Reja: Astanomya faninin predmeti va boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Ma’ruza№8: Gravitatsionlinzalanishvaundankosmikob’ektlarnio’rganishdafoydalanish.
Reja:

1. 
   Gravitatsionlinzalashtirishusuli.
   
2. 
   EROS programmasi. Yashirinmassanigravitatsionlinzalashtirishdanfoydalanib, aniqlash.
   

Gravitatsionlinzalashtirishusuli. Gravitatsionfokuslashtirish debgravitatsiyalovchiob’ektning (deflektorning) uningoldidano’tayotganzarralaryokinurlanishoqiminito’g’richiziqbo’ylabtarqalishdanchetlashtirib optic yokielektromagnitlinzalarkabito’plashqobiliyatigaaytiladi.
Quyosh (4-rasmga qarang) siyraklashganyulduzlararogazganisbatanharakatqilib, gazoqiminio’ziningtortilishkuchiyordamidaharakatyo’nalishigaqarama-qarshiyo’nalganchiziq (nur) bo’ylabyig’adi.


Rasm-4.Massivkosmikob’ektning (quyoshyokiyulduz) ungatushuvchizarralaroqiminifokuslashtirish.
Fokuslashtiruvchiob’ektyonidanuzoqdankelayotganyorug’liknurio’tayotganda, ob’ekttomonidangravitatsiontortilishtufaylinurto’g’richiziqbo’ylabtarqalishdanchetlashib, ob’ektgatomonegiladi. Odatdagiob’ektlaruchunchetlashishburchagi - _{ }kichikbo’lib, (_{ }) quyidagi formula yordamidaifodalanadi:
Место для формулы.
Bunda b-ta’sir parametric (ko’rishnuridanlinzalashtiruvchideflektorgachabo’lganengkichikmasofabo’lib, bundankattamasofadalinzalashtirishegilishkuzatilmaydi) m-tortiluvchijismmassasi.
5-rasmdan ko’rinibturibdiki, nurlanuvchi U nuqtadanchiquvchiyorug’liknuri Q gravitatsiyalovchijismdanegilibo’tib, kuzatuvchi H-gayetadi. Agar yorug’likmanbaicho’zilganmanbadaniboratbo’lsa, kuzatuvchiob’ektningikkitaasigmatiktasvirlariniko’radi. Uningtortilishitufayliyorug’likoqinminieguvchi Q ob’ektgagravitatsionlinzadeyiladi.
Rasm-5.Gravitatsionlinzalarningsxematiktasviri.
Q-massivob’ektyorug’likmanbai, U vakuzatuvchi H orasigajoylashgan. Gravitatsionlinzaningnurlarnichetlashtirishitufaylikuzatuvchiikkita A va B tasviriniko’radi.
Agargravitatsiyalovchilinzamassasiob’ektningmarkazigakonsentratsiyalanmayma’lumhajmdataqsimlanganbo’lsa, nurlarbumassadanerkino’tishimumkinbo’lib (bundayholatgallaktikahajminingkattaqismiuchunyokigallaktikalaruchunamalgaoshishimumkin) nurlarningtraektoriyalarinisbatanmurakkabbo’ladi. Bu holdakuzatuvchinurlovchiob’ektninguchtatasvirinniko’radi (uchinchinurgravitatsionlinzaningmarkaziyqismidano’ziningyo’lidanchetlashmasdano’tishimumkin). Allaqachon 3-5-ta gravitatsionlinzalarningta’siritopilgan. Masalan: gravitatsionlinzalashtirishmetodiyordamidabir-biridan5^”7 li burchakmasofadaturuvchideyarlibirxil Z=1,41 qizilgasiljishvaspektrlargaegabo’lganqo’shaloq QSQ0957+561A,B kvazarlarochilgan.buholdagravitatsionlinzavazifasinikvazarlardankelayotgannuryo’lidajoylashgangallaktika (yokigallaktikalarto’dasi) o’ynagan.
Gravitatsionfokuslashtirishyorug’liknurinitortuvchimateriyajoylashganfazodano’tishdanamoyonbo’ladi. Nurlarkonusidajoylashgantortuvchimateriyanurlarnixuddi 6-rasmda sxematikko’rsatilganidekegadi. Bundaob’ektqanchauzoqdajoylashganbo’lsa, nurlarniichidashunchako’pmassajoylashganligisabablinurlarnishunchako’pegilishiyuzberadi. Bu shungaolibkeladiki, koinotdaolinganma’lummasofadanboshlab, nisbatanuzoqdagiob’ektyaqindajoylashganligigako’rakattaburchako’lchamlibo’libko’rinadi.
6-rasm.Nurlanishmanbai U-ningburchaklio’lchaminimanbagachabo’lgankosmologikmasofaningortishibilanoshisheffektinitushuntiruvchisxema (_{ }).
Oxirgiyillardalinzalashmetodidanasosanegzosayyoralarniaxtarishda, yulduzlaryokigallaktikalarningyashirinmassasinianiqlashdakengfoydalaniladi.