Reja: Biznes reja, uning ahamiyati, mohiyati va mazmunini takomillashtirish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirishni
takomillashtirish.

Reja:
1. Biznes reja, uning ahamiyati, mohiyati va mazmunini takomillashtirish.

2. Yangi tashkil etilgan korxonani boshqarish va takomillashtirish.
3. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish hamda takomillashtirish.

1. Biznes reja, lining ahamiyati, mohiyati va mazmnni

Texnik-iqtisodiy asoslash. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq korxonani
tashkil etishda korxonaning texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir. Texnik-iqtisodiy asoslashga quyidagilarni kiritishlozim:
1. Ishlab chlqarlshga mo’ljallangan tovarlarga talabni tahlil qllish.
2. Ish lab chiqarish Ko'rsatkich lari:
a) talab qilinuvchi konstruktorllk, texnologik va boshqa hujjatlarning
mavjudligi;
b) ishlab chiqarish dasturl;
v) dasturni bajarish zarur mashina, asbob-uskuna va JihozlarningmavJudligi;
g) ishlab chiqarish quwatlari mav)udligi yoki ularning loyihasi;
d) asosiy ishlab chiqarish fondlarining mayjudligi;
e) ayrim turdagi mahsulot yoki xizraatlarning samarador ligi;
yojamortizatsiya to'lovlarining miqdori. 3.Moliyaviyko'rsatklchlar:
a) mahsulot sotish yoki xizmat ko'rsatishdan olinishi mo’ljallangan
daromad;
DXIV.UZ
b) moddiy va unga tenglashtirilgan boshqa sarf-xarajatlar;
v)budjetga o’tkaziladigan to’lovlar;
g)sof daromad;
djishhaqijamgarmasi;
g) tashkil etilayotgan boshqa Jamg armalar miqdori.
4.IJtimoiyko'rsatkichlar:
a)ishchilamingtaxm insoni;
b)kutilayotganishhaqi miqdori;
v) bir ishchiga to’g’ri kelayotgan sotish miqdori;
g) nogironlar vapensionerlar mehnatidan foydalanish imkoniyati.
Biznes-rejaning mazmuni. Korxona faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishda
biznes-reja rauhim rol o’ynaydi. Biznes-rejaning tuzilishl va mazmuni qat’iyan
chegaralanmagan. Fikrimizcha, yetti bo'limdan iborat biznes-reja engmaqbuldir
(1.1-rasm).
Ushbu biznes-rejani batafsil Ko'rib chiqamiz:
Birinchi bo’lim. Biznes-rejada «Tadbirkorlik faoliyatining maqsadi va
vazifalari» raarkaziy o'rinni egallaydi.
Tadbirkorlik biznesining asosiy maqsadi foyda olishdir. Rejalashtirilayotgan
bitimni amalga oshirish oldidan katta mablag' sarflash va shu mablag' qancha foyda
keltirishinl hisoblab chiqish lozim. Bunda va umuman, biznes-reja tuzishda vaqt
omilini doimo hisobga olish kerak. Boshqacha qilib aytganda, keladigan foyda
vaqtga qarab qanday taqsimlanadi va inflyatsiyaga nisbatan uning samaradorligi
qanday boMishligini hisoblab chiqish lozim.
Biznes-loyi hani amalga oshirishdan avval shun! e’tlborga olish kerakki,
olinadigan foyda omonat bankka qo'yilgan shu miqdordagi mablag keltiradigan
foizdan ko'p bo'lishinl ta’minlashi lozim.

