Reja: Arxeologiyada gisning qoʻllanilish tarixi

Mavzu: Obyektlarni masofadan suratga olish uchun yaratilgan dasturlar. Ularning imkoniyatlari va kamchiliklari.
Reja:

• Arxeologiyada GISning qoʻllanilish tarixi.
• GISning oddiy xaritalardan farqi.
• Obyektlarni masofadan suratga oladigan qurilmalar

Arxeologiya, boshqa barcha ilm-fan singari, birdaniga ikki yo’nalishda doimiy ravishda rivojlanib boradi. Ulardan biri yangi arxeologik ob’ektlarni izlash, ya’ni materiallarni to’plash, ikkinchisi topilgan narsalardan tarixiy ma’lumotlarni taqdim etish, tahlil qilish va olishning yangi usullarini izlashdir. Ilm-fanimiz tarixi davomida u yoki bu yo’nalish muhimligi bo’yicha birinchi o’ringa ko’tarilgan. Arxeologik joylarni o’rganishda dastlabki qadamlar arxeologik materiallarni an’anaviy usullar bilan to’plash bilan bog’liq – tasodifiy topilmalarni yig’ish, dala qidirish, tabiatni muhofaza qilish qazilmalari orqali – va o’sha paytda arxeologning qiyofasi juda o’xshash edi Troya yoki mashhur Indiana Jonsni izlash bilan ovora bo’lgan Geynrix Shlimanning siymosiga, qadimiy xazinalarni izlash uchun jasorat bilan tropik chakalakzorlar tubiga yo’l oldi. Materiallar sonining ko’payishi bilan uni fazoviy taqdim etish va o’rganish zarurati paydo bo’ldi. Hozirgi vaqtda arxeologik tadqiqotlar faqat arxeologik joylarni qazish bilan yakunlandi. Ular ko’p qirrali kognitiv jarayonning ajralmas qismiga aylanadi, bunda asosiy e’tibor atrof-muhit va unda yashagan odamlar bilan yaqin aloqada to’plangan materialning fazoviy taqsimlanishini o’rganishga qaratiladi.
Ba’zida geografik axborot tizimi kompyuter xaritasi bilan aralashib ketadi. Va shunga qaramay, ular tubdan farq qiladi. Kompyuter xaritalash tizimlari tavsiflovchi atributlar bilan birga xaritalarni yaratish uchun mo’ljallangan va geografik axborot tizimlarining analitik imkoniyatlaridan mahrum. Devid Rind tomonidan ta’riflangan GIS avvalgisidan farqli o’laroq, “er yuzi bilan bog’liq ma’lumotlarni to’plash, tekshirish, birlashtirish va tahlil qilish uchun kompyuter tizimidir” [Rhind, 1988. S. 23-28]. Va ba’zi ekspertlar GISning biroz boshqacha ta’rifini taklif qilishlariga qaramay [Aronoff, 1989], ularning barchasi GISning uni kompyuter xaritasidan ajratib turadigan o’ziga xos xususiyati – bu axborotni tahlil qilish vositalarining mavjudligi. Tizimli ravishda GIS to’rt asosiy quyi tizimga ega. Ma’lumot yig’ish quyi tizimi turli manbalardan ma’lumotlarni yig’ish va oldindan qayta ishlashni ta’minlaydi. Ma’lumotlarni saqlash va qidirish quyi tizimi ularni olish, tahrirlash va yangilash maqsadida fazoviy ma’lumotlarni tashkil qiladi. Ma’lumotlarni tahlil qilish quyi tizimi ma’lumotlarni guruhlashni va ajratishni amalga oshiradi, ularni tanlash uchun parametrlar va cheklovlarni o’rnatadi va modellashtirish bilan shug’ullanadi. Va nihoyat, xulosalar quyi tizimi ma’lumotlar bazasini yoki ularni tanlashni jadval, diagramma yoki kartografik shaklda aks ettirish uchun javobgardir [De Meers, 1999, 10, 11-betlar]. GISning asosini xaritalarni tahlil qilishning quyi tizimi tashkil qilishi aniq. Aynan ushbu protsedura arxeologik tahlilda GIS texnologiyalarini ayniqsa ommalashtiradi, bunda tadqiqotchi ushbu hududdagi arxeologik ob’ektlarning tarqalish modellarini tez ajratib, taqqoslay oladi va ma’lumotlarni keyingi tarixiy talqin qilish uchun tasniflaydi.
Makon ma’lumotlarini manipulyatsiya qilish uchun kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning dastlabki qadamlari 1960 yillarning boshlarida amalga oshirildi: Kanadaning janubidagi er ma’muriyatida foydalanish uchun R.Tomlison tomonidan muvaffaqiyatli geografik axborot tizimi yaratildi [Tomlinson, Marble, Calkins, 1976]. Ko’p o’tmay, Qo’shma Shtatlarda yana ikkita geografik axborot tizimi tashkil etildi (biri Nyu-Yorkda, ikkinchisi Minnesota shtatida). Biroq, texnik sabablarga ko’ra ular juda muvaffaqiyatli bo’lmagan. GIS texnologiyalarini amaliy qo’llashda katta burilish 1980 yillarning boshlarida sodir bo’ldi, birinchi tijorat GIS, ARC / INFO, Atrof-muhit tizimlarini tadqiq qilish instituti (ESRI) tomonidan kengroq foydalanish uchun chiqarildi. Arxeologik hamjamiyatga GIS taqdimoti 1985 yilda bo’lib o’tdi – deyarli bir vaqtning o’zida AQSh va Buyuk Britaniyada [Gill, Xauers, 1985; Kvamme, 1985]. Hatto 15 yil oldin ham, aksariyat rus va chet ellik arxeologlar, umuman, arxeologik tadqiqotlar GIS usullari yordamida qanday amalga oshirilishini aniq tasavvur qilmaganlar. Ammo asta-sekin chet el tadqiqotlarida GIS texnologiyalarini arxeologiyada qo’llashning uchta asosiy yo’nalishi shakllandi [Savage, 1990. S. 22-32].
Oxirgi muammoni hal qilish uchun arxeologik joylarning joylashishini taxmin qilish mumkin bo’lgan protseduralar alohida ahamiyatga ega. So’nggi yillarda G’arb adabiyotida “qizil bayroq modeli” deb nomlangan arxeologiyada bashorat qiluvchi modellar AQSh Mudofaa vazirligi Los-Anjeles Xavfsizlik bo’limi Yer ma’muriyati vazirligi tomonidan atrof-muhit va atrof-muhitni baholash bo’yicha rasmiy tadqiqotlarda qo’llanilmoqda. Armiya muhandislari korpusi, AQSh Energetika vazirligi va boshqalar nisbatan yaqinda paydo bo’lgan arxeologik tadqiqotlar, bashoratli modellashtirish [Carr, 1985. P. 114-127; Kohler, Parker, 1986. P. 397-452]. Ushbu muammoni hal qilish uchun dastlab matematik model ishlab chiqiladi, so’ngra o’rganilayotgan mintaqa xaritasiga joylashtiriladi. Ushbu model muvaffaqiyatining kaliti shundaki, arxeologik joylar ma’lum bir muhitda eng qulay joylarda joylashgan bo’ladi.
