Reja: Beruniyning hayoti va ijodi
Forobiyning hayoti va ilmiy faoliyati
Download 193.31 Kb. Pdf ko'rish
|
6-amaliy mashg'ulot
- Bu sahifa navigatsiya:
- Forobiyning matematika sohasidagi ishlari.
3. Forobiyning hayoti va ilmiy faoliyati.
Abu Nasr Muhammad Ibn Ulug‟bek Tarxon Forobiy 873 yilda Aris daryosining Sirdaryoga qo‟yiladigan joyda (hozirgi Toshkentdan taxminan 200 km shimoli-g‟arbda) Forob degan joyda tug‟ilgan. Forob keyinchalik O‟tror degan nom olgan. Forobiy turkiy qabilalardan bo‟lgan oilada tug‟ilgan va boshlang‟ich ma‟lumotni turkiy tilda olgan. Forobiy yashagan davrda O‟rta Osiyoda feodal urushlar avjga chiqqan, ilm va ma‟rifat e‟tiborsiz qolgan edi. Shu sababli ko‟p olimlar arab xalifaligining markaziy shaharlariga, masalan, Bag‟dod shahriga borib, o‟z bilimlarini oshirishga harakat qilar edilar. Forobiy shu maqsad bilan Bag‟dodga jo‟naydi. Forobiy Bag‟dodda tashkil etilgan. «Baytul-hikmat» da xalifalikning turli o‟lkalaridan, jumladan O‟rta Osiyodan kelgan yirik olimlar bilan birga hamkorlik qildi, ulardan ko‟p ilmlarni o‟rgandi. Farobiy matematika va mantik ilmiga ko‟p qiziqdi. U turli tillarni o‟rganish bilan shug‟ullanib, arab tilini ham Bag‟dodda o‟rgandi. Forobiy doriy (fors-tojik) yunon, suryoniy kabi ko‟p tillarni bilgan. X asr boshlarida feodal urushlar va sinfiy kurash avj olib, Bag‟dodda notinchlik vujudga keladi. Reaksion ruhoniylarning ta‟siri kuchayadi. Bular natijasida Forobiyning yashash sharoiti qiyinlashadi, ahvoli og‟irlashadi. Forobiy 941 yilda o‟sha davrning markaziy shaharlaridan bo‟lgan Damashqqa keladi. Bu shaharda Forobiy jismoniy mehnat bilan shug‟ullanib kun kechirishga majbur bo‟ladi. Forobiy o‟z davrining mashhur faylasufi bo‟lib, juda ko‟p fanlar sohasida ilmiy ish olib borgan, muciqa sohasida ajoyib talantga ega bo‟lgan, o‟z zamonasining olimlari orasida katta hurmat va obro‟qozongan o‟tkir mutafakkir olim hisoblanadi. Forobiy 950 yilda hozirgi Suriyaning Damashq shahrida vafot etgan. Jamoliddin ibn al-Kiftiy Forobiyning 72 asari nomini keltiradi. Lekin bizning davrimizgacha Forobiyning faqat 40 ta asari yetib kelgan, xolos. O‟zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi M.M.Xayrullayev Forobiy ijodini o‟rganish sohasida bir necha manbalarda yozilishicha Forobiy Damashq chekkasida oddiy bog‟bon bo‟lib ishlagan, u kechalari ilmiy ish bilan shug‟ullanib, risolalar yozgan va chiroq sotib olishga puli bo‟lmay, qorovul chirog‟idan foydalanganligini ta‟kidlaydi. Mana shunday sharoitda Forobiy 942 yilda Bag‟dodda boshlagan eng katta asari «Fozil shahar fuqarolarining fikrlari» nomli kttobini Damashqda yozib tamomlaydi. Forobiy Damashqdan so‟ng Xalab, Xarron va Misr shaharlariga boradi, ulardagi olimlar bilan tanishadi. Mashhur olim Forobiy kamtar, ilmga juda berilgan kishi bo‟lgan. U o‟z Vatani Forobdan juda uzoqda yashasa ham o‟z ona tili-turkiy tilni unutmagan. Umrining oxirgi kunlarigacha ona-Vatani O‟rta Osiyoni sevgan. O‟z milliy kiyimida yurgan. Forobiyning matematika sohasidagi ishlari. Ko‟p yillardan beri ilmiy izlanishlar olib borayotgan M.M.Xayrullayev o‟zining 1963 yilda yozilgan «Forobiy va uning falsafiy risolalari» kitobida, Forobiy asarlari ro‟yxatini tuzgan, u 119 nomdan iborat, bunda olimning 8 ta asari o‟zbek tilidagi tarjimalari bayon etilgan. Ibn Sino shunday degan edi: «Men Aristotelning «Metafizika» asarini kitobini qirq marta o‟qib chiqdim, lekin uning maqsadlarini tushunmadim. Kunlardan bir kun kitobfurushlar rastasiga borib qoldim. Unda bir dallol qo‟limga muqovalangan bir kitobni tutib, uni maqtadi. Dallol menga bu kitobni ol, narxi arzon, uch dirham, egasi pulga muhtoj dedi. qarasam u Abu Nasr Forobiyning «Metafizika» kitobining maqsadlari haqida yozgan asari ekan. Shunda menga kitob mazmuni ayon bo‟ldi».
Forobiy tomonidan yaratilgan asarlar boy mazmunga ega bo‟lib, ular falsafa, tarix,
mantiq, astronomiya, matematika, medisina, jamiyatshunoslik, qonunshunoslik, lug‟atshunoslik, fizik, ximiya, adabiyot fanlariga doir bilimlarni o‟z ichiga oladi. Bu asarlar orasida «Imlarning klassifikasiyasi va ta‟rifi haqida kitob», «Hikmatning hulosalari», «Falsafa tushunchasining manosi haqida so‟z», «Tabiiy garmoniyalar kitobi», «Katta muciqa kitobi», «Fazilatli xulqlar», «Shaharni boshqarish», «Astronomiya bo‟yicha izohlar», «Hajm va miqdor haqida kitob», «Fazo geometriyasiga kirish haqida qisqacha kitob» va boshqalar bor.
Download 193.31 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling