Reja: Astanomya faninin predmeti va boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Sinov savollari:

1. 
   Astranomya faning predmeti va uning boshqa fanlar bulan aloqatorligini tushintiring.
   
2. 
   Astranomyada ishlatiladigan ikki konduakl yulini tushintirib betring.
   
3. 
   Kosmik obyektlar tug’risidagi malumotlar tuplami usullarni tushuntirib bering.
   
4. 
   Kosmik nurtlarni qayt qilish yordamida kosmik fazoni xususiy xolda kosmik obyektlarni o’rganish xususyatini tushuntirib bering.
   
5. 
   Gravitatsion tulqinlar deb qanday tulqinlarga aytiladi.
   
6. 
   Gravitatsion tulqinlar yordamida koinotdan xususiy xolda kosmik obyektlarni o’rganish xususyatlarni tushintiring.
   

Ma’ruza – 2. Quyosh sistemasi
Reja:

1. 
   Quyosh sestemasini tartibi va uning xususyatlari.
   
2. 
   Sayyoralar sistemasining paydo bulishi va rivojlanishi tug’risidagi hozirgi zamon tasavvurlari.
   

1. Quyosh sistemasi tarkibi va uning asosiy xususyatlari.

Quyosh atrofida uzining xususyatlariga ko’ra turli bulgan jisimlar harakat qiladi. Quyosh sistemasi tarkibiga sayyoralardan tashqari ularning yuldoshlari , astroidlar (kichik sayyoralar), kometalar sayyoralar aro fazodagi chang zarralari, kosmik nurlar va elektromagnit maydonlar kiradi.
Mukammal o’rganishlar natejasida bu sistemadagi jismlarning koinotdagi harakati uchun malumotlar tuplanga bo’lib hozirgi paytda quyosh sistemasini aniq rejasi va tuzilishi to’la aniqlangandir. Eklipptika qutbidan qaraganda deyari barcha sayyoralar quyosh atrofida soat strelkasi aylanishida yunalishi buyicha harakat qiladi. Ularning g’alayonlanmagan harakat orkbetalari eksentresti kichik elepslaridan iboratdir. Deyarli barcha sayyoralar uz oqi atrofida , quyosh atrofida aylanishi yunalish buyicha aylanadi. Sayyoralarni orbetalar Yani orbeta tekisliklari ekliptika tekisligiga nisbatan ozgina og’madir. Uran va venera uz uqi atrofida teskari yunalish buyicha harakat qiladi.
Sayyoralarning quyoshdan masofasi malum qonunyatga buy sinadi. Ular quyoshdan uzoqlashgan sari orbetalar orasidagi asofa siqilib boradi.
Sayyoralarning yunalishlari huddi sayyoralarni quyosh atrofiuda aylanishidan sayyora atrofida aylanadi. Ko’pchilik yuldoshlar to’g’ri yunalish buyicha aylanadi. Faqatgina 11 ta yuldosh teskari yunalish buyicha aylanadi , ulardan 5 tasi uran yuldoshlaridir.
Kometalar quyosh atrofida turlicha harakat qiladi. Ko’pchilik kometralar orbetalar tuzilgan elepsdan iboratdir. Kometalar quyoshdan 50000-100000 a.b. masofadan turib harakat qiladi, aylanish davrlari bir necha million yillarni tashkil qiladi . Astroidlar orbetalarini eksentrestetini qiymati o’rtacha hisobda katta bo’lib , orbetalarini qiyaligi ham kattadir. Ko’pchilik astroidlarni orbetalari , mars va yupetir sayyoralarini orbetalari orasida joylashgandir hozirgi vaqtda bazi astroidlarni o’z o’qi artofida aylanishi ham aniqlangan.
Endi quyosh sestemasini vujudga kelishi va rivojlanishi tug’risidagi nazaryalarini yaratishda tushuntirilishi muhim
bulgan kuzatuv natejalarini keltiramiz:
1 Quyosh sistemasi massasining 99% quyoshga qolgan 1% sestemadagi boshqa jisimlarning yig’indisi massasiga tug’ri keladi.

1. 
   Quyosh sistemasi harakat miqdorini 98% i sayyoralarda ,2 % gina quyosh to’g’ri keladi.
   
2. 
   Sayyoralarning quyoshdan uzoqligi R Tinus-Boze qonuniga buy sinadi. Bu qonunga ko’ra R=0.3*2ⁿ+0.4 (astranomik birlik) formulasidagi n=00. 0. 1. 2. ….. qiymatlarni qabul qiladi.
   
3. 
   Barcha sayyoralar quyosh atrofida o’z uqi atrofida aylanma harakatda buladi .
   
4. 
   Venera va uran o’z o’qi atrofida aylanish orbetalaylanishiga tekis bulib, qolgan 7 ta sayyora o’z o’qi atrofida aylanish yunalishi ularning orbital harakat yunalishiga mos keladi.
   
5. 
   Sayyoralar massalari o’lchamlari kimyoviy tarkibi va yuldoshlarining soni buyicha yer tipidagi va gigant sayyoralar turlarga bulingan .
   
6. 
   Gigant sayyoralar atrofida ulksan halqasimon belbog’lari mavjud . Bunday halqalar turli xil muzliklar va gaz gigantlaridan iboratdir.
   
7. 
   Giganty sayyoralarni tabiy yuldoshlari 10-20 ta yer tipidagi sayyoralarda esa bitta yoki ikkta va umuman bulmasigi mumkin.
   
8. 
   Hamma sayyoralar taxminan bitta tekislikda yotuvchi elepslar buyicha bir tomonga harakat qiladilar.
   
9. 
   Quyosh, sayyoralar sistemasining markaziy tekisligiga taxmenan perpendekulyar bulgan o’q atrofida aylanadi.
   
10. 
    Mars va yupiter sayyoralar orasida kichik sayyoralar belbog’I mavjud.
    

Sayyoralar sistemasini paydo bulishi va rivojlanishi to’g’risidagi hozirgi zamon tassavvurlari.
Astrofizika fanining natejalarini ko’rsatishlaricha nisbatan sovuq yulduzlrni astalik bilan aylanishi ularda sayyoralar sistemasini mavjudligi bilan tushintiriladi.Bundan Kant va Laplas gepotezalarida qayt etilgandek yulduzlar va sayyoralar sistemalri yulduzlar aro fazodagi gaz chang shakildagi bulitning siqilishi bilan bog’liq bo’lgan umumiy jarayon natejasida hosil bo’lganligini ko’rsatadi. E. Kant va P. Laplas sayyoralarni bir xil tarqoq moddan hosil bo’lishini tahmin qilgan. Umuman olganda to’g’ri yunalishda bo’lgan bu gepoteza jiddiy kamchiliklarga ega . Avvalo bu sayyoralar bilan quyosh orasida massa va aylanish momentlarining taqsimlanishidagi nosozliklardir; 99% massa quyoshda 98% aylanish moment sayyoralarda Kant va Laplas gepotezasida proto yulduzning siqilishi jarayonida qanday mexanizim asosida xarakat miqdori momentini asosiy qismi sayyoralar xosil bulgan bulitning perfin qismiga uzatilish mumkinligi savoli paydo buladi. Agar quytosh va uning sayyoralari aylanayotgan bitta bulitning siqilishi bilan paydo bulgan bulsa quyosh hozirgisidan 100 marotaba tez aylanishi kerak edi. 20 asrningn 60- yillarida quyosh va sayyorasimon bulitning birgalikda xosil bulganligini kursatuvchi gepotezani, kompyuterda hisoblashga asoslangan nazaryasi birinchi bor ishlab chiqilgan . Siqilayotgan bulitdan aylanma (radiatsion) noturg’inlik tufayli moddaning ajralishi kursatiladi. ‘’Protoquyosh’’ misolida radiatsion noturg’inlik uning radiusi taxminan merkuriy orbetasi radiusiga tengligida vujudga kelgan bulib , bunda protoquyosh ekvatori buylab muhitni oqib chiqishi yuz beradi, desk formasidagi protosayyora bulitni hosil qiladi.
Angilyalik olim F. Xoyl (1960) aylanayotgan magnetlangan protoquyoshdan ionlangan moddadan tarkib topgan sayyorasimon bulitni osilib chiqishi quyoshning aylanish momentini kamayishiga bulitnikini esa ko’payishiga olib kelishiga ko’rsatadi. nProto sayyora bulitini muhiti qisman ionlashgan bulganligi sababli u erkin harakat qila olmaydi , magnet maydonni nur chiziqlarini kesib o’tib bu chiziqklarni orqasidan tortadi.Natejadam protasayyora buliti hosil bulishida magnet maydon deformatsialanadi. Deskning burchak tezligi protoyulduz burchak tezligidan kichik bulganligi sababli kuch chiziqlari spiral buyicha buriladi va natejada protoyulduz aylanishini tuxtatsa deskni aylanishini tezlashtiradi. Prota yulduz kuchli tormazlanganda rotatsion noto’rg’ilik yuqoladi, Muhitni oqib chiqishi tuxtab protosayyora deski protoyulduzdan ajraladi.
Hisoblshlarni kursatishicha bunday jarayon sovyuq va issiq yulduzlarda , sovuq yulduzlar fotosferasi ostida konvintev zonasi mavjuligi issiq yulduzlarda yuqligi tufayli yurlicha o’tadi. Agar proto yulduzni atmosferasi konvintiv xarakat bilan ushlagan bo’lsa magnet kuch chiziqlari unga katta chuqirliklarga singadi va magnet maydon kuch chiziqlari cho’lg’ama asosan protayulduz ichiga joylashadi. Agar konvinsiya bulmasa kuch chiziqlari asosan tashqarida deskda joylashadi natejada desk juda katta tezlik bilan aylanib ham protayulduzda qandaydir yetarli massasini o;lishiga ulgurmasdan uziladi.Protosayyoraviy desk formalashtirishga ulgirmaydi va o’ziga harakat miqdor momentini yetarli qismini olishiga ulgurmaydi. Natejada sayyoralar sistemasi hosil bulmaydi va yulduz kuchli aylanadigan bo’lib qoladi.
Biz yulduzlardagi sayyoralar sistemasini kuzata olmaganligimiz sababli sovuq yulduzlarni nisbatan sekin aylanishi ulardagi sayyoralar sistemasi boilan haqiqatdan bog’liqligini aniqlay olmaymiz . Shunung uchun yuqorida bayon eti;lgan sayyoralar sistemasini hosil bulishi jarayoni eng ehtimolli lekin tajribada isbot etilmagan gepoteza bulib keladi.
Sinov savollari.

