Reja; Aureliya muduzasining tuzilishi va sisitematikasi

Aureliya muduzasining tuzilishi va sisitematikasi


Reja;
1. Aureliya muduzasining tuzilishi va sisitematikasi
2. muduzasining tuzilishi va tarqalishi
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

Aureliyalar – Dengiz likopchalari (Aurelia) – ssifomeduzalar sinfi diskomeduzalar turkumiga mansub meduzalar urugʻi. Tanasi soyabon shaklida, diametri 5–10 sm, baʼzan 40 sm gacha. Soyaboni atrofida juda koʻp kalta paypaslagichlari, ular asosida 8 ta statotsistlari joylashgan. Ogʻzi soyabonining ostki qismida, kvadrat shaklida. Ogʻiz atrofidan 4 ta ogʻiz boʻlaklari osilib turadi. Aureliyalarning shaffof tanasi orqali oshqozon devorida joylashgan 4 ta qizgʻish taqasimon jinsiy bezlari koʻrinib turadi. Aureliyalar soyaboni devori muskullarining qisqarishi tufayli sekin suzadi. U hayot siklida jinsiy meduza bosqichini jinssiz polip bosqichi bilan almashtirib turadi. 7 turi maʼlum. Qora, Boltiq, Barens, Oq dengizlarda Aureliyalar aurita keng tarqalgan, baʼzan suv yuzasida juda koʻp miqdorda paydo boʻladi. Uzoq Sharq dengizlarida bu tur bilan birga Aureliyalar limbata uchraydi. Aureliyalar baliklarga oziq boʻladigan mayda plankton organizmlar va baliq chavoklari bilan oziqlanib, baliqchilikka ziyon keltiradi^[1]. Meduzalar — boʻshliqichlilarning, koʻpincha, erkin yashovchi jinsiy avlodi. Gavdasi xira shaffof (mezogliysi kuchli rivojlanganligi tufayli), soyabon yoki qoʻngʻiroq shaklda, diametri bir necha mm dan 2–3 m gacha. Soyaboni chetlarida paypaslagichlari (uz. 30 sm gacha) va sezgi organlari joylashgan. Ogʻzi soyabonining ostki botiq tomoni oʻrtasida boʻlib, odatda, ogʻiz parraklari bilan oʻralgan. Meduzalar soyaboni ostida suvni siqib chiqarishi tufayli relaktiv usulda harakatlanadi. Ayrim ssifomeduzalar (stavromeduzalar) suv tubida biron substratga yopishib yashaydi. Meduzalar suv tubida yopishib yashaydigan gidroid poliplar (boʻshliqichlilarning jinssiz koʻpayadigan avlodi)dan kurtaklanish tufayli hosil boʻladi. Meduzalar ssifoidlar va koʻpchilik gidropoliplar uchun xos. Gidralar, ayrim dengiz gidropolishtari va korall poliplar Meduzalar hosil qilmaydi. Traxilidlar va pelagiylarda nayel gallanishi boʻlmaydi; Meduzalar tuxumdan hosil boʻladi. Meduzalarning jinsiy bezlari oshqozoni yaqinida yoki oshqozondan boshlanadigan gastrovaskulyar sistemaning radial naylarida joylashgan. Gidromeduzalarda jinsiy bezlar ektodermada, ssifomeduzalarda endodermada boʻladi. Meduzalar jinsiy yoʻl bilan koʻpayadi; jinsiy hujayralar (tu-xum va urugʻlar) suvga chiqariladi, suvda urugʻlanish roʻy beradi. Faqat ssi-fomeduzalar (aureliya, qutb Meduzalari) tu-xum hujayralari ona organizmda urugʻlanib, ulardan planula lichinkasi chiqadi. Ayrim Meduzalar (ildizogʻiz Meduzalar, qutb Meduzalar, butli Meduzalar va boshqalar)ning otuvchi hujayralari kuydirish xususiyatiga ega boʻlgani uchun ular zaharli Meduzalarga kiritiladi.