Ushbu yo’nalishdagi amaliy ishlarning misollaridan biri AQShning Illinoys shtati muzeyi tomonidan g’arbiy Shvin milliy o’rmoni uchun ishlab chiqilgan bashoratli modeldir. . Bu erda, 91 kvadrat metr maydonda.km, 68 ta arxeologik joylar topildi, ularning har biri o’rtacha 1 gektar maydonni egallaydi. Ishning birinchi bosqichi ARC / INFO dasturiy ta’minoti asosida GIS yaratish edi. Keyin ushbu hudud 25 x 25 m o’lchamdagi katakchalarga bo’linib, ularning har birida bir qator ekzogen o’zgaruvchilar to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud edi. R. Uorren tomonidan o’tkazilgan bir o’lchovli statistik testlar [Uorren, 1990. P. 201-215] shuni ko’rsatdiki, to’xtash joyi topilgan zonalar va ular bo’lmagan zonalar o’rtasida 26 ta mustaqil o’zgaruvchida sezilarli farqlar mavjud. BMDP dasturiy ta’minot to’plamidan foydalangan holda ko’p o’zgaruvchan logistik regressiya orqali tahlil qilish natijasida tadqiqotchi saytlarning 60% dan ortig’ini to’g’ri tasniflash bilan bir qatorda echimini talab qiladigan bir qator uslubiy masalalarni shakllantirishga muvaffaq bo’ldi.
Arxeologiyada masofadan zondlashdan foydalanish yuqori texnologiyali bortda raqamli skanerlash tizimlarining paydo bo’lishi munosabati bilan sifat jihatidan yangi darajaga ko’tarildi, bu esa fazoviy o’lchamlari yuqori bo’lgan ma’lumotlarni olish imkonini berdi. Havodagi tizimlardan farqli o’laroq, sun’iy yo’ldosh orqali masofadan zondlash Yer yuzini sezilarli darajada kengaytiradi, bu esa arxeologik nuqtai nazardan o’rganish uchun ma’lumot beradi. Arxeologiyaga ushbu sohaga bo’lgan qiziqish endi shunchalik kuchayganki, u Nottingem universiteti (Buyuk Britaniya) negizida K. Boshchiligidagi maxsus xalqaro arxeologlar tashkiloti yaratilishiga olib keldi.Bruk – Masofadan zondlash jamiyatining Arxeologiya maxsus qiziqishlari guruhi.
1990-yillarning boshlariga kelib. Dunyo bo’ylab 100 dan ortiq arxeologik loyihalar amalga oshirilgan bo’lib, asosan o’tmishdagi erlardan foydalanishni o’rganishga qaratilgan. Ularning aksariyati Landsat MSS tizimidan 80 m kenglik o’lchamidan foydalangan, ammo ba’zi loyihalarda zamonaviy tizimlardan foydalanilgan – 30 m aniqlikdagi Landsat Thematic Mapper, o’sha paytda tadqiqotchilar masofaviy zondlash ma’lumotlaridan asosan umumiy ma’lumot olish uchun foydalanganlar. Arxeologik joylarning xususiyatlarini skanerlash moslamalari bilan yozilgan spektral ma’lumotlar bilan o’zaro bog’lashga urinishlar kamdan kam hollarda amalga oshirildi. Aynan MSS ma’lumotlarining fazoviy rezolyutsiyasi Landsat MSS ma’lumotlarining spektral imzolari bilan arxeologik joylarni qiyosiy tahlilidan foydalanishni to’xtatdi. Arxeologiyada masofadan turib zondlash texnologiyalarini qo’llashdagi dastlabki qadamlarning o’zi shuni ko’rsatdiki, masofani zondlashning multiskalar usuli ayniqsa samarali bo’lib, unda yodgorliklarni lokalizatsiya qilish uchun havodan zondlash ma’lumotlari ham, sun’iy yo’ldosh ma’lumotlari ham qo’llaniladi. Masalan, Frantsiyadagi K. Madrining ishi, bu erda havodan razvedka va fotosuratlar ishlatilgan, shuningdek Landsat MSS vertikal kartografik tahlil ma’lumotlari va raqamli sun’iy yo’ldosh ma’lumotlari [Madry, 1987].