Tadbirkorlik faoliyatining biznes rejasi








Biznes-rejaning umumiy xulosasi, asosiy parametr va ko`rsatkichlari

Harakat dasturi va tashkiliy chora-tadbirlari



Tadbirkorning iste’molchiga taqdim qilayotgan mahsulot, tovar va xizmatlarning tasnifi

Bitimning resurslar ta'minotl



Bozor konyunkturasi, talab va sotuv hajmi tahlili

Bitimning samaradorligi

l.l-rasm. Tadbirkorlik faoliyatining biznes-rejasi

Biznes-reja tuzuvchllaming dlqqat markazlda, markaziy, ustuvor masaladan
tashqari, boshqa maqsad va vazifalar ham turishi keralc Masalan, ijtimoiy
maqsadlar, tadblrkorlik maqomini ko'tarish, maxsus maqsad va vazifalar, homiylik
tadbirlari va boshqalar.
Ikkinchi bo'lini. «Biznes-rejanlng umumiy xulosasl, asosiy pa-ametr va
ko'rsatkichlari» umumlashtiruvchi xususiyatga ega bo'lib, biznes-reja asosiy g oya
va mazmuninlng qisqacha korinishidir. U rejani lshlab chiqish Jarayonida yaratillb,
aniqlanadi va biznes-rejanitnzgandan keyin yakimlaiadi.
Umumlashtiruvchi bo’limda quyidagilar taqdim etiladi: bosh maqsadning
loylhasi (bitim); ishlab chiqariladigan mahsulot, tuzilayotgan reja yakunining
qisqacha tavsifi va ulaming o'zaro farqi; qo'yilgan maqsadlarga erishish yo'l va
usullari; loyihani amalga oshirish muddatlari; uni amalga oshirish bilan bog'liq sarf-
xarajatlar; kutilayotgan samara va natija;olinganfoydaniqo'llashsohasi.
Umumlashgan natlja koY sat kich lari: umumiy yakunlovchi ko’rsatkichlar
(ishlab chiqarish hajmlari, mahsulotning sotilishi, xizmatlaming ko'rsatilishi;
sotishdan tushgan mablag ; shaxsiy va zayom sifatida olingan vositalar
(samaradorlik); maxsus ko'rsatkichlar (sotilayotgan tovar va ko'rsatilayotgan
xizmatlar sifati, ulaming o’ziga xos xususiyati, iste’molchilarnint talabi va didini
qoniqtirishi; qilingan xarajatlarning qoplanishi; tavakkalning past darajaliligi;
rejalashtirilayotgan natijani olish kafolati).
Uchinchi bo’iim. «Tadbirkoming iste’molchiga taqdim qilayotgan mahsulot,
tovar va xizmatlaming tavsifi» deb nomlanib, unda quyidagilar taqdim etiladi:
tadbirkor ishlab chiqargan mahsulot ko’rsatkichlari yokl uning tavsifi: ta’rifl,
model!, sur’ati va boshqalar; ishbilarmon ishlab chiqargai tovar iste’molchilari va u
qoniqtirmo qchi bo’lgan iste’mollar (xaridoming tovami sotib olishga qodirligi
haqida bashorat; tovar sotib oluvchl hudud, aholi guruhi, tashkilotlar haqida
irlami ma’Ium vaqt
ma’lumot; tovarlami
doirasida lste’mol qillshi haqida ma’lumot,
tovarga nisbatan talabga ta’sir etuvchi omillar); ishlab chiqarilgan tovaming sotlsh
narxini bashorat qillsh.
To’rtinchi bo’lim. «Bozor kon’yunkturasi, talab va sotuv hajmining tahlili»
bo'limida talabni o'rganish va narxlami bashorat qilbhning davomi bo'lib, bu
bo’limda ishlab chlqarishning hajmi va tovarning sotilishi vaqt mobaynlda belgllab
berlladl.
Biznes-rejani tayyorlash Ja-ayonida bozorning tadqiqoti, tahlili va baholanishi
bir tomondan, old in dan taxmln qilishga asoslansa, ikklnchi t onion dan, bo'lajak
xaridor yoki savdo tashkiloti bilan bo'lgan dastlabki bitirngatayanadi.
Loyihalamingo'lchami va muddatiga qarab, turli xll sharoitlar yuzaga keladi.
Kichlk va qisqa muddatll loyihalar amalga oshirilganda mahsulot iste’moldiilari
doiraslni aniqlash mumkin. Bu esa, o'z navbatida, sotuv hajmi haqida xulosa
chiqarish Imkonini beradi.
Bozorga tahliliy baho berish bilan birga, biznes-reja bozoml marketing va
