Reja: Davlat tushunchasi: moxiyati, belgilari, tiplari, shakllari, funksiyalari

1-mavzu: O‘zbek davlatchiligi tarixi faniga kirish.

O‘zbek davlatchiligi tarixi faniga kirish.

Reja:

1. Davlat tushunchasi: moxiyati, belgilari, tiplari, shakllari, funksiyalari.

2. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanining metodologik nazariy asoslari.

3. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanining predmeti. Maqsad va vazifalari.

Adabiyotlar:

1.Mirziyoyev SH Erkin va farovon O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.:

O‘zbekiston, 2017 y

2.Mirziyoyev SH Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanobxalqimiz bilan birga quramiz. T.:

O‘zbekiston, 2017 y

3.Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.:

O‘zbekiston, 1996.

4.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‘zbekiston, 1996.

5.Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‘zbekiston, 1996.

6.Boboev H.B. O‘zbek davlatchiligi tarixi. –T.: “Fan”, 2004. .

7.Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., «SHarq», 2000.

8.Z.Muqimov. Davlat va huquq tarixi. T.:-2003 y.

9.Sagdullaev. A va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarqqiyoti. T.,

«Akademiya», 2000.

10.O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi konsepsiyasi.g‘ O‘zbekiston tarixi. 1999 yil 1-son.

Davlat ibtidoiy jamoa tuzumining emirilishi, sinflarning paydo bo‘lishi bilan xukmpron sinfning quroli sifatida unga qarshi kurashish uchun maydonga chiqdi. Davlatning iqtisodiy soxadagi moxiyati ishlab chiqarish vositalariga egalikni bildirsa, siyosiy xukmronlik butun axolining davlat apparati va muayyan qonunlar yordamida xukmron sinf uchun barchani bo‘ysunishga majburiyatidan iboratdir.

Davlatning belgilari:

1. Axolining xududiy belgilari bo‘yicha bo‘linishi.

2. Ommaviy xokimiyatning paydo bo‘lishi.

3. Soliqlarning mavjudligi.

4. xuquqning mavjudligi.

5. Siyosiy xokimiyatning mavjudligi.

Davlat tiplari: Davlat va xuquq nazariyasida davlatni tiplarga ajratishda yagona yondoshuv yo‘q. Tiplar shartli ravishda quyidagilarga bo‘linadi:

- quldorlik jamiyati;

- erga egalik munosabatlariga asoslangan (feodal) jamiyat;

- kapitalistik jamiyat;

- xozirgi davlatchilik jamiyati.

SHakllari: boshqaruv xususiyatiga ko‘ra davlat ikki shaklda bo‘ladi – monarxiya va respublika.

1. Monarxiya – oliy davlat xokimiyatining monarx tomonidan idora qilinishi.

2. Respublika – davlatdagi oliy xokimiyat muayyan muddatga saylanadigan organlar orqali ifodalanadi.

3. Oddiy yoki unitar – davlat suverenitetini amalga oshiruvchi yagona davlat xokimiyati mavjud bo‘ladi.

4. Murakkab davlat – mustaqillikdan foydalanuvchi

aloxida davlat tuzilmalaridan iborat bo‘lgan davlat (imperiya, federatsiya kabilar)

5.Imperiya – zo‘rlik yoki kuch ishlatish yo‘li bilan tashkil etilgan murakkab davlat.

6.Federatsiya – ixtiyoriylik asosidagi bir necha

davlatlar tuzilmasidan iborat davlat.

7. Konfederatsiya – davlatlar ittifoqi.

8. Davlatlar xamdo‘stligi.

Funksiyalari: davlatning funksiyasi uning vazifalari va maqsadlari bilan mustaxkam bog‘liqdir. SHundan kelib chiqqan xolda davlat funksiyalari

1.Ichki funksiyalarga

2.Tashqi funksiyalarga bo‘linadi.

O‘zbek xalqi davlatchiligi, dastlabki siyosiy tizimlar o‘troq, sun’iy sug‘orma dexqonchilik va chorvachilik xo‘jaligi zaminida bronza asridayoq Amudaryo va Sirdaryo xavzalarida vujudga kela boshlagan. Uning tadrijiy davomida miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida yirik davlat uyushmalari sifatida rivoj topgan:

-O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi salkam 3000 yillik tarixga ega bo‘lib, umumjaxon tarixining ajralmas qismi bo‘lib kelmoqda, turli nomlar bilan atalishi, sulolalarning almashinuvi va o‘zgarishlari uning butunligini va moxiyatini o‘zgartirmaydi:

-O‘zbek xalqi O‘zbekistonning maxalliy tub axolisi bo‘lib, ularning tarixi eng qadimgi davrlarga borib taqaladi:

-O‘zbekiston xududida yashagan xalqlar jaxon sivilizatsiyasiga ulkan xissa qo‘shib kelganlar:

-YUqorida keltirilgan jarayonlarning taxlili o‘zbek davlatchiligi tarixining predmetini tashkil etadi.