Arxeologiyada GIS va masofadan zondlash texnologiyalaridan kompleks foydalanishning muvaffaqiyatli misollaridan biri bu K. ​​Krumli va S. Madrining Frantsiyadagi tadqiqot loyihasidir [Madry, Crumley, 1990]. 15 yildan ortiq Burgundiyada, daryo vodiysida. Amerikalik disiplinlerarası tadqiqot guruhi Arruh Milliy Geografik Jamiyatning granti bilan ish olib borgan, uning vazifasi arxeologik joylarni atrof-muhit bilan o’zaro aloqada ikki ming yillik – Keltlar davridan tortib to hozirgi kungacha o’rganish edi. GRASS dasturi asosida qurilgan GIS ma’lumotlar bazasida, SPOT sun’iy yo’ldoshidan olingan fotosuratlar (frantsuz tijorat erlarni kuzatish tizimi) alohida qatlam sifatida ishlatilgan, bu aslida G’arbda arxeologik tahlil uchun SPOT ma’lumotlaridan foydalanishning birinchi tajribasi. Evropa. Sun’iy yo’ldosh tasvirlari 20 spektrli multispektral rejimning uchta spektrli diapazonida va 10 metr o’lchamdagi panchromatik rejimning bitta diapazonida olingan, sun’iy yo’ldosh ma’lumotlarini qayta ishlash natijasida 1987 yilda tadqiqotchilar izolyatsiya qilish va tekshirishga muvaffaq
Bo’lishdi. Autin shahriga olib boradigan qadimgi Rim yo’llarining butun tarmog’i. Mont Dardon va Mont-Bevre mintaqalarida Kelt yo’llarini o’rganishga va ular bo’ylab mustahkamlarni qidirishga alohida e’tibor berildi. Bundan tashqari, ushbu ishning eng qiziqarli jihatlaridan biri mintaqaviy ob-havoni modellashtirish edi.Mintaqaviy gidrologik ma’lumotlar va Yer sharining o’rtacha haroratlariga oid ma’lumotlarni o’rganish orqali tadqiqotchilar o’rganilayotgan hududdagi kichik suv yo’llarining suv sathini global harorat o’zgarishi bilan o’zaro bog’lashga muvaffaq bo’lishdi. Natijada iqlim o’zgarishlarining qadimgi aholi punktlari joylashishiga va o’tmishda erdan foydalanish tizimiga ta’sirini tahlil qilish mumkin edi
Dronlar so’nggi havaskor samolyotlarga aylandi. Ular engil, kichkina uchish oson va siz ularni shaxsan ishlab chiqarishingiz mumkin, bu esa mexanizmlarga ishonishni yoqtiradigan ko’plab odamlarni jalb qiladi. Biroq, dronlar ancha oldin bo’lgan. Ular haqida birinchi eslatma 1920-yillarga borib taqaladi.
Birinchidan, samolyotni ishlab chiqarishga urinish muvaffaqiyatli bo’lmadi. 4-6 rotorli dvigatelli vertolyotlarning prototiplarini yaratishga muvaffaq bo’lgan alohida ixtirochilar ko’p edi. Ushbu samolyotlar haddan tashqari beqaror, sinxronlashtirilmagan va uchuvchini juda qattiq siqib chiqargan, shuning uchun ularning rivojlanishi asosan so’nggi paytlarga qadar qoldirilgan.
Aeronavtika va elektronika sohasidagi zamonaviy o’zgarishlar bilan dron funktsiyalari bilan bog’liq oldingi texnik qiyinchiliklar engib o’tdi. Uchuvchisiz muammo yagona turganligi sababli dronlar uchuvchisiz bo’lib qolgan. Ammo endi uchuvchiga ehtiyoj qolmaydi. Siz shunchaki uni kamera bilan o’rnatib, masofadan boshqarish moslamasini olishingiz mumkin. Zamonaviy elektronika ushbu transport vositasining dizaynini haqiqatan ham sodda qiladi, shuning uchun ko’p odamlar dronlarni sevimli mashg’ulotlariga aylantiradilar yoki ajoyib filmlar, san’at asarlari, narsalar etkazib berish yoki hatto qo’shnilariga josuslik qilish uchun sotib olishadi, kim biladi. Hatto mushukni quadkopterga aylantirish orqali o’lmaslikka qaror qilgan bir odamning hikoyasi ham bor.