boshqa faollyat turiari bilan Jadallashtirlsh yo'llarini ham belgllab berlshilozim.
Ushbu bo'limnl ishlab chiqishda boshqa ishbilarmonlar mavjudligi,
raqobatchilar, ulaming imkoniyatl \>a qoblliyati, shuningdek narx siyosatini bilish
lozim. Bundan tashqari, biznes-rejaga raqobatni hisobga olgan holda tovarning
sotilish hajmi kirit Uadi.
Beshinchi bo'lim. «Harakat dasturi va tashkiliy chora-tadbirlar» bo4ib, bu
bo’limning mazmuni aksariyat hollarda tadbirkorlik turiga (ishlab chiqarish, tijorat,
moliya) bog liq. Ishbilarmonllk harakat dasturi quyidagilarni o'z ichiga oladi: a)
marketing harakatlari (reklama, sotish bozorlnl aniqlash, iste’molchilar bilan aloqa
bog'lash, ularning talabinl hisobga olish); b) mahsulotni ishlab chiqa-ish;
v)tovarlarni sotib olish, saqlash, tashish, sotish (asosan, tijorat tadbirkorligiga oid);
g) tovami sotish Jarayoni va sotgandan key in xaridorga xizmat KOYsatish.
Tashkiliy tadbirla- dasturiy harakatlaming uzviy qismi bo’lib, biznes-reja
bajarilishining boshqaruv uslubi; loyiha boshqaruvining tashkiliy tuzilmalarini; ijro
etuvchi harakatlami muvofiqlashtirish uslubini qamrab oladi. Mehnat haqining
maxsus shaklini omatish, rag batlantirish, kadrlarni tanlab olish, ulami tayyorlash,
hisob, nazorat ishlari tashkiliy tadbirlargakiradi.
Oltindii bo'lim. «Bitimnlng resursll ta’minoti». Bu bo'limda tadbirkorlik
loyihasini amalga oshirish uchun zarur resurslar turi va hajmi, resurslami olish
manbai va uslubi haqida ma’lumotlar beriladi.
Resursli ta’rainot quyidagllami qamrab oladi: moddiy resurslar (materiallar,
yarim tayyor mahsulotlar, xomashyo, energiya, inshootlar, asbob-uskunalar va
boshqalar); mehnat resurslari; moliyaviy resurslar Coriy pul mablaglarl, kapital
qo’yilmalar, kredltlar, qimmatbah о qog ozlar); axborot resurslari (statlstlk, ilmiy-
texnik axborot).
Yettinchi bo'lim. «Bitimnlng samaradorligi». Bu bo'lim blznes-rejaning
L ДР Y I
yakunlovdii qismi bo'llb, unda tadblrkorllk faoliyatl samaradorligining umumiy
tafsiloti beriladi. Samaradorliknlng umumiy ko’rsatkichlari orasida foyda va
rentabelllk ko’rsatkichlari ustuvor mavqega ega. Bundan tashqari, ijtimoiy va ilmiy-
texnikaviy samaradorllk (yangi ilmiy natljalarni qo'lga klritish) ham hlsobga
olinadi. Ushbu bo'limda ishbilarmonlik faoliyatinlng uzoq muddatli faoliyatini tahlil
qi lishm aqsadgam u vofiqdir.
Loylhalami asoslash Jahon amaliyotida mablag laming qoyilishl haqidagi
qaromi tayyorlashda blr necha umumiy koYsatkichlar
qo’llanlladLUlarquyldagilardanlborat:
-sofjoriyqiymat;
-rentabellik;
samaradorliknlng lchki koeffltslyentl;
kapital qo'yilmalamlng qaytarilish davri; -pulningmaksimalsarf-
xarajati; -zararsizlikme’yorlari.
Sof joriy qiymat ba’zlda iqtisodiy integral samara deb ham ataladi. Loyihani
amalga oshirish vaqtida mahsulot sotishdan ollngan umumiy daromaddan shu vaqt
davrida ketgai barcha sarf-xarajatlar ayirmasiga sof Joriy qiymat deylladl.
Rentabellik foydaning kapital qo'yilmalar yoki aksioner kapitaliga nisbati
shaklida aniqlanadl. Tadbirkor Ilk loyihasini amalga oshlrishda rentabellik har blr
yilga hisoblab chiqiladi. Bu yerda solfqlar hlsobga olinadi.
Integral samaradorlikni nolga tenglashtiruvchi rentabellikning dastlabki sath
mazmuni samaradorliknlng ichki koeffitsiyenti hisoblanadi. Agar samaradorliknlng
ichki koeffitsiyenti dastlabki sath mazmunidan past bo'lmasajoyihasamarali
hisoblanadi.
Kapital