O‘zbekistonda demokratik xuquqiy davlat qurish jarayonida o‘tmishning tarixiy tajribasi, o‘zbek xalqining qadimiy davlatchilik an’analari beqiyos axamiyat kasb etishi O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida o‘z aksini topgan. SHundan kelib chiqqan xolda, o‘zbek davlatchiligi tarixini xolisona, xaqqoniy ravishda yaratish maqsadi belgilangan. Vazifasi esa quydagilardan iborat:

- O‘zbekistonda ilk shaxar madaniyatining shakllanishi va eng qadimgi davlatchilikning kelib chiqishida azaliy o‘troq axolining madaniyati xal etuvchi omil bo‘lganligini ko‘rsatib berish.

- Miloddan avvalgi IX-VIII xamda VII-VI asrlarda ilk davlatchiligimiz taraqqiyoti jarayonlarini chuqur va izchil tadqiq qilish va boshqalar.

Mavjud ma’lumotlarga asosan, o‘zbek xalqi tarixida davlatchilik tizimiga o‘tish bosqichi, O‘zbekiston xududlarida ilk davlatlarning shakillanish va rivojlanish jarayoni bosqichlari quydagi davralar bilan belgilanadi:

1. Bronza davri. Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi va o‘rtalari. Unchalik katta bo‘lmagan dexqonchilik voxalari asosida ilk davlachilik tizimiga o‘tish davri.

2. Bronza davridan temir asriga o‘tish davri. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarining rivojlanishi va yirik xarbiy-siyosiy uyushmalarining vujudga kelishi.

3. Ilk temir davri. Miloddan avvlgi VII-VI asrlar. qadimgi Xorazm va qadimgi Baqtriya kabi yirik davlat uyushmalarining shakillanishi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. Davlat qanday tiplarga bo‘linadi?

2. Davlat shakllari vauning vazifasi?

3. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanini o‘qitishdan maqsad nima?

4. O‘zbek davlatchiligi bosqichlari?

TAYANCH TUSHUNCHALARI.

Respublika, monarxiya, cheklangan monarxiya, federatsiya, konfedratsiya, davlatlar xamdo‘stligi-davlatchilik shakllari.

Показать больше ...

O‘zbek davlatchiligi tarixi faniga kirish.

Reja:

1. Davlat tushunchasi: moxiyati, belgilari, tiplari, shakllari, funksiyalari.

2. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanining metodologik nazariy asoslari.

3. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanining predmeti. Maqsad va vazifalari.

Adabiyotlar:

1.Mirziyoyev SH Erkin va farovon O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.:

O‘zbekiston, 2017 y

2.Mirziyoyev SH Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanobxalqimiz bilan birga quramiz. T.:

O‘zbekiston, 2017 y

3.Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.:

O‘zbekiston, 1996.

4.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‘zbekiston, 1996.

5.Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‘zbekiston, 1996.

6.Boboev H.B. O‘zbek davlatchiligi tarixi. –T.: “Fan”, 2004. .

7.Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., «SHarq», 2000.

8.Z.Muqimov. Davlat va huquq tarixi. T.:-2003 y.

9.Sagdullaev. A va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarqqiyoti. T.,

«Akademiya», 2000.

10.O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi konsepsiyasi.g‘ O‘zbekiston tarixi. 1999 yil 1-son.

Davlat ibtidoiy jamoa tuzumining emirilishi, sinflarning paydo bo‘lishi bilan xukmpron sinfning quroli sifatida unga qarshi kurashish uchun maydonga chiqdi. Davlatning iqtisodiy soxadagi moxiyati ishlab chiqarish vositalariga egalikni bildirsa, siyosiy xukmronlik butun axolining davlat apparati va muayyan qonunlar yordamida xukmron sinf uchun barchani bo‘ysunishga majburiyatidan iboratdir.

Davlatning belgilari:

1. Axolining xududiy belgilari bo‘yicha bo‘linishi.

2. Ommaviy xokimiyatning paydo bo‘lishi.

3. Soliqlarning mavjudligi.

4. xuquqning mavjudligi.

5. Siyosiy xokimiyatning mavjudligi.

Davlat tiplari: Davlat va xuquq nazariyasida davlatni tiplarga ajratishda yagona yondoshuv yo‘q. Tiplar shartli ravishda quyidagilarga bo‘linadi:

- quldorlik jamiyati;

- erga egalik munosabatlariga asoslangan (feodal) jamiyat;

- kapitalistik jamiyat;

- xozirgi davlatchilik jamiyati.

SHakllari: boshqaruv xususiyatiga ko‘ra davlat ikki shaklda bo‘ladi – monarxiya va respublika.

1. Monarxiya – oliy davlat xokimiyatining monarx tomonidan idora qilinishi.

2. Respublika – davlatdagi oliy xokimiyat muayyan muddatga saylanadigan organlar orqali ifodalanadi.

3. Oddiy yoki unitar – davlat suverenitetini amalga oshiruvchi yagona davlat xokimiyati mavjud bo‘ladi.

4. Murakkab davlat – mustaqillikdan foydalanuvchi

aloxida davlat tuzilmalaridan iborat bo‘lgan davlat (imperiya, federatsiya kabilar)

5.Imperiya – zo‘rlik yoki kuch ishlatish yo‘li bilan tashkil etilgan murakkab davlat.

6.Federatsiya – ixtiyoriylik asosidagi bir necha

davlatlar tuzilmasidan iborat davlat.

7. Konfederatsiya – davlatlar ittifoqi.

8. Davlatlar xamdo‘stligi.

Funksiyalari: davlatning funksiyasi uning vazifalari va maqsadlari bilan mustaxkam bog‘liqdir. SHundan kelib chiqqan xolda davlat funksiyalari

1.Ichki funksiyalarga

2.Tashqi funksiyalarga bo‘linadi.

O‘zbek xalqi davlatchiligi, dastlabki siyosiy tizimlar o‘troq, sun’iy sug‘orma dexqonchilik va chorvachilik xo‘jaligi zaminida bronza asridayoq Amudaryo va Sirdaryo xavzalarida vujudga kela boshlagan. Uning tadrijiy davomida miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida yirik davlat uyushmalari sifatida rivoj topgan:

-O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi salkam 3000 yillik tarixga ega bo‘lib, umumjaxon tarixining ajralmas qismi bo‘lib kelmoqda, turli nomlar bilan atalishi, sulolalarning almashinuvi va o‘zgarishlari uning butunligini va moxiyatini o‘zgartirmaydi:

-O‘zbek xalqi O‘zbekistonning maxalliy tub axolisi bo‘lib, ularning tarixi eng qadimgi davrlarga borib taqaladi:

-O‘zbekiston xududida yashagan xalqlar jaxon sivilizatsiyasiga ulkan xissa qo‘shib kelganlar:

-YUqorida keltirilgan jarayonlarning taxlili o‘zbek davlatchiligi tarixining predmetini tashkil etadi.

O‘zbekistonda demokratik xuquqiy davlat qurish jarayonida o‘tmishning tarixiy tajribasi, o‘zbek xalqining qadimiy davlatchilik an’analari beqiyos axamiyat kasb etishi O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida o‘z aksini topgan. SHundan kelib chiqqan xolda, o‘zbek davlatchiligi tarixini xolisona, xaqqoniy ravishda yaratish maqsadi belgilangan. Vazifasi esa quydagilardan iborat:

- O‘zbekistonda ilk shaxar madaniyatining shakllanishi va eng qadimgi davlatchilikning kelib chiqishida azaliy o‘troq axolining madaniyati xal etuvchi omil bo‘lganligini ko‘rsatib berish.

- Miloddan avvalgi IX-VIII xamda VII-VI asrlarda ilk davlatchiligimiz taraqqiyoti jarayonlarini chuqur va izchil tadqiq qilish va boshqalar.

Mavjud ma’lumotlarga asosan, o‘zbek xalqi tarixida davlatchilik tizimiga o‘tish bosqichi, O‘zbekiston xududlarida ilk davlatlarning shakillanish va rivojlanish jarayoni bosqichlari quydagi davralar bilan belgilanadi:

1. Bronza davri. Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi va o‘rtalari. Unchalik katta bo‘lmagan dexqonchilik voxalari asosida ilk davlachilik tizimiga o‘tish davri.

2. Bronza davridan temir asriga o‘tish davri. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarining rivojlanishi va yirik xarbiy-siyosiy uyushmalarining vujudga kelishi.

3. Ilk temir davri. Miloddan avvlgi VII-VI asrlar. qadimgi Xorazm va qadimgi Baqtriya kabi yirik davlat uyushmalarining shakillanishi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. Davlat qanday tiplarga bo‘linadi?

2. Davlat shakllari vauning vazifasi?

3. O‘zbek davlatchiligi tarixi fanini o‘qitishdan maqsad nima?

4. O‘zbek davlatchiligi bosqichlari?

TAYANCH TUSHUNCHALARI.

Respublika, monarxiya, cheklangan monarxiya, federatsiya, konfedratsiya, davlatlar xamdo‘stligi-davlatchilik shakllari.

3-Mavzu-O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

R E J A:

1. Katta Xorazm davlati.

2.Qadimgi Baqtriya davlati .

3.Qadimgi Sug’diyona konfederasiyasi.

4.O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari.

5.Qadimgi yozuvlar.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yil iyunp oyining oxirlarida bir guruh etakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari bilan uchrashganda bu masalaga alohida aham iyat berdi. O’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret kO’rsatilmaganligini ta`kidlab o’tdi.

Bu muammoning kun tartibida turish sabablari Shundan iboratki, keyingi vaqtda O’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli davrlarda kirib kelgan kO’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish kuchayib bordi. Baozilar buni zO’r istiHola bilan niqoblab aytsalar, baozilar jar solib, shu kO’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar.

Islom Karimov suHbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu erda davlatchiligimizga asos bo’lgan mahal liy davlatlar bormidi O’zi?”, deb savol berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala. Bu Haqda Prezidentimiz Islom Karimov Shunday deydilar:

“Davlatchilik bugungi kunda O’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa, Halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar Hali bor. Bunday alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu daovoning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir”.

Tarixchilarimiz oldiga Prezidentimiz Havola qilgan bu muammo jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini-

qorasiga ajratib, yagona ilmiy tO’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mO’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oraliida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim O’lkada buyuk maonaviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni Hech kim inkor etolmaydi”, deganida tO’la Haqli edi.

“XO’sh, O’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan mumkin. Buni Prezidentimizning yuqoridagi sO’zi ham kO’rsatib turibdi.

O’zbek davlatchiligi tarixiga tO’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik tushunchasi masalasida biroz sO’z yuritishga tO’ri keladi. Davlatchilik deganda davlatning paydo bo’lishi, yaoni davlat bo’lib uyushishi, uning tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning siyosiy shaklidir. Davlat - bu Hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida muhim O’rin tutadi. Bu soHada qonunchilikning roli buyukligini alohida kO’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anoanalari juda qadimiydir. Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan va O’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka erishganimizdan keyingina qonunchilik O’z mavqeiga ega bo’ldi. Prezidentimiz ola surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. Chunki, qonunchilikka asoslanmagan davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini taominlay olmaydi.

Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz O’z vazifasini ado etolmaydi. Bular Hokimiyat va ijroiya organlari, sud, politsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir.

Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini taominlashga qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga, chet el davlatlari

bilan iqtisodiy, Harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga, diplomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.

Endi rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz.

Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus akademigi S.P.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning asosi, Prezidentimiz suHbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi. Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, Parkana (Farg’ona), Baqtriya davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz tarixida muhim O’rin egallagan SO’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari aytganimizday, kO’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir.

Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib O’rganamiz. Birinchi bosqich sO’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan Eron AHmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr O’rtalari).

Tarixchi olim A.Saodullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi” “Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taHlil qilish shuni kO’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshladi. SO’nggi bronza davrida meHnatning dastlabki yirik taqsimoti rO’y beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy Hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot maolum shaxslar qo’lida tO’plana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shahar larga aylanib borar ekan, bu shahar lar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining maomuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida ta`kidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma maolumotlar juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi.

Maolumki Har bir davlatning bosh yacheykasi oiladir.

“Avesto” maolumotlariga ko’ra, ilk quldorlik davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil topganini ko’ramiz. Erga uru jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urular qabilaga birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari maolum vaqtda tO’planib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar, Harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va Hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi. Qadimgi xO’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida eotibor berganlar.

Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi.

“Avesto” maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.

“Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.P.Tolstov.

“Avesto”da “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.

Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda Harbiy-demokratiya printsiplari asosida tarkib topgan ikkita davlat mavjud bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va Yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da, tegishli maolumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy ham da madaniy aloqalar haqida, ular O’tgan davr haqida Hali olimlar orasida Ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida Ko’plab maxsus ilmiy tadqiqotlar O’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar chop etiladi.

Eron ahamoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli qO’zolonlariga (Spitamen) qaramay, mahal liy davlatchiligimiz barham topdi.

Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib O’tgan xalq qO’zolonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur o’tdi. U Hatto saroy aristokratiyasi Huquqlarini ham cheklab, mamlakatda Hokimiyat tartiblarini O’rnatdi.

Gerodotning Habar berishiga qaraganda, Doro I O’z imperiyasini alohida viloyatlarga-satrapliklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satraplik Har yili davlat xazinasiga maolum miqdorda soliq tO’lashga majbur edi.

Makedoniyalik Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar natijasida Sharq erlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293 yil Sharqni idora qilish ishini O’zining Spitamen qizi Apamadan bo’lgan o’g’li Antiox I ga topshirdi

Показать больше ...

O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

R E J A:

1. Katta Xorazm davlati.

2.Qadimgi Baqtriya davlati .

3.Qadimgi Sug’diyona konfederasiyasi.

4.O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari.

5.Qadimgi yozuvlar.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yil iyunp oyining oxirlarida bir guruh etakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari bilan uchrashganda bu masalaga alohida aham iyat berdi. O’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret kO’rsatilmaganligini ta`kidlab o’tdi.

Bu muammoning kun tartibida turish sabablari Shundan iboratki, keyingi vaqtda O’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli davrlarda kirib kelgan kO’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish kuchayib bordi. Baozilar buni zO’r istiHola bilan niqoblab aytsalar, baozilar jar solib, shu kO’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar.

Islom Karimov suHbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu erda davlatchiligimizga asos bo’lgan mahal liy davlatlar bormidi O’zi?”, deb savol berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala. Bu Haqda Prezidentimiz Islom Karimov Shunday deydilar:

“Davlatchilik bugungi kunda O’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa, Halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar Hali bor. Bunday alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu daovoning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir”.

Tarixchilarimiz oldiga Prezidentimiz Havola qilgan bu muammo jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini-

qorasiga ajratib, yagona ilmiy tO’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mO’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oraliida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim O’lkada buyuk maonaviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni Hech kim inkor etolmaydi”, deganida tO’la Haqli edi.

“XO’sh, O’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan mumkin. Buni Prezidentimizning yuqoridagi sO’zi ham kO’rsatib turibdi.

O’zbek davlatchiligi tarixiga tO’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik tushunchasi masalasida biroz sO’z yuritishga tO’ri keladi. Davlatchilik deganda davlatning paydo bo’lishi, yaoni davlat bo’lib uyushishi, uning tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning siyosiy shaklidir. Davlat - bu Hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida muhim O’rin tutadi. Bu soHada qonunchilikning roli buyukligini alohida kO’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anoanalari juda qadimiydir. Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan va O’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka erishganimizdan keyingina qonunchilik O’z mavqeiga ega bo’ldi. Prezidentimiz ola surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. Chunki, qonunchilikka asoslanmagan davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini taominlay olmaydi.

Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz O’z vazifasini ado etolmaydi. Bular Hokimiyat va ijroiya organlari, sud, politsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir.

Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini taominlashga qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga, chet el davlatlari

bilan iqtisodiy, Harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga, diplomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.

Endi rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz.

Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus akademigi S.P.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning asosi, Prezidentimiz suHbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi. Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, Parkana (Farg’ona), Baqtriya davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz tarixida muhim O’rin egallagan SO’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari aytganimizday, kO’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir.

Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib O’rganamiz. Birinchi bosqich sO’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan Eron AHmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr O’rtalari).

Tarixchi olim A.Saodullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi” “Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taHlil qilish shuni kO’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshladi. SO’nggi bronza davrida meHnatning dastlabki yirik taqsimoti rO’y beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy Hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot maolum shaxslar qo’lida tO’plana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shahar larga aylanib borar ekan, bu shahar lar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining maomuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida ta`kidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma maolumotlar juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi.

Maolumki Har bir davlatning bosh yacheykasi oiladir.

“Avesto” maolumotlariga ko’ra, ilk quldorlik davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil topganini ko’ramiz. Erga uru jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urular qabilaga birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari maolum vaqtda tO’planib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar, Harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va Hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi. Qadimgi xO’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida eotibor berganlar.

Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi.

“Avesto” maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.

“Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.P.Tolstov.

“Avesto”da “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.

Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda Harbiy-demokratiya printsiplari asosida tarkib topgan ikkita davlat mavjud bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va Yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da, tegishli maolumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy ham da madaniy aloqalar haqida, ular O’tgan davr haqida Hali olimlar orasida Ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida Ko’plab maxsus ilmiy tadqiqotlar O’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar chop etiladi.

Eron ahamoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli qO’zolonlariga (Spitamen) qaramay, mahal liy davlatchiligimiz barham topdi.

Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib O’tgan xalq qO’zolonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur o’tdi. U Hatto saroy aristokratiyasi Huquqlarini ham cheklab, mamlakatda Hokimiyat tartiblarini O’rnatdi.

Gerodotning Habar berishiga qaraganda, Doro I O’z imperiyasini alohida viloyatlarga-satrapliklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satraplik Har yili davlat xazinasiga maolum miqdorda soliq tO’lashga majbur edi.

Makedoniyalik Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar natijasida Sharq erlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293 yil Sharqni idora qilish ishini O’zining Spitamen qizi Apamadan bo’lgan o’g’li Antiox I ga topshirdi

3-Mavzu-O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

R E J A:

1. Katta Xorazm davlati.

2.Qadimgi Baqtriya davlati .

3.Qadimgi Sug’diyona konfederasiyasi.

4.O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari.

5.Qadimgi yozuvlar.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yil iyunp oyining oxirlarida bir guruh etakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari bilan uchrashganda bu masalaga alohida aham iyat berdi. O’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret kO’rsatilmaganligini ta`kidlab o’tdi.

Bu muammoning kun tartibida turish sabablari Shundan iboratki, keyingi vaqtda O’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli davrlarda kirib kelgan kO’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish kuchayib bordi. Baozilar buni zO’r istiHola bilan niqoblab aytsalar, baozilar jar solib, shu kO’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar.

Islom Karimov suHbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu erda davlatchiligimizga asos bo’lgan mahal liy davlatlar bormidi O’zi?”, deb savol berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala. Bu Haqda Prezidentimiz Islom Karimov Shunday deydilar:

“Davlatchilik bugungi kunda O’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa, Halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar Hali bor. Bunday alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu daovoning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir”.

Tarixchilarimiz oldiga Prezidentimiz Havola qilgan bu muammo jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini-

qorasiga ajratib, yagona ilmiy tO’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mO’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oraliida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim O’lkada buyuk maonaviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni Hech kim inkor etolmaydi”, deganida tO’la Haqli edi.

“XO’sh, O’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan mumkin. Buni Prezidentimizning yuqoridagi sO’zi ham kO’rsatib turibdi.

O’zbek davlatchiligi tarixiga tO’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik tushunchasi masalasida biroz sO’z yuritishga tO’ri keladi. Davlatchilik deganda davlatning paydo bo’lishi, yaoni davlat bo’lib uyushishi, uning tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning siyosiy shaklidir. Davlat - bu Hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida muhim O’rin tutadi. Bu soHada qonunchilikning roli buyukligini alohida kO’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anoanalari juda qadimiydir. Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan va O’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka erishganimizdan keyingina qonunchilik O’z mavqeiga ega bo’ldi. Prezidentimiz ola surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. Chunki, qonunchilikka asoslanmagan davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini taominlay olmaydi.

Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz O’z vazifasini ado etolmaydi. Bular Hokimiyat va ijroiya organlari, sud, politsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir.

Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini taominlashga qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga, chet el davlatlari

bilan iqtisodiy, Harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga, diplomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.

Endi rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz.

Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus akademigi S.P.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning asosi, Prezidentimiz suHbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi. Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, Parkana (Farg’ona), Baqtriya davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz tarixida muhim O’rin egallagan SO’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari aytganimizday, kO’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir.

Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib O’rganamiz. Birinchi bosqich sO’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan Eron AHmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr O’rtalari).

Tarixchi olim A.Saodullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi” “Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taHlil qilish shuni kO’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshladi. SO’nggi bronza davrida meHnatning dastlabki yirik taqsimoti rO’y beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy Hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot maolum shaxslar qo’lida tO’plana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shahar larga