^[1] Insoniyat tarixining ilk davrlaridanoq kishilar hayvonlar hayoti W an qiziqqanlar. Hayvonlar to'g'risidagi dastlabki yozma ma'lumotiarшйшЯdan avval V - IV asrga oid Misr, Xitoy va Yunon adabiyotlarida radtanaydi. Lekin zoologiyaga taalluqli ilk ilmiy asarlami miloddai? IV asraw al yashab olgan Arastu (Aristotel) yaratgan. Uning asarlarida 452 tar hayvonning tuzilishi, hayot kechirishi va tarqalishi tushuntirib foarifflgam. Arastu hayvonlami ikki katta guruh - qonlilar va qonsizlarga ainMgam. Bu guruhlar hozirgi sistemaga muvofiq umurtqajilar va ummiqasizlaiga yaqin keladi. Hayvonlar yana 8 ta kichik guruhlarga: to‘rtoyoqliibr((sait emizuvchilar), tuxum qo'yuvchi ikkioyoqlilar (qushlar), tuxum ор*ушгссйш to‘rtoyoqlilar (sudralib yuruvchilar), hasharotlar, qisqichbaqasimonfar va boshqaiarga ajratilgan. Arastu asarlarida organlar tuzilishining ©"ждаэ muvofiqligi (korrelyatsiya) va gradatsiya to‘g‘risida ham sodda S iib r bayon etilgan. Qadi mgi Rim tabiatshunoslari orasida Gay Pliniy (miloddao so'‘ng23^- 79 yillar) mashhur bo'lgan. U o'zining 37 kitobdan iborat “Tabiat Sans?’ asarida o'sha davrda ma’lum bo'lgan barcha hayvonlarga tavsif beBg». Xurofot hukm surgan Q ‘rta asrlarda tabiatni о 'rganish qatiyan a a ilm-lan namoyondalari esa ta’qib ostiga olindi. Ana shu sababli zoola^iya fanining rivojlanishi batamom to'xtab qoldi; Aristotel va Gay Рйшу isMari unutib yuborildi. Uyg ‘onish davrida (XIV - XV asrlar) ilm-fan taraqqi yotming m®1kazi G'arbiy Yevropaga ko'chdi. Bu davrda barcha tabiiy fanlar,jffinaladaim zoologiya sohasida ham muhim kashfiyotlar qilindi. Xristofor Katemb, Marko Polo, Magellan va boshqa bir qancha sayyohiaming draglzliarssfea sayohatlari natijasida ilgari noma’lum bo'lgan yangi hayvon turlari IkaAIF etildi. Dunyoning turli burchaklaridan yig'ib keltirilgan behisob тайезМ- larni sistemaga solish va umumlashtirish zarur edi. Ayni shu davrda shveysariyalik vrach va naturalist K. Gesneming (1516-1565) 17 jildli “Hayvonlar tarixi” asari paydo bo'ladi. Asar ko‘p jihatdan sodda yozilgan va unda noaniq ma’ lumotlar ko‘p bo‘lsa-da, eng qadimiy ensiklopedik manba hisoblanadi. Zoologiya fanining taraqqiy etishida XVII asrda mikroskopning ixtiro etilishi beqiyos katta ahamiyatga ega bo ‘ldi. Golland olimi Levenguk (1632- 1723) “Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari” kitobi bilan ko‘z ilg‘amas hayvonlar dunyosini ochib berdi. Italiyalik olim M.Malpigi (1628- 1694) umurtqali hayvonlar qon aylanish sistemasi kapillarlari, ayirish organlari va hayvonlar terisining mikroskopik tuzilishini tasvirladi. Angliyalik U. Garvey (1578-1657) odamning qon aylanish sistemasini birinchi bo ‘lib tushuntirib berdi. Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi to‘g‘risidagi ta’limot XVIII asrda paydo bo‘ldi. Bu ta’limotning negizini shved olimi K. Linney (1707- 1778) ishlari tashkil etadi. Uning “Tabiat sistemasi” asarida tur, urug1, turkum va sinf kabi sistematik kategoriyalar asoslab beriladi. Olim tumi urug* va tur nomi bilan atashni taklif etishi bilan binar nomenklaturaga asos soldi. K. Linney hayvonot dunyosini sut emizuvchilar, qushlar, darrandalar, baliqlar, hasharotlar va chuvalchanglar sinflariga ajratadi. Lekin Linney turli sistematik guruhlar o'rtasida hech qanday bog‘lanish yo‘q, degan g ‘oyani himoya qilib chiqadi. K. Linney zamondoshi fransuz olimi J. Byuffon (1707-1768) o ‘sha davrda zoologiya sohasida ma’lum bo‘lgan barcha ma’lumotlami umumlashtiruvchi 36 jildli ‘Tabiat tarixi” asarini yaratdi. Asarda u birinchi bo'lib turlaming o'zgarishi to'g'risida o'z fikrini bildiradi. XIX asr boshlarida fransuz olimi J. Kyuve (1769-1832) paleontologik qazilmalarni o'rganib, qadimda yashagan, lekin hozir qiiilib ketgan hayvonlar xususidama’lumot beradi. U organizmning bir butunligi va turli organlaming o'zaro bog'langanligiga asoslanib, o'zining organlar korrelyatsiyasi to'g'risidagi ilmiy g'oyasini ilgari surdi. J. Kyuve zoologiya faniga tip tushunchasini kiritadi. U hayvonot dunyosini to'rt tipga umurtqalilar (sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar), yumshoq tanlilar (mollyuskalar), bo'g'imlilar (halqali chuvalchanglar vabo'g'ilnoyoqlilar), nurlilar (ninaterililar, chuvalchanglar, infuzoriyalar)ga va 19 sinfga ajratadi. Lekin Kyuve ham xuddi Linney singari turlaming o'zgarmasligi to'g'risidagi metafizik g ‘oyani himoya qilib chiqqan edi. Uning vatan6 doshi va zamondoshi Sent-Der (1772-1844) esa turlaming tashqi muhit ta’sirida o'zgarishi borasidagi g'oyani ilgari surgan. XIX asr biologiya fanida tirik tabiatdagi murakkab formalami eng sodda formalardan kelib chiqishi to'g'risidagi g'oyalaming ustun kelishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda evolyutsion g'oyalami rivojlanishida T. Shvan (1810-1882) va M. Shleyden (1804-1881) yaratgan tiriklikning hujayraviy tuzilishi *a’limoti katta ahamiyatga molik bo'ldi. Turlaming o'zgarishi, murakkab formalami oddiy formalardan taraqqiy etib chiqishi to'g'risidagi ta’limotni birinchi bo'lib fransuz naturalisti J. B. Lamark (1744-1829) ishlab chiqqan. U “Zoologiya falsafasi” asarida turlaming o'zgarmasligi xususidagi metafizik qarashlarga zarba berib, o'zining gradatsiya to'g'risidagi ta’limotini asoslab beradi. Lekin Lamark evolyutsion jarayon sabablarini ochib berolmadi. Olimning asosiy ishlari umurtqasiz hayvonlami o'rganishga bag'ishlangan edi. U K. Linney sistemasini yanada takomillashtirdi va umurtqasiz hayvonlami 14 sinfga ajratishni taklif etdi. Zoologiya fanida evolyutsion g'oyalar faqat CH. Darvinning (1809- 1882) 'Tabiiy tanlanish yo'li bilan turlaming kelib chiqishi” (1859) asari bosilib chiqqandan so'ng to'la-to'kis o'z asosini topdi. CH. Darvin turlaming o'zgarishi va organik olam evolyutsiyasini tushuntirib qolmasdan, evolyutsiyaning asosiy omillarini ham ochib berdi. U tirik mavjudotlar tuzilishining murakkablashib borishi va tashqi muhitga moslashuvining sababi uzoq davom etgan tabiiy yoki sun’iy tanlanish ekanligini bayon etdi. Darvin ta’limoti barcha fanlarining taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu ta’limot biologiya fanlari oldiga hayvonlar evolyutsiyasi yo'nalishlari va sabablarini ochib berishdek yangi vazifalami qo'ydi. XIX asming ikkinchi yarmida nemis olimlari E. Gekkel (1834-1919) va F. Myuller (1821 - 1897) hayvonlaming individual rivojlanishi bilan tarixiy taraqqiyoti o'rtasidagi bog'lanishni ko'rsatib bemvchi biogenetik qonunni kashf qilishib, evolyutsion ta’limotni muhim dalillar bilan boyitishdi. XIX asr oxiri va XX asr davomida quraqlik, dengiz va okeanlar faunasini o'rganish uchun bir qancha yirik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Bu sohada ayniqsa “Chelenjer” kemasida (Angliya, 1872-1876), “Galateya” kemasida (Daniya 1950-1960) va “Vityaz” kemasida sovet ekspeditsiyalari juda keng miqyosdagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishdi. Rus olimi A. V. Ivanov ekspeditsiya materiallari asosida vangi hayvonlar tipi - pogonoforalami tasvirlab berdi. Ingliz obni D. Srnit esa Afrikaning 7 janubiy - sharqiy qirg‘og‘idan tutilgan, ilgari qirilib ketgan latimeriya deb atalgan panja qanotli baliqni tavsiflvb berdi. Rossiyada zoologiya sohasidagi ilmiy izlanishlar Pyotr 1 davrida boshlangan. U chet mamlakatlardan turli hayvonlaming kolleksiyasini keltirib, kunstkamera tashkil etadi. Rus olimlaridan birinchi bo ‘lib K. F. Volf (1734- 1794) turlar o'zgarmasligi to‘g‘risidagi metafizik qarashlarga qarshi chiqqan va organizmlami tuxumhujayradan asta-sekin o ‘sib rivojlanishi haqidagi o'zining epigenez nazariyasini metafizik nazariyaga qaramaqarshi qo‘ygan. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlaming rivojlanishida ayniqsa, XVDI asrda Rossiya Fanlar Akademiyasi tomonidan mamlakatning uzoq hududlariga uyushtirilgan ko'plab ekspeditsiyalar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. P. S. Pallas (1741-1811) -Povolje, Sibir, Qozog'iston vaUral; G. V. Steller (1709-1746) - Uzoq; Sharq; I. G. Gmelin (1745-1774) -Rossiyaning janubiy hududlari, I. Goldenshtedt (1745-1781) - Kavkaz; 1.1. Lepexin (1740- 1802) 0 ‘rta va Shimoliy hududlar hayvonlari hayotini o‘rganib, juda ko‘p zoologik kolleksiyalar yig‘ishdi. Ana shu materiallar asosida P. S. Pallas “Rus Osiyosi zoogeografiyasi” nomli yirik asami yaratdi. Kitobda o ‘sha davrda ma’lum bo'lgan barcha umurtqali hayvonlar tavsiflab beriladi. Rossiya hayvonlarini o'rganish XIX asming birinchi yarmida ham tez sur’atlar bilan davom etdi. Bu sohada ayniqsa, akademik A. F. Middendorfning (1815-1894) Sibir bo'ylab uch yillik ekspeditsiyasi diqqatga sazovor bo‘ldi. XIX asrdan boshlab Rossiyaga chegaradosh mamlakatlaming faunasini o'rganishda ham bir qancha tadqiqotlar amalga oshirildi. Mashhur sayyoh N. M. Prjevalskiy (1838-1888) O'rta Osiyoni tekshiradi va fanga noma’lum bo'lgan hayvon turlarini aniqlaydi. N. P. Knipovich (1862-1939) esa Shimoliy muz okeani, Kaspiy, Qora va Azov dengizlari