ling qaytarilish

davrL Bu ко rsatkich kapital
qo'yilmalaming o'z-o'zini qoplash muddati sifatida amalda keng qo'Haniladi. Bu
davrda funksional-ma’muriy zararlar hisobdan chiqariigandan keyin asosiy kapital
qo'yilmalar qoplanadi.
Pulning maksimal sarf-xarajati. Bu 9of Joriy qiymatning eng katta salbiy
moliyalashtirish olchamlarini aks ettiradi va sarf-xarajatlarnl qoplash manbalari
bilan bog lanishi lozim.
Zararsizlik me’yorlari. Bu ishlab chiqarllayotgan mahsulot partlyalarlnIng
minimal o'lchovi, «nol daromad» olinadi, ya’ni sotuvdan kelgan daromad ishlab
chiqanshdagi xarajatga teng bo'ladi.
o'arb mamlakatlari banklaridan kredit ollshda biznes-rejaning boshqacha
tuzilmasi qo'Haniladi. Bu holatda biznes-reja quyidagi boMimlarnio'zichigaoladi:
Kirish va umumiy ma'lumoL Bu bo limda yuridik shakl ko'rsatlladi, korxona
faoliyati tarixi vamuhim tadbirlaning qisqacha ta’rifi beriladi.
L Korxona faoliyatini baholash. Bu yerda korxonaning ba’zi muhim
xususiyatiari ko’rsatiladi, ya’ni uning bozorda egallagan o’mi, mavqel,
sotuvtizimivaboshqalar.
2. Mahsulotni va sotish bozorini ta’riflash.
3. Tadqiqotlar va ishlanmalar. Bu bo'limda tadqiqotlar, dastur va
tashabbuslarning asosiy yo’nalishlari aks ettirlladi.
4. Korxonaning ishlab chiqarish quwati. Korxonaning ishlab
chiqarish holati, ishlab chiqarish quvvatla-ining holati ta’riflanadi.
5. Xodimlarvamehnatmunosabatiari.
6. Tashkil etish va boshqarish. Umumiy-tashkiliy ko'rsatkich lardan
tashqari, oily lavozimli shaxslar va rahbar xodimlarining qisqacha
biografikma’lumotlarlberiladi.
7. Yuridik ma’lumotla-. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq o'tmishdagi
hamda hozirgi sud va arbitraj ishlari qisqacha ta’riflanadi.
8. Moliyaviy ma’lumotlar. Keyingi 5 yil ichidagi moliyaviy hisobotlar
Ko'rib chiqllayotgan lnvestltslya loyihalarinl amalga oshlrish uchun
sarflanadigan barcha xarajatlar hajml ham xuddi shunday hisoblanadi. Bu hisoh-
kitoblar bir necha yildagi Investitsiya loyihalarmi amalga oshlrishga qaratilgan. Agar
investitsiyalashtirlsh qlsqa muddatlarga (3 oy, 6 oy yokl 1 yilga) mo’ljallangan
bo'lsa, bunday holda xarajatlar va daromadlarni diskontlashninghojatiyo'q.
Foydallllk koeffltslyentiga asoslanlb, agar koeffltsiyent 1,00 dan yuqoriyoki
( /X R
unga tang bo'lgan taqdfrdagina investitsiyalashtirilayotgan loyihalami amalga
oshlrish maqsadga muvofiq. Ammo bu hisob-kitob ham yetarli emas Chunk!,
mablag bilan ta’minlash taqchtlllgl yuqori sharoltlarda foydallllk koeffitsiyentlari
yuqorlroq bo'lgan loyihalami qo'llash afzaldir. Bunl quyidagi misolda ко rib
chiqaylik. Deylik, ikkita Inversion loyiha taqdimetilganbo'lsin.
Birinch i loyiha bo'yicha xarajatlar hajmi 200 ming so'mni tashkil etib va bu
Jaml 1 min. so'm mlqdorda diskontlangan daromad keltirishl ko’zda tutiigan. Bunda
sof daromad 800 ming so'mni tashkil etadi.
Ikkinchl loyiha bo'yicha esa Jami xarajatlar hajmi 50 ming so’mni talab etgan
holda, diskontlangan daromadlar hajmi esa 450 ming so'mni tashkil etadi. Bunda sof
daromad 400 ming sCmgatengdir, ya'nibirinchi loyihadan2martakamdir.
Sizdagi mavjud mablag esa 200 ming so'mni tashkil etib, birinchl loyihani
investitsiyalashtirish imkoniyatigaegasiz. Xo'sh, bu maqsadga muvofiqmi?
Albatta, yo'q. Chunki, birinchl loyiha uchun foydallllk koeffitsiyenti 5 ga (1
min. so'm: 200 ming so'm), ikkinchi loyiha uchun esa 9 ga (450 ming so'm: 50 ming
so'm) tengekanligini hisoblab chlqish unchalik qlyin emas Demak, agar 200 ming
so'm mablag inglznl foydallllk koeffitsiyenti 9 ga yaqln bo'lgan bir nechta kichik
loylhalarga sarf qilsangiz, natijada siz 1,6 min. so'mga yaqin sof daromadga ega
bo’lasiz. Bu esa birinchl loyiha daromadiga nisbatan 2 martaga ko'pdlr.
Biroq hayotda foydallllk koeffitsiyentlari bir xil bo’lgan bir nechta Iqyihalar bir
vaqtning o’zlda kamdan-kam xollardagina uchraydi. Bu koeffitslyentlar ko'pincha
Ыг-biridan keskin farq qiladi. Shuning uchun qaysi loyihani tanlash masalas! hal
qilinayotganda, awalo, ulaming foydalilik koeffitsiyentlari kattaliklari bo'yicha,
ya'ni ushbu koeffitsiyentlar miqdorining kamayib borish tattibini ko'rsatuvchi
sxema tuzib, kuzatib borish maqsadga muvofiqdir. Buni xarajat va daromadlar
miqdoriga ko'ra quyidagi Jadval tarzida ham ifodalash mumkin (3.1-Jadval).
3.1-Jadval «lahongir» kichik korxonasining investitsiyalashtirilgan loyihalar
boylcha foydali ik koeffitsiyentlar ining hisob-kitobi Ushbu Jadvalga ko'ra, agar
kichik korxona 2,5 min. so'mlik loyihalami investitsiyalashtirish imkoniyatiga ega
bo’lsa, bu mablag larni А, В, V va G loyihalar uchun sarflash maqsadga muvofiq
bo’lib, Juda katta daromad keltirish imkonlyatl bo’lsada, D loyihadan vozkediish
zarurdlr.
Agar foydalllik koeffltsiyentiga e’tibor bcrmasdan, faqat ko'zda tutilgan
daromadlaming makslmal miqdorlariga ko'ra ish yuritllganda D, В va V variantlar
tanlangan bo'lardi. Bunda Jami xarajatlar 2,4 min. so'rnni tashkll cigan holda,
korxona daromadi 2,955 min. so'rnni tashkil etardi. Agar foydalilik koetfitsiyennni
hi9obga otib tuzilgan investiisiya loyihasini amalga oshirganda, olinadigan daromad
