Reja: Dаvlаt byudjеtining dаrоmаdlаri
Download 216.02 Kb.
|
Byudjеt tаqchilligi vа dаvlаt qаrzlаri
|
Byudjеt tаqchilligi Reja: Dаvlаt byudjеtining dаrоmаdlаri Byudjеt tаqchilligi Byudjеt tаqchilligini mоliyalаshtirish Dаvlаt byudjеtining dаrоmаdlаri vа хаrаjаtlаri muvоzаnаtdа bo’lishini tаqоzо qilаdi. Lеkin ko’pchilik hоllаrdа dаvlаt byudjеti хаrаjаtlаrining dаrоmаdlаrdаn оrtiqchаligi kuzаtilаdi, buning оqibаtidа byudjеt tаqchilligi ro’y bеrаdi. Bu hоlning sаbаblаri ko’p bo’lib, ulаrning ichidа, dаvlаtning jаmiyat hаyotining bаrchа sоhаlаridаgi rоlining uzluksiz o’sib bоrishi, uning iqtisоdiy vа ijtimоiy vаzifаlаrining kеngаyishi аlоhidа o’rin tutаdi. Byudjеt tаqchilligining o’sishi yoki kаmаyishi mutlоq miqdоrdа vа uning yalpi ichki mаhsulоt (YAIM)gа nisbаtidа аniq nаmоyon bo’lаdi. 2004 yildа Rеspublikаmiz dаvlаt byudjеtining tаqchilligi (dеfitsit) YAIMgа nisbаtаn 0,4 fоizni tаshkil etdi vа оldingi yillаrgа nisbаtаn kаmаyish tеndеntsiyasigа egа bo’ldi.11 3-jаdvаl. Dаvlаt byudjеtining bаjаrilish dаrаjаsi (YAIMgа nisbаtаn %dа) Mаnbа: O’zR Mоliya vаzirligi. Byudjеt tаqchilligining o’zgаrishi хo’jаlik kоn’yunkturаsidаgi jоriy tеbrаnishlаr, ishlаb chiqаrishdаgi dаvriy inqirоz vа yuksаlishlаrni hаm аks ettirаdi, inqirоzlаr dаvridа dаvlаt byudjеt mаblаg’lаri hisоbidаn iqtisоdiyotning mа’lum sеktоrlаrini mоliyaviy tа’minlаb turishgа, umumdаvlаt аhаmiyatigа egа bo’lgаn tаrmоqlаrdа invеstitsiyalаr hаjmini sаqlаb turishgа mаjbur bo’lаdi. O’rnаtilgаn хаlqаrо stаndаrtlаrgа ko’rа byudjеt tаqchilligi YAIMning 5% dаrаjаsidаn оshmаsligi lоzim. Byudjеt tаqchilligi аsоsаn dаvlаt qimmаtli qоg’оzlаrini sоtish, nоbyudjеt fоndlаri (sug’urtа fоndi, ishsizlik bo’yichа sug’urtаlаsh fоndi, pеnsiya fоndi)dаn qаrz оlish ko’rinishidаgi dаvlаtning ichki vа tаshki qаrzlаri hisоbigа qоplаnаdi. Byudjеt tаqchilligini mоliyalаshtirish (qоplаsh)ning muhim ko’rinishlаridаn biri dаvlаt krеditi hisоblаnаdi. Dаvlаt krеditi dеgаndа, dаvlаt qаrz оluvchi yoki krеditоr sifаtidа mаydоngа tushаdigаn bаrchа mоliyaviy-iqtisоdiy munоsаbаtlаr yig’indisi tushunilаdi. Mоliyaviy rеsurslаrni dаvlаt tоmоnidаn qаrzgа оlishning аsоsiy shаkli – bu dаvlаt qаrz mаjburiyatlаri (zаyomlаri)ni chiqаrish hisоblаnаdi. Ulаrni jоylаshtirish jаrаyonidа dаvlаt аhоli, bаnklаr, sаvdо vа sаnоаt kоmpаniyalаrining vаqtinchа bo’sh turgаn pul mаblаg’lаrini jаlb qilаdi. Dаvlаt o’z mаjburiyatlаrini nаfаqаt хususiy sеktоrdа jоylаshtirishi, bаlki ulаrni Mаrkаziy bаnkdа hisоbgа оlishi hаm mumkin. Bundа bаnk muоmаlаgа pulning tоvаr hаjmining ko’pаyishi bilаn bоg’liq bo’lmаgаn qo’shimchа miqdоrini chiqаrаdi. Mаzkur hоldа, dаvlаt byudjеtini mоliyalаshtirish pul muоmаlаsigа to’g’ridаn-to’g’ri inflyatsiоn tа’sir ko’rsаtаdi. Pul mаssаsining o’sishi jаmiyat hаqiqiy bоyligining ko’pаyishi bilаn birgа bоrmаydi. Dаvlаt qаrzlаrining to’хtоvsiz ko’pаyib bоrishi, milliy dаrоmаdni fоiz to’lоvlаri shаklidа, tоbоrа ko’prоq qаytа tаqsimlаnishgа оlib kеlаdi. Kаttа byudjеt tаqchilligi vа dаvlаt mаjburiyatlаri bo’yichа fоiz to’lоvlаri o’sish shаrоitidа, dаvlаt qаrzlаrini to’lаsh vаqtini imkоn dаrаjаdа cho’zishgа hаrаkаt qilаdi. Buning uchun turli хil usullаrdаn fоydаlаnish mumkin. Jumlаdаn dаvlаt o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, o’rtа vа uzоq muddаtli zаyomlаrgа аlmаshtirаdi. U o’zining qisqа muddаtli mаjburiyatlаrini, аnchа yuqоri fоiz bo’yichа yangi, uzоq muddаtli zаyomlаr chiqаrish hisоbigа hаm sоtib оlish mumkin. Bundаy turdаgi tаdbirlаr qisqа dаvrli sаmаrа bеrishi vа vаqtinchа dаvlаtning mоliyaviy аhvоlini еngillаshtirishi mumkin, chunki u оdаtdа kеlgusidа fоiz stаvkаsining оshishi vа qаrzlаr umumiy miqdоrining o’sishi bilаn bоg’liq. Хo’jаlik hаyoti bаynаlminаllаshuv jаrаyonlаrining tеz o’sishi, хаlqаrо krеditning jаdаl rivоjlаnishi nаtijаsidа dаvlаt o’zigа zаrur bo’lgаn mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilish uchun bo’sh pul mаblаg’lаrining milliy chеgаrаdаn tаshqаridаgi mаnbаlаridаn fаоl fоydаlаnаdi. Buning nаtijаsidа tаshqi qаrz vujudgа kеlаdi. SHundаy qilib, dаvlаt o’z fаоliyatini mоliyaviy rеsurslаr bilаn tа’minlаshdа ssudа kаpitаllаrining hаm milliy bоzоridаn, hаm tаshqi bоzоridаn qаrz оlishi mumkin. Хаlqаrо krеditning tеz o’sishi kаpitаlning mаmlаkаtlаrаrо migrаtsiyasi, mаmlаkаt vа mintаqаlаr iqtisоdiy o’zаrо bоg’liqligi chuqurlаshuvining muqаrrаr nаtijаsi hisоblаnаdi. Хаlqаrо krеdit mоliyaviy rеsurslаrni hаm хususiy sеktоrning ehtiyojlаrini qоndirish, hаm dаvlаt byudjеti tаqchilligini qоplаsh uchun jаlb qilish imkоniyatini sеzilаrli kеngаytirаdi. SHu bilаn birgа tаshqi qаrzlаrning o’sishi bir qаtоr bоshqа muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi. Bu o’rindа eng аsоsiy muаmmо milliy iqtisоdiyotning krеditоr vа dеbitоr mаmlаkаtlаr iqtisоdiyotigа bоg’liqligining kuchаyib bоrishi hisоblаnib, bu jаrаyonni mаmlаkаtdаgi ichki mоliyaviy dаstаklаr bilаn nаzоrаt qilish imkоniyati bo’lmаy qоlаdi. Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo'lishini taqozo qiladi. Lekin ko'pchilik hollarda davlat budjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida budjet taqchilligi tez sur'atlar bilan o'sadi. Bu holning sabablari ko'p bo'lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayottining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o'sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o'rin tutadi. Budjet taqchilligining o'sishi mutloq miqdorda va uning YAPI milliy mahsulot (YAMM)ga iisbatida aniq namoyon bo'ladi. [999 yilda Respublikamiz davlat budjetining taqchilligi MMga nisbatan (1,8) faqat 2 foizni tashkil qilgan. Byudjst taqchilliganing o'zgarishi xo'jalik konyukturalariga joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va rsjalanishlarni ham aks ettiradi, krizislar davrida davlat budjetga mablag'lari hisobidan iqtisodiyotning ma'lum sektorlari ishlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo'lgan tarmoqlarda, investitsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo'ladi. Budjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash) ning muhim shroiti davlat krediti bo'lib chiqadi. Davlat krediti deganda, mavlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida chiqadigan barcha moliyaviy iqtisodiy munosabatlar yig'indisi tushuniladi. Moliyaviy resurslarni davlat qarz olishning asosiy shakli bu davlat zayomlarini chiqarish hisoblanadi.Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini jalb qiladi. Davlat o'z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko'payishi bilan bog'liq bo'lmagan qo'shimcha massasini chiqaradi. Mazkur holda, davlat budjeti moliyalashtirish pul muomalasiga to'g'ridan-to'g'ri inflyatsion ta'sir ko'rsatadi. Pul massasining o'sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko'payishi bilan birga bormaydi. Davlat qarzlarining to'xtovsiz ko'payib borishi, milliy daromadni foiz to'lovlari shaklida, tobora ko'proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta budjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo'yicha foiz to'lovlari o'sish sharoitida, davlat qarzlarini to'lash vaqtini imkon darajada cho'zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o'zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o'rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o'zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo'yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berish va vaqtincha davlatnin moliyaviy ahvolini yengillashtirish mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshiish va qarzlar umumi miqdorining o'sishi bilan bog'liq. Xo'jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o'sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o'ziga zarur bo'lgan moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun, bo'sh pul mablag'larining milliy chegaradan tashqaridagi manbaalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi. Shunday qilib, davlat zarur moliyaviy resurslarini ham ssuda kapitallarining milliy bozoridan va ham tashqi bozoridan qarz oladi. Xalqaro kreditning tez o'sishi kapitalning mamlakatlarar» migratsiyasi, mamlakat va regionlar iqtisodiy o'zaro bog'liqligining chuqurlashuvining muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning extiyojlarini qondirish, ham davlat byudjei taqchilligini qoplash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o'sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Ulardan asosiy milliy vositalar bilan nazorat qilib bo'lmaydigan ham kreditor va ham debitor mamlakatlar iqtisodiyotini kuchayib boruvchi bog'liqligi hisoblanadi. 3-§. Soliq tizimi va uning vazifalari Soliq nqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadnipg bir qismini budjetga jalb qilish shakli bo'lib, moliyaviy munosabatlarnnng tarkibiy qismini tashkil qiladi. Soliq - bu budjetga majburiy to'lovlar shakli. Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilinish shakl va usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: - davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); - ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); - iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi). Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat sarflari miqyosining o'sishi o'z navbatdagi soliqlarning o'sishini taqazo qiladi va uning darajasini belgilab beradi. Hozirgi davrda umumiy tendensiya bo'lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda soliq hajmining o'sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi. 1. Aholi sonining o'sishi. Aholi jon boshiga davlat sarflari darajasi o'zgarmay qolgan taqdirda ham, aholining o'sgan qismini ijtimoiy ne'matlar va hizmatlar bilan ta'minlash qo'shimcha mablag'larni zarur qilib qo'yadi. 2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizatsiya. Kishilar turmush darajasining ortishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga talabni oshiradi. 3. Atrof-muhitning ifloslanishi. Aholi soniniig o'sishi va urbanizatsiyaning kuchayishi atrof muhitning sifati muammosini keskinlashtiradi. Juda ko'p miqdordagi moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish havo, suv va yerning ifloslanishi shaklidagi qo'shimcha xarajatlarning o'sishini keltirib chiqaradi. Atrof-muxit muammosini hal qilishda asosiy rol (davlat zimmasiga tushadi. 4. Daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish. Bularga xususan ijtimoiy sugurtani rivojlantirish, ishsizlik bo'yicha nafaqalar, ijtimoiy ta'minot, tekin meditsina yordamlari davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga dotatsiyalar, davlat uy joy qurilishi kiradi. 5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligining ta'minlash xarajatlari hajmining o'sishi. Hozirgi davrda davlatning soliq siyosatini O'zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Ko'mitasi va uning joylardagi (viloyat, shahar, tuman) muassasalari amalga oshiradi. Respublika hududida amal qiluvchi soliqlar, uning to'lovlari soliq undirishning obyektlari, soliq to'lash tarti6i, soliq to'lash bo'yicha imtiyozlar, soliq to'lash bilan bog'liq ravishda kelib chiqadigan munozaralarni hal qilishning umumiy tartibi O'zbekiston Respublikasining soliq to'g'risidagi Qonunlari bilan aniqlanadi. Korxonalar faoliyati soliq yordamida tartibga solish quyidaga umumiy prinsiplari asosida amalga oshiriladi: - barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog'liq bo'lmagan holda soliq undirishning majburiyligi; - soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; - samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo'jalik yuritishning progressiv shakllari uchun soliq normalarining rag'batlantiruvchi rolini ta'minlash; - soliq to'lovi bo'yicha barcha subyektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. Soliq stavkasini belgilash bir qator prinsiplarga asoslanadi. 1. Naflilik prinsipi xar xil kishilardan, ularning soliqlar hisobiga moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha soliq undirilishi kerakligini bildiradi. Soliq summasining (K) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining foizdagi ifodasi soliq stavkasi (K.) deyiladi yoki, R R= -------- 100% D
3. Adolatlilik prinsipi - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo'yicha teng bo'lgan kishilar teng miqdorda soliq to'lashi zarur. Soliq bo'yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida o'rnatiladi. Soliq imtiyozlarning amaliyotda quyidagi turlari keng tarqalgan: - obyektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini balgilash; - soliq to'lashdan alohida shaxs yoki ma'lum guruxlarni (masalan, urush fahriylarini) ozod qilish; - soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish; - soliq olinadigan summadan chegirish; - soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma'lum miqdorga kamaytirish). Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. Soliq stavkasi va daromadlar o'rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o'sib boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo'linadi. 1. Agar soliqning o'rtacha stavkasi daromadlar ortishi bilan o'sib borsa, progressiv soliq xisoblanadi. 2. Daromaddar o'sib borish bilan o'rgacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi. 3. Proporsional soliq o'rtacha soliq stavkasi daromad hajmita bog'liq bo'lmagan holda o'zgarishsiz qolishini taqazo qiladi. Soliqlar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta'sir ko'rsatib, iqtisodiy faollikni tartibga solishning vositalaridan biri rolida ham chiqadi. Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo'shilish usuli (to'g'ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi. 4-§. O'zbekistonda budjet va soliq tizimini takomillashtirish masalalari Bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida umumiqtisodiy barqarorlikka erishish, moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, shu jumladan davlat budjeti barqarorligini mumkin bo'lgan darajada ushlab turish vazifasini ham o'z ichiga oladi. Shunga muvofiq moliya siyosati Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo'l qo'yilgan eng kam daraja doirasida ushlab turishga qaratiladi. Hozirgi davrda ham moliya siyosatining asosiy vazifasi budjet taqchilligini cheklash hisobiga iqtisodiyotini barqarorlashtirishga qaratilgan. Bunga erishish uchun Respublika iqtisodiyotida zarur tarkibiy o'zgarishlarni o'tkazshp bilan bir qatorda ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berishi va iqtisodiy o'sishga erishish eng asosiy maqsad deb qarab kelindi. Shu sababli keyingi yillarda ishlab chiqarishning orqaga ketishi tamoyillari ijobiy xarakter kasb etib butunlay barham topdi. Respublikada yalpi ichki mahsulot ishlab chikdrishning oldingi yillarga nisbatan pasayishi 1992 yil 11,1 foiz, 1993 yil 2,4 foiz, 1994 yil 3,5 foiz, 1995 yil 4,0 foizni tashkil qildi va 1996 yil 1,6 foiz, 1998 yil 4,4 foiz o'sishga erishildi. Moliyaviy ahvolni mustahkamlash orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishda soliq siyosatini takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Bunda soliq tizimi o'ziga xos vazifalarni xazinani to'ldirish, qayta taqsimlash va rag'batlantirish vazifalarini to'la darajada bajarishi zarur. Soliqlarning birinchi vazifasi, davlat budjeti daromad qismining eng muhit umumdavlat, xalq xo'jalik vazifalarini hal etish uchun zarur bo'lgan miqdorda shakllanishini ta'minlashga qaratilishi lozim. Uning ikkinchi vazifasi, YAMMning bir qismini qayga taqsimlash va shu orqali iqtisodiyot tuzilishini o'zgartirish aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini ta'minlashda bevosita ishtirok etishdan iborat. Soliqlarning uchinchi vazifasi ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatishdir. Bu vazifalarni real bajarishi uchun amaldagi soliq tizimini anchagana isloh qilish talab qilinadi. Soliq tizimini isloh qilishga asos qilib olingan asosiy tamoyil — korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishdir. Bu ularning o'z mablag'larini ishlab chiqarishini rivojlantirish, texnika bilan qayta qurollantirish va aylanma mablag'larni to'ldirishga sarflash imkoniyatini beradi. Bu esa oqibat natijada ishlab chiqarishning yuksalishiga olib keladi. Korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishda daromad solig'idan foydadan undirilgan soliqqa o'tish ko'zda tutiladiki, bu ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini kuchaytirish imkoniyatini beradi. Foydaning ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan umumiy miqdori ko'payishi bilan birga, ayni vaqtda mehnatkaishar ish haqini ko'paytirish imkoniyati ham yaratiladi. Natijada faol mexnatni rag'batlantiruvchi iqtisodiy muhit yaratiladi. Korxonalar zimmasidash soliq yukini yengillashgirishga erishishda qo'shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasini kamaytirishga ham e'tibor qaratiladi. Respublikada soliq tizimini isloh qilishda uning tarkibini tubdan o'zgartirish, resurslar, mol-mulk solishning rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning progressiv tizimini joriy etish vazifasi qo'yiladi. Tabiiy resurslarni qayga tiklash imkoniyagini yaratish va ulardan extiyotkorona foydalanish maqsadini amalga oshirish uchun yer, yer osti boyliklari, suv ta qayga tiklanmaydigan boshqa resurslarga to'lov o'rnatish soliq siyosatining navbatdagi yo'nalshidir. Respublika axamiyagaga ega bo'lgan soliqtar bilan shhalliy soliq o'rtasida aniq chegarani belgilash soliq tizimini takomillashtirishning eng muhim yo'nalishidir. Bunda davlat budjeti daromadining kancha qismini joylarga berish, mahalliy budjetlarni mustahkamlash asosiy e'tibor qaratiladi. Davlat budjeti mutanosibligini kuchaytirish maqsadida, soliq tizimini takomillashtirish bilan bir qatorda, korxonalarning moliya intizomini mustahkamlash, to'lov majburiyatlarini bir me'yorga keltirish, qarzlarning salbiy oqibatini tugatish muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Asosiy tayanch tushunchalar Moliya - pul fondlarining harakaxi, ya'ni ularning shakllanishni, taqsimlanishi va foydalanishi bilan bog'liq ravishda vujudga keladigan munosabatlar. Moliya tizimi - moliyaviy munosabatlar va turli darajada ularga xizmat qiluvchi moliyaviy muassasalardir. Davlat budjeti - davlat xarajatlari va ularni moliyaviy ta'minlash manbalarining tartiblashtirilgan rejasi. Budjet taqchilligi - budjet xarajatlarining daromadlar qismidan ortiqcha bo'lishi natijasida vujudga kelgan farq. Davlat karzlari budjet taqchilligshi qoplash maqsadila davlat tomonidai jalb qilingan moliyaviy resursyaar. Soliqlar - jamiyatda vujudga keltirilgan sof daromadning bir qismini budjetga jalb qilish shakli. Soliq stavkasi soliq summasining soliq olishadigan summaga nisbatning foizdagi ifodasi. Loffer egri chizig'i - davlat budjeti daromadlari va soliq stavkasi o'rgasidaga bog'liklikning tasvirlanish. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Moliyaning iqtisodiy mazmunini tushuntiring va uning iqtisodiy vazifalarini bayon qiling. 2. Jamiyat va davlat moliya tizimlari asosiy bo'g'inlarining tavsifini bering. Moliya tizimida davlat budjetining o'rni qanday? 3. O'zbekiston davlat budjeti mablag'larining shakllanish va taqsimlanish xususiyatlari to'g'risida mulohaza yuriting. 4. Davlat budjeti milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashda qanday rol o'ynaydi? Bunda qanday usullardai foydalaniladi? 5. Budjet taqchilligi nima? Ijobiy va salbiy budjet taqchilligini tushuntiring. 6. Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini tushuntiring va uning turlarini asosiy vazifalarini ko'rsating. 7. O'zbekistonda budjet va soliq tizimini isloh qilish qanday yo'nalishlarda amalga oshirilipsh ko'zda tutilgan? Asosiy adabiyotlar 1. I.A. Karimov. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. T., "O'zbekiston", 1995. 2. Makkonnell K., Bryu S. "Ekonomiks", 8 bob. 3. O'lmasov A, Sharifxo'jayev M. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T. P Mehnat", 1995. 4. Sajina M.A., Chibrikov G.G. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik dlya vuzov. - M. Izdatelskaya gruppa NORMA - INFRA*m,1998. Gl: 11. 5. Shishkin A. F. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnoye posobiye dlya vuzov. 2 - ye -izd. V 2 kn. M.: «Vlados», 1996. Gl: 18,21. I 6. Borisov YE.F. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. - M. : Yurist, 1997. Gl: 19. Qo'shimcha adabiyotlar 1. O'lmasov A. Iqtisodiyot asoslari. T. Mehnat, 1997. XII bob. 2. Shodmonov SH., Jo'rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan test savol- javoblari. T. DITAF. 1998. V 3. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik pod. red. I. P. Nikolayevoy. M. : «Prospekt», 1998. Gl: 16. 4. I.P. Nshsolayev. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. — M. «InoRus»,1998. Gl: 15,16. XVII. BOZOR IQTISODIYOTIDA PUL MUOMALASI, KREDIT VA BANK TIZIMI
1. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatpari. 2. Inflatsiya, uning mohiyati va turlari. 3. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari. 1-§. Pul muomalasi va unipg amal qilish qonuniyatlari Pul muomalasi - bu tovarlar aylanishiga hamda totovar xarakteridagi to'lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar ia unga tenglashtirilgan aktivlarning harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to'lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo'lgan pul massasi ularni qo'shish yo'li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o'ziga xos qonunlarga asoslangan holda shalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta'minlash uchun zarur bo'lgan pul miqdori quyidagilarga bog'liq. 1. Muayyan davrda, aytaylik bir yil davomida sotilishi yaozim bo'lgan tovarlar summasiga. Tovarlar qancha ko'p bo'lsa va narxi baland bo'lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko'p pul birliga talab qilinadi. 2. Pul birliganing aylanish tezligiga. Pul bir xil bo'lmagan tezlik bilan aylanish qiladi. Bu ko'p omillarga, jumladan ular xizmat qilayottan tovarlar turiga bog'liq. 3. Muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdori puldan to'lov vositasi vazifasidan foydalanishga ham borliq. Ko'pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to'lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to'lash vaqti boshlanadi .Bu pulga ehtiyojni ko'paytiradi. Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdori quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi. T6-Xk +Xt Pm= -------------; bunda At
Tb - sotilishi lozim bo'lgan tovarlar narxi summasi; Xk - haqi sotish davridan boshqa vaqtda to'lanadigan tovarlar narxi summasi; Xt - haqini to'lash muddati kelgan tovarlar narxi summasi; aT - pulning aylanish tezligi. Muomalada bo'lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta'minlanmagan pulning paydo bo'lishi pulning qadrsizlanishi, ya'ni inflatsiyani bildiradi. 2-§. Inflatsiya, uning mohiyati va turlari Inflyatsjya makroiqtisodiy beqarorlikning ko'rinishlaridan biri hisoblanadi. Inflatsiya tushunchasi birinchi marta G'arbiy Amerikada, (1861-1865 yilllardagi fuqarolar urushi davrida) ishlatila boshlagan va qog'oz pul muomalasining ko'payib ketishi jarayonini bildirgan. Iqtisodiy adabiyotlarda inflatsiya tushunchasi XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi. Inflatsiya bu qog'oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarinipg o'sishidir. Inflatsiya bozor xo'jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tug'diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Qog'oz pul tovarlarga, oltinga va o'z qadrini barqarorligini saqlab qolgan chet el valutalariga nisbatan qadrsizlanadi. Inflatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan, iste'molchilik tovarlariga narx indeksi 1995 yil 113, 6; 1996 yil - 118,3 ga teng bo'lsa, inflatsiya sur'ati quyidagicha bo'ladi. 118,3 -113,6 Inflatsiya sur'ati =-------------------*100 = 4,1% 113,6 Kelib chiqish sabablari va o'sish sur'atlariga qarab, inflatsiyaning bir qancha turlarini mavjud. 1. Talab inflatsiyasi. Narx darajasining an'anaviy o'zgarishi jami talab ortiqchaligi bilan tushuntiriladi Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmini ko'paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki barcha mavjud resurslar to'liq foydalanilgan bo'ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflatsiyasini keltirib chiqaradi. 2. Taklif inflatsiyasi. Inflatsiya ishlab chiqarish harajatlari va bozordagi taklifning o'zgarishi natijasida qam kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajaglarining o'sishi keltirib chiqadigan inflatsiya, mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko'payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlariling ortishi iqtisodiyotda foydani va mahsulot hajmjsh qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o'z navbatida narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xom ashyo va energiya narxlarning o'sishi hisobsha ortib boradi. Inflatsiyaning a) me'yoridagi; b) o'rmalab boruvchi v) gaper inflatsiya kabi turlari ham mavjud. Inflatsiyaning birinchi turida baholar yiliga 10 foizgacha, ikkinchisida 20 dai 200 foizgacha, uchinchisida, astronomik miqdorda o'sishi kuzatiladi. 3-§. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari Kredit bo'sh turgap pul mablag'larini ssuda fondi pshklida to'plash va ularni takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchup ma'lum muddatga haq to'lash va qaytarib berish sharti bilan qarzga berish jarayonini ifodalaydi. Pul shaklidagi kapital ssuda kapotali deyilsa, uning haqarakati kreditning mazmunini tashkil qiladi. Kredit munosabatlari ikki subyekt o'rtasida, pul egasi, ya'ni qarz beruvchi va qarz oluvchi o'rtasida yuzaga keladi. Turli xil korxonalar (firma)lar, tashkilotlar, davlat va uning muassasalari hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining subyektlari hisoblanadi. Sanab o'tilgan subyektlarning aynan har biri bir vaqtning o'zida ham qarz oluvchi va ham qarz beruvchi o'rnida chiqishi mumkin. Kredit munosabatlarining obyekti jamiyatda vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'laridir. Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va pul mablag'larining doiraviy aylanishi kredit munosabatlarining mavjud bo'lishini taqozo qiladi. Shu bilai birga doiraviy aylanish jarayonida muqarrar suratda vaqtincha bo'sh turadigan pul mablashari va boshqa pul resurslari kredit mablag'larining manbaini tashkil qiladi. Kredit resurelarining asosiy manbalari quyidagilardan iborat: • Korxonalarning bankdagi hisoblaridagi amortizatsiya ajratalari. • Mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari. • Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag'batlantirish fondlari. • Korxonalar foydasi. Ular davlat budjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdek uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi. • Bankdagi budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul resurslari. • Aholining bo'sh pul mablag'lari. Takror ishlab chiqarish jarayonida vaqgincha bo'sh pul resurslari hosil bo'lishi bilan bir vaqtda, iqtisodiyotning ayrim bo'g'inlari va sohalarida qo'shimcha pul mablag'lariga ehtiyoj paydo bo'ladi. Avvalo kredit qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Uniig yordamida korxonalar, davlat va aholining bo'sh pul mablag'lari ssuda fondi shaklida to'planib, keyin bu mablag'lar kredit mexanizmi orqali xalq xo'jachik tarmoqlari ehtiyojtarshsh hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali kredit ishlab chiqarish jarayoning uzluksizligini ta'minlashga xizmat qiladi. 1 O’zR Iqtisоdiyot vаzirligi Sаmаrаli iqtisоdiy siyosаt mаrkаzi. O’zbеkistоn iqtisоdiyoti. Tаhliliy shаrh, 2004 yil. № 8, mаrt 2005 yil. 18-20-bеtlаr. Download 216.02 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|