havzalari hayvonlarini o'rganadi. N. N. Mikluxo-Maklay (1846-1888) Kanar orollari, Yangi Gvineya, Mikroneziya, Malakka yarim orollari va Qizil dengizda olib borgan tekshirishlarida zoologiyaga oid juda ko'p materiallar to'plagan. Rossiyada ilg ‘or evolyutsion dunyoqarashlami rivojlanishida K.F.Rule (1814-1858) ishlari katta ahamiyatga egabo'ldi. Olim turlami o'zgarmasligi to'g'risidagi g'oyalargakeskin qarshi chiqib, hayvon organizmi bilan tashqi muhitning bir butunligi, yashash muhitining o'zgarishi hayvonlar o'zgarishiga sabab bo'lishini tushuntirib beradi. K. F. Rulening shogirdi N. A. Seversov (1827-1885) ekologiya va zoogeografiya sohasida bir 8 qancha ajoyib asarlar yaratdi. U o'z hayotini xavf ostida qoldirib, 0 ‘rta Osiyo tog1 va sahrolari hayvonot dunyosini o'rganadi. Zoologiya fanining rivojlanishida atoqli rus olimi К. M. Beming (1792- 1876) xizmatlari katta bo'ldi. U hayvonlaming individual rivojlanishi to'g'risidagi embriologiya faniga asos solganlardan biri hisoblanadi. Shuningdek К. M. Beming Azov va Kaspiy dengizlariga qilgan ekspeditsiyalari bu havzalarda baliqchilikni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo 'ldi. Olim hayvonlar embrionining o'xshashligi to'g'risida qonunni ochdi. Bu qonunga binoan embrionning rivojlanishida dastlab tipning, so'ng sinf va turkumning belgilari, oxirgi navbatda esa turga xos belgilar yuzaga chiqadi. Zoologiya sohasidagi ishlar ayniqsa, XIX asming ikkinchi yarmida CH. Darvin ta’limoti e’lon qilingandan so'ng tez rivojlana boshladi. Akademik A. O. Kovalevskiy (1840-1901) paleontologiya fani dalillari asosida hozirgi bir barmoqli ot zotlarini qadimgi to 'rt va uch barmoqli ajdodlardan kelib chiqqanligini ko'rsatib berdi. Uning bu tekshirishlari evolyutsion paleontologiyaning rivojlanishi uchun asos bo'ldi. Nemis olimi E. Gekkel va rus olimi 1.1. Mechnikov (1845-1916) ko'p hujayrali hayvonlaming kelib chiqishini izohlab berishdi. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlaming miqyosi XX asrda ayniqsa kengayib ketdi. Hayvonot dunyosini o'rganish rejali asosda va kompleks ravishda olib boriladigan bo'ldi. Bu sohada A. N. Seversov (evolyutsion morfologiya), N. K. Kolsov (genetika), YE. N. Pavlovskiy (parazitologiya), К. I. Skryabin (gelmintologiya), V.A. Dogel (parazitologiya, protistologiya), V. N. Beklemishev (solishtirma anatomiya), L. A. Zenkevich (sistematika), G. YA. Beybiyenko (entomologiya) va boshqa zoologlaming ilmiy maktablari katta yutuqlami qo'lga kiritdi. Akademik A. A. Zenkevich (1889-1970) rahbarligida Shimoliy dengizlar va Tinch okeani umurtqasiz hayvonlarini o'rganish borasida yirik ilmiy tadqiqotlar olib borildi; 5 jildli “SSSR dengizlari faunasi” va 7 jildli “Hayvonlar hayoti” asarlari yaratildi. YE. N. Pavlovskiy (1884-1965) organizm bilan uning yashash muhiti o'rtasidagi munosabatlami o'rganish asosida o'zining transmissiv kasalliklarning tabiiy manbalari to'g'risidagi ta’limotni yaratdi. S. S. Shvars (1919-1976) evolyutsion jarayoning ekologikmexanizmini; V. A. Dogel (1882-1955) evolyutsion jarayonda gomologik organlar sonining kamayib borishi (oligomerizatsiya) to'g'risidagi ta’limotni ishlab chiqdi. A. A. Zaxvatkin (1906-1950) ko'p hujayralilarning kelib chiqishi muammosini tadqiq qildi. 