgan xalqlar orasida tarqalgan. Yangi va eng yangi tarix davrlarida u mustamlakachilik siyosati va missionerlik natijasida Yevropadan tashqariga ham tarqalgan.
Xristianlik vujudga kelishining sabablari tanazulga uchragan Rim quldorlik jamiyatining ijtimoiy va iqtisodiy hayot sharoitlari, quldorlik ishlab chiqarish usulining inqirozi, quldorlik tartiblarining parchalanishlari va g`oyaviy munosabatlarda respublikachilik, demokratik mayllarning yO`qola boshlashi, yakka hokimlik va mutloq hokimiyatchiliklarning mustahkamlanishi kabi vaziyatlar bilan bog`liq bO`lgan. Fransuz tarixchisi N.Enshlenning: “Xristianlik g`alaba qildi, chunki Spartak mag`lubiyatga uchradi” degan mashhur iborasi bor. Ekspluatatsiya va huquqsizlik, umumiy tartibsizlik va xarobaliklar, ochlik, kasallik, urushlar natijasida umidsizlikka tushgan va qiyin ahvoldan qutulish umidi bilan bog`liq bO`lgan, O`zlarining nigohlarini mistika (mO`jiza) larga, sehrgarlik, duoxonlik, shuningdek ma`naviy huzur-halovat, ruhiy taskinga juda muhtoj bO`lgan bechoralarning ayanchli ahvollarini juda aniqlik bilan O`zida ifoda etgan xristianlik ham iudaizm bag`rida yetilgan.
Xristianlikning vujudga kelishida sharq dinlarining ham ta`siri O`lgan. Jumladan, misrliklarning Osiris va Isida, eronliklarning Mitra, yahudiylikning Muso haqidagi rivoyatlari, oxirat tO`g`risida hikoya qiluvchi har xil uydirmalar ham xristianlik ta`limotiga kiritilgan.
Lekin shakllanayotgan xristian mafkurasi asosida birinchi galda iudaizm monoteizmining “Eski ahd” kitobiga kirgan barcha “muqaddas g`oyalar”, ya`ni Yerni Xudo yaratganligi, O`simlik va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, insonning yaratilishi, uning tili, axloqi, huquqi, oxirat rohatlari haqidagi g`oyalar katta rol O`ynagan. Xristos Muso (Moisey) bilan tenglashtirilgan turli rivoyatlar ham aynan kO`chirilgan.
1947 yili O`lik dengiz qirg`og`idagi Qumron yaqinida qadimgi qO`l yozmalar topilgan edi. Bular hukmron jamoaning diniy ta`limotlari - iudaizm va xristianlik O`rtasidagi oraliq bugunni tashkil qilganligini kO`rsatmoqda.
Shunday qilib, xristianlik Rim imperiyasida yashagan kO`pchilik elatlarning dinlari, rivoyatlari, urf-odatlari asosida tashkil topgan. Bu din dastlab qullar, ezilgan kambag`allarning talablarini, “xoloskorlik” g`oyalarini O`ziga singdirgan din sifatida vujudga kelgan. Keyinchalik uning ijtimoiy, diniy strukturasi O`zgarishi bilan hukmron tabaqalar qO`lida mazlum xalqlarni ekspluatatsiya qilishning g`oyaviy quroliga aylangan.
O`sha davrda jamiyatda yuzaga kelgan hukmron doiralar bilan mazlum xalqlar O`rtasidagi ziddiyatni yumshatishga xizmat qilishi mumkin bO`lgan xristianlikdagi diniy g`oyalarni hisobga olgan imperator Konstantin 324 yili bu dinni davlat dini deb e`lon qilgan. 325 yilda uning kO`rsatmasi bilan Nikey saborida xristi-anlarning 1 - yig`ini bO`lib O`tgan. Unda yepiskoplar va ilohiyotchilar xristianlikning asosiy aqidalarini tasdiqlab, cherkov tashkilotini takomillashgan holga keltirganlar.
Shundan buyon, davrlar O`tishi bilan xristianlik butun Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya qit`alariga yoyilgan. Keyinchalik Markaziy Osiyo respublikalari hududlariga ham qisman yetib kelgan jahon dinidir.

b). Xristianlikning diniy ta`limoti

Xristianlikning muqaddas diniy yozuvi-Bibliyaning ikkinchi qismi-“Yangi axd” bO`lib, u eramizning I-II asrlarida grek tilida yaratilgan. Bibliyaning xristianlik paydo bO`lmasdan birmuncha oldin yaratilgan 1-qismi “Eski axd” deb atalib, u iudaizmning muqaddas yozuvi hisoblanadi. Bibliyaning ikkinchi qismi - “Yangi axd” deb atalib, u xristianlikning muqaddas yozuvi deb hisoblanadi.
“Yangi axd” 27 kitob (bob) dan tashkil topgan. Uning tarkibiga 4 ta “Injil” (Yevangiliye, ya`ni Xushxabar), havoriylarning (Iso shogirdlari, xristianlikning dastlabki tartibotlari) amallari, 21 risola va Ioanning “Vahiynomasi” kiritilgan.
Xristianlikning ta`limoti boshqa jahon dinlari kabi mutlaq, abadiy, O`zgarmas karomatni, bilimni, benihoya qudratning egasi bO`lgan yakka xudo haqidagi g`oyani O`zlashtirgan. Lekin ulardan (islom va iudaizmdan) farqi shundaki, u uch kO`rinishdagi yakka xudoni O`zida mujassamlashtirganlik aqidasini yaratgan. Uch kO`rinishdagi xudo haqidagi ta`limotga binoan, xudoning ichki hayoti sababi O`z-O`zidan mavjud bO`lgan uchlikdagi uch asos yoki “muqaddas uchlik” bO`lgan - ota-xudo, O`g`il-xudo va muqaddas ruhning O`zaro munosabatidir. O`g`il Iso bayon qilingan tarjimai holiga kO`ra ota-xudodan, muqaddas ruh ham ota-xudodan yaratilgan (provaslav yO`nalishi ta`limoti), (katolitsizmda esa ota-xudo va O`g`il-xudo ham xudodan tug`ilgan).
Xristianlik muqaddas ruh-ota xudo, bola xudo va muqaddas ruh-uch yuzli xudo tO`g`risidagi ta`limoti, targ`iboti, tashkilotchili-gi, jannat va dO`zax, oxirat ya`ni dunyoning gO`yo oxiri borligi, Isoning qayta tirilishi haqidagi va boshqa aqidalarni O`z ichiga oladi.
Xristianlik davlat dini deb e`lon qilingandan sO`ng, 325 yili imperator Konstantin boshchiligida Nikey shahrida xristianlarning 1 jahon yig`ilishi bO`lgan. Yig`ilish xristian dinining qonun-qoidalarini ishlab chiqqan va xudoni uch shaxsning (ota xudo, O`g`il xudo) ruh xudo, birlikda ifodalanishidir deb uqtirgan. 381 yili xristianlarning Konstantinopolda bO`lib O`tgan II jahon yig`ilishida chO`qinish va tirilish haqidagi yangi aqida qabul qilingan.
Ota xudo tabiat, odam va farishtalarni yaratgan, deb hisoblanadi. Iso O`g`il xudo hisoblangan. Xudoning gavdalanishi aqidasiga kO`ra, Iso xudoligicha qolgan holda Mariya ismli qizdan tug`ilgan odam ham bO`lib qolgan. Butga parchinlangan xudo Iso tortgan azoblari va O`limi bilan O`zini odamlarning gunohlari uchun ota xudoga qurbon qilgan va shu bilan gunohini yuvgan. Ushbu aqidaga kO`ra, gO`yo Iso odamzodga gunohlardan xalos bO`lish yO`lini kO`rsatib bergan. Isoning tirilishi aqidasi kelgusida hamma odamlar tirilishining garovi, deb e`lon qilingan. U tirilgandan sO`ng osmonga-ota xudo huzuriga chiqqanligi, ya`ni osmonga chiqib tushishi (islomda me`roj) aqidasi bu dunyodagi hayot oxiratdagi mangulikka nisbatan hech narsaga arzimaydi, deb uqtiradi.
Xristianlikda iymon kalimasi “yagona, muqaddas sobor va opostol cherkovi” ga ishonishni, chO`qintirish zarurligini tag olishni, qiyomatda O`liklarning tirilishiga, shundan sO`ng savob egalariga mangu rohat-farog`at kO`rish, gunohkorlarga doimiy azob-uqubat tortish davri kelishiga ishonishni buyuradi.
Diniy g`oyalar tarkib topishi bilan bir qatorda xristian ibodat marosimlari ham shakllanib borgan. Xristian maro-simchiligining eng muhim elementlari sirli ibodat (tainstvolar) deb yuritiladi. Bular qatoriga chO`qintirish (suvga shO`ng`itib olish), miropomazaniye (chO`qintirilgan kimsaga xushbO`y qatron-miropa surtilgach, “muqaddas ruh” ning huzur-halovati unga O`tar emish); yevxaristiya yoki prichisheniye (non va vinoni Isoning tanasi va qoni deb tasavvur etgan holda iste`mol qilish), tavba qilish (dindorning ruhoniy vositasida xudodan kechirim sO`rashi va O`z gunohlarini unga aytib berishi), nikoh, ruhoniylikka fotiha berish, soborlashtirish, ya`ni bemorni muqaddaslashtirilgan zaytun moyi - yelega bO`yash kabilar kiradi.
Xristianlikning bosh ibodati liturgiya (obednya, messa) bO`lib, u har xil afsungarliklar, muzika chalish, ashula aytish, “muqaddas” yozuvlarni O`qish, qad bukib ta`zim bajo keltirish, sham va chiroqlarni yondirish, xushbO`y narsalarni chekish bilan qO`shib olib boriladigan diniy amallardan iborat.
“Muqaddas uchlik” ning har birini, Bibi Maryamni ulug`lash “xudoga xush kelgan avliyolarga”, xudo yarlaqaganlarga ham sig`inishni keltirib chiqargan. Xristianlikda butga chO`qinish ham muhim O`rinni egallaydi. Unda pasxa (Isoning tirilishi), tariqa (yoki pyatidesyatnitsa), rojdestvo (Isoning tug`ilishi) va boshqa bayramlarga katta O`rin berilgan.
v) Xristianlikdagi yO`nalishlar
Xristianlik shakllanib turli mamlakatlarga yoyilishi, ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma`naviy siljishlarga ham duch kela boshlagan. Boshqa jahon dinlari kabi unda ham turli yO`nalishlar, mazhablar, sektalarga bO`linish jarayoni sodir bO`lgan.
Eng birinchi ajralish xristianlikda IV-V asrlarda rO`y bergan, ya`ni Isoi masihni talqin qilishda farqlanadigan ikkita diniy-aqidaviy yO`nalishlar-monofizilar va nestorianlar yuzaga kelgan.
KO`pchilik xristianlar Isoi masihni ham xudo, ham odam tabiatiga ega deb bilsa, Konstantinopol arximandrati Yevtaxiya ta`limotining tarafdorlari bO`lgan monofizilar u faqatgina xudo mohiyatining birligidan iborat deb hisoblaganlar. Konstantinopol patriarxi Nestor qarashlari tarafdori bO`lgan nestorianlar esa u xudo insonlar hayoti kabi yashashi uchun vujudga kelgan odamdir, deb targ`ib qildilar.