1. 
   Quyosh sistemasi tarkibiga kiruvchi sayyoralarni aytib bering.
   
2. 
   Quyosh atrofida aylanuvchi jisimlar harakatini asosiy husuyatlarini tushuntiring.
   
3. 
   Quyosh sistemasini paydo bulishi va rivojlanishini ifodalaydigan nazaryalarning kuzatuv asoslarini aytib bering.
   
4. 
   Sayyoralar quyosh sistemasini va sayyoralarni gaz chang bulitlarini saqlashi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar natejasida hosil bulganligini tasdiqlovchi kuzatuv natejalarini tushuntiring .
   
5. 
   Kant va Laplas nazaryalarini asoslarini tushuntiring.
   
6. 
   Kant va Laplas nazaryalarini qiyinchiliklari nimadan iborat.
   
7. 
   Rotatsion noturg’unlik yufayli protoyulduzdan muhit ajralib chiqib desk shaklini olishni tushintiring.
   
8. 
   F. Xoyl nazaryasiga asosan protrasayyora aylanish mommenti qiymatini olishi qanday yuz beradi.
   
9. 
   Issiq va sovuq magnetlangan protayulduzlardan modda ajralib chiqib prorasayyora bulitini hosil bo’lish jarayoni turlicha o’tishini tushintiring.
   

Maruza 3. Sayyoralar paydo bo’lishi to’g’risidagi hoizirgi zamon tasavvurlar.

Reja.