9 Keyingi davrda sistematika sohasida tadqiqotlarda solishtirma anatomiya, paleontologiya, embriologiya kabi an’ anaviy usullar bilan bir qatorda tobora ko ‘proq biokimyoviy, serologik, kariologik, molekulyar va genetik usullar keng tadbiq etilmoqda. Atoqli rus biokimyogar olimi A . N. Belozerskiy sistematik va filogenetik tadqiqotlarda dezoksiribonuklein kislotasi (DNK) tarkibini o‘rgandi. M.S Gilyarov ekologik tekshirishlar asosida hayvonlarining tuproq hosil boiish jarayonidagi va tuproq diagnostikasidagi ahamiyatini ko'rsatibberdi. M. S. Gilyarov tadqiqotlari tuproq zoologiyasini shakllanishiga sabab bo ‘ldi. A. S. Serebryakov zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning genetik usuliga asos soldi. 0 ‘rta Osiyo mamlakatlarida zoologiya sohasidagi dastlabki tadqiqotlar kishilar sog‘ligini saqlash uchun zarur bo'lgan dori-darmonlar tayyorlash bilan bog'liq bo‘lgan. XI asming buyuk mutafakkirlaridan biri Abu Rayhon Beruniy (973-1043) o ‘zining tibbiyot sohasidati asarlarida 101 xil hayvon va ulardan olinadigan dori-darmonlar to‘g‘risida yozib qoldirgan. Olim o ‘zining “Hindiston” (1030) asaridakarkidon, fil, kiyik, delfin kabi Hindistonda uchraydigan hayvonlar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Ayniqsa, uning delfinlar tanasining tuzilishi, ulami tovush orqali o ‘zaro munosabatda bo‘lishi, karkidonning tuzilishi va tarqalishi to‘g ‘risidagi ma’lumotlari e’tiborga loyiq. Abu Ali ibn Sino (980-1037) о ‘zining “Kitob ash-shifo” asarida odamlaming ichagida parazidik qiluvchi chuvalchanglar keltirib chiqaradigan kasalliklar va ulami davolash to‘g‘risida juda ko‘p ma’lumodar keltiradi. Olim ulaming turlarga ajratib “katta va uzun qurt”, “dumaloq qurt”, “qovoq urug'iga o'xshash qurt”, “mitti qurt” deb ataydi. Qovoqsimon qurt, mitti qurt (kichik zanjirsimon) tushunchalari zoologiyaga oid asarlardahozirham saqlanib qolgan.

Xulosa
Ibn Sinoning “Kitob ash-shifo” risolasi yirik falsafiy asar bo‘lib, unda geologiya, botanika, matematika, astronomiya, mantiq, ilohiyotga oid ma’ lumodar ham keltirilgan. Olimning tabiiy fanlarga oid ilmiy ishlari K. Linneyga ham ma’lum bo'lgan. Ana shu boisdan ham K. Linney o‘zi tasvirlagan o'simliklardan biriga “Avitsenna” (Ibn Sino) deb nom bergan. Hayvonot dunyosi to‘g‘risida ilmiy ma’lumotlar Zahiriddin Muhammad Bobuming (1483-1530) shoh asari “Bobumoma”da ham keltirilgan. Asarda Bobur hukmronlik qilib turgan Hindistonda uchraydigan 60 dan ortiq umurtqali hayvonlar to'g'risida yozib qoldirilgan. “Bobumoma”da keltirilgan hayvonlar yashash muhitining xususiyatlariga ko'ra quruqlik hayvonlari, suv yaqinida uchraydigan hayvonlar va suv hayvonlariga ajratiladi.