hajmi 3,305 min. so'rnni tashkil etishi mumkin edi.
Yuqorida ta'kidlanganlardan tashqari, amalda bo'lishi mumkin bo'lgan
kompleks loyihalamie'tiborga ollsh ham lozim. Bu ham Investitsiya mablag larinl
ajratishning variantlaridan biri bo’lib, bunda ma’lum bir loyiha bir vaqtda boshqa
bir loyiha bilan parallel amalga oshirilishi mumkin. Masalan, yangi цех qurilishi
butun zavodga xizmat qiladigan energetika yoki tozalash inshootlari
rekonstrukuiyas! uchun ma'lum darajada mablag qo'yishnl talab etadl.
Bunday holda ikkala investitsiya mablag ini sarflash loyihasining ham
foydalllik koeffitsiyentlni hisoblab chiqish lozim. Bunda ushbu koeffitslyentlaming
individual darajalarlga e'tiborni qaratish shart emas. Misol uchun, firmada 600
ming so'm mablag' sarflab, 840 ming so'm
daromad keltbiladlgan loyiha bor. Bunda foydalilik koeffitsiyenti 1,4
(840/600) ni tashkil etadi. Lekin, shu bilan birga, firma umumzavod xo’Jaligini
takomlllashtlrishga yana 100 ming so'm sarflash! zarur.
Bu esa daromadlilikni faqat 60 ming so'm miqdoridagina o'sishiga olib
keladi yoki boshqacha qilib aytganda, bu loyiha bo'yicha foydalilik koeffitsiyenti 1
dan kichik bo'llb, 0,6 (60/100) ni tashkil etadl. Biroq agar o'zaro bog liq bo'lgan
qo'shsak, bunda birinchi holatda 700 ming so'm (600+100), ikkinchi halatda esa
900 ming so'm (840+60) kelib chiqishini ko'ramiz. Shunday qilib, umumiy
(integral) foydalilik koeffitsiyenti 1,29 (900/700) ni tashkil etadi, ya'ni 1 dan atcha
yuqori. Bu esa bizga ikkala loyihani bir vaqtda amalga oshirish uchun qancha mablag
sarflas
Yangi biznes korxonalarini tashkil qilish bir necha bosqichdan iborat. Ular
ta'sis etilgan Joyidagi mahalliy hokimlyat organlari tomonidan davlat ro'yxatidan
o'tadi. Davlat ro'yxatidan o'tkazilgan korxonaga: hokimiyatning korxonani davlat
ro'yxatidan o'tkazilganllgi to'g'risidagl qarorlaridan ko'chirma, hokimlyat
ro'yxatidan o'tkazilgan va tasdiqlangan korxona Nizomi hamda korxonaning
royxatdan o'tkazilganllgi to'grisidagl davlat order! topshiriladi.
Korxona faoliyatini olib borishda biznes-reja muhim rol oynaydl. Biznes
rejaning tuzillshl va mazmuni qat'iyan chegaralanmagan. Fikrimizcha, yetti
bo’limdan iborat biznes reja eng maqbul biznesrejadir.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tahlil qilishda foydalilik
koeffitsenti usulidan foydalanish oddiyligi va qulayligi bilan ajralib turadigan usul
bo'lib, u yetarlicha asosli qarorlarqabul qilishga yordamberadi.
\ Ш » I^ w\ I W • W Mmm
ushbu loyihalar bo'yicha investitsiyalar miqdori va kutilayotgan daromadlami