Reja: Alisher Navoiyning hayoti va ijodi

“Xamsa”–o’zbekbadiiy tafakkurining
cho’qqisi

Reja:

1. 
   Alisher Navoiyning hayoti va ijodi
   
2. 
   Xamsa dostonining yaratilishi
   
3. 
   Navoiyning besh xazinasi
   

Alisher Navoiy- o’zbek va boshqa turkiy xalqlarning shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi.

Garbda chig’atoy adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda “Nizomi millati va din”unvoni bilan ulug’lanadi. Ali Yazdiy nazariga tushgan Mavlono Lutfiy yosh shoir iste’dodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbati e’tirofini qozongan.Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan.
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480-1500-yillar mobaynida oʻz mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yoʻlovchilar toʻxtab oʻtish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“ („sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.
Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi „Xamsa“ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq „Xamsa“ yaratdi va turkiy tilda shunday koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. Ushbu toʻplamni ilk bor Nizomiy Ganjaviyning „Panj Ganj“ („Besh xazina“) asariga havas sifatida yozilganligini oʻquvchilarga anglatmoq maqsadida „Xamsa“ning kirish qismida:
„Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasigʻa panja urmoq.“deya taʼkid etadi.
„Xamsa tarkibiga „Hayrat ul-abror“, „Farhod va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Sabʼai sayyor“, „Saddi Iskandariy“ kabi dostonlar kiradi.

"Hayratul-abror"da hamd, munojot, naʼt, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga boʻlgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, maʼrifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yoʻlida ulusdan oʻta olmaganini anglatish bilan oʻzining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi.

„Farhod va Shirin“da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki oʻsha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali oʻzining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy anʼanalari yangilangan boʻlsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining oʻzak muammolarini hal etishda asosiy oʻrin tutdi va bu yoʻnalishda Ahmad rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi.

„Layli va Majnun“ dostonida arab ertaklari orqali maʼlum syujet oʻzining tugal shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun maʼnaviy zamin boʻldi. „Xamsa“ tarkibidagi „Sabʼai sayyor“ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan bogʻliq masalalarni birinchi oʻringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik anʼanasida oʻzining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. „Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savol va topshiriqlar :

1. 
   Topshiriq : Quyidagi krassvordni yeching .
   

^1

E

^2M

^3I

^4

K

^5

D

^6

O

^7S

^8

H

1. 
   Kasb hunar-bu atama qaysi so’zga tegishli ?
   
2. 
   Tartiblangan, Tuzilgan – bu jumla qaysi so’zga tegishli ?
   
3. 
   Ilohiy tuyg’u - ?
   
4. 
   Farxodni tarbiyalagan ustozi kim ?
   
5. 
   Ishchilar 3 yil mehnat qilib yo’na olmagan tog’ni bir kunda teshgan qahramon kim?
   
6. 
   Turkiy tildagi emakdosh so’zining sinonimi bu ……….
   
7. 
   Tog’dagi g’orda Farhodga yordam bergan shahs
   
8. 
   O’z yoriga yetishi uchun Farhod ikkinchi bosqichda kimni ustidan g’alaba qozondi?
   

Savollar

1. 
   “Farhod va Shirin” dostonida Mehinbonu Xusrav Parvizga Shirinning fe’lini qanday tasvirlaydi ?
   
2. 
   Navoiyning xamsachilikka kiritgan eng katta yangiligi nima edi ?
   
3. 
   “Farhod va Shirin” dostonining hajmini toping ?
   
4. 
   “Farhod va Shirin” dostonidan olingan quyidagi
   

J