1. 
   Sayyoralar paydo bulishi to’g’risidagi hozirgi zamon tasavvurlar.
   
2. 
   Ekzosayyoralar
   

Sayyoralarni paydo bo’lish muommosi hali oxirigacha yechilmagan astrofizik muammolardan blib hisoblanadi bunday muammoni yechish eng avval astrofizika fanini rivojlanishi darajasiga bog’liq bulsa yana tabiy fanlarni masalan yer to’g’risidagi fanni rivojlanishi darajasiga bog’liqdir.
Biz yuqorida magnetlangan aylanuvchi protayulduz bulitidan prootasayyora bulitini ajralib chiqishini ko’rib chiqdik bunda jarayon proosayyora built hosil bukishini ko’p yullaridan biri bulish mumkin .Endi protosayyora bulutidan sayyora iondan sodir bo’lishi jarayonini ko’rib chiqamiz. Uzoq vaqt davomida sayyoralar issiq bulitli gaz ketma ket sovishi natijasidan avval suyuq fazasiga o’tib kiyin qattiq qobiq hosil bulgan deb hisoblab kelindi.Boshlangich protosayyoralar (sayyoralar kondensatsiyalangan gaz buliti) tarkibi yetarli miqdorda vodorot va geleydan iborat bulgan.
Yer tipidagi sayyoralar ularning deski qiyasi tufayli yengil gazlarni saqlabn qololmagan . Lekin issiq gazda sayyoralarni hosil bulishi gepotezasini mukammal taxlil qilish kursatadiki u qator qiyinchiliklarga uchraydi . Bu gepotezada faraz qilinadiki qandaydir sabablarga ko’ra protasayyora alohida protasayyoralarga bulinadi. Bunda shunday faraz qilinadiki protasayyoraviy built umuman olganda bir jinsli bulmay zichligi katta bulgan joylarda gravitatsion konvensiya boshlanib u protosayyoralar hosil bulishiga olib keladi. Lekin tasavvurdagi protasayyora bulitning massasi (-0.1 quyosh massasiga teng) gravitatsion noturg’unlik vujudaga kelishi uchun yetarli kichikdir. Bundan tashqari protasayyara atmosferasi dissipatsiyasini tekshirish shuni kursatadiki u juda sekin utadi; shundan kiyin protasayyora yerga aylanishga ulgurmaydi.
Rus olimi O. YU> Shimeding gepotezasiga kura sayyoralar nisbatan sovuq gaz changli builtdan kondensatsiyalangan . Bunday nuqtai nazarni ko’pchilik olimlar qulladi. Shunday kuzatuv malumotlari olingan u koinotni yulduzlar aro changi ko’p bulgan joylarda yulduzlar hosil bulishi ko’zatiladi . Shuning uchun tabiy ravishda faraz qilinadike protasayyoraviy desk gazidan tasgqari chang zarralariga xam egadir. Qattiq zarralar o’zaro tasir natejasida harakat miqdori moment bilan va energiya bilan aylanishi ko;rsatilgan . Bunda fazoda zarralarni tezliklari buyicha shunday taqsimlanishi vujudga keladi Bunda o’zaro tasir ehtimolyati minimal buladi.
Bunday holat tekislikdagi aylanma orbetalar buyicha harakatga mos keladi. Hisoblashlar shuni kursatadike chang shunday deskga yig’iladiki uning qalinligi deskning 10^-3 - 10^-4 radiusiga teng buladi.
Bunday changli desk quyosh nurlari uchun shaffof emas, quyosh nurlari qesk preiferyasigacha borib tetmaydi. Tajjrebada quyosh yaqinidagi gaz quyosh nurlari tomonidan qiziganligi sababli yulduzlar aro fazoda sochilib ketadi. Deskning periferyasidagi gaz nisbatan sovuq ekanligi sababli gaz saqlanib qoladi. Shunday yul bilan yupetr sayyorasi va yer sayyorasi kimyoviy tarkibi orasidagi farq tushuntiriladi., Desk preformiyasida gaz deskussiyasi sekin borganligi sababli yengil gazlar saqlanib, desk markazida dissipatsiya , tez borganligi sababli yengil gazlar yuqolgan buladi.
2 Boshqa yulduzlar atrofida aylanuvchi sayyoralarga egzo sayyoralar deyiladi , Bunday sayyoralarni va egzosayyoralar sistemasini izlab toppish va ularni hususyatlarini o’rganish quyosh sistemasini paydo bulishi va evalyutsiyasini alohida sayyoralarni paydo bulishi va evolyutsiya nazaryasini yaratishda juda muhim rol o’ynaydi. Nazarya natejalarini kuzatuv natejalariga solishtirish va to’g’ri nazaryani tanlash imkonyatini paydo bulgan bular edi. Bunday sayyoralar mavjudligini tajrebada kuzatishni uzoq vaqt amalga oshirilish imkonyatini beradi. Bunday yulda omillar juda ko’p qiyinchiliklar va umedsizliklarga uchraydi. Masalan astranom Van De Komp 40 yillik hayotini Barnard yulduzini sayyorasi bor deb hareakatini o’rganishga bagishladi. Lekin uning urinishlarini barchasi zoi ketdi, uning olgan natejalari noto’g’ri bulib chiqdi. 1991 –yilga kelib amerikalik astranom Aliksandor Voljan PSR 1257+12 pulsaridan uchta sayyorasi borligini aniqladi. Likin qayt qilish kerakki pulsar bu shunday estremal yulduzki uning sayyoralarda yerdagi sharoitlar hosil bulmay turli organizim paydo bp’lish ehtimoli juda kam . Bunday sayyoralarda turli organizim paydo bulishi mumkin emas . shundan kiyin spectral analiz metodi hamda va kosmik obsevatoryalar yordamida quyoshga uxshash yulduzlarni sayyoralari borligi aniqlandi . Bunday kosmik observatoryalar ishlashiga yer atmosferasiga uxshagan tasirlar yuqligi tufayli aniqligi yuqori bulgan ulchamlarini o’tkazish imkoni tug’iladi. Hozirgi vaqtga kelib 390 – dan ortiq bunday sayyoralar borligi aniqlangan . Savol to’g’iladiki qanday qilib egzo sayyoralarni kashf etish mumkin.Hatto eng kuchli teleskoplar yordamida ham to’g’ridan to’g’ri egzosayyoralarni kuzatish mumkin emas . Chunki egzosayyora atrofida aylanayotgan yulduzning kuchli nurlanishi uzoq dumining kichik nurlanishini yoradi. Bu paytda nurlanishni projektori fonida kichkina chiroq nurlanishini ko’rish mumkin emasligiga uxshaydi. Lekin egzosayyoralarni kuzatishni bir necha teskari yullari ishlab chiqilgan . Egzoplanetalarni nuriy tezliklar yordamida aniqlash mumkin. Bu yulni asosi yulduz nurlanishiga ko’ra uning xarakat tezligini ulchashga asoslanadi. Agar yulduz atrofida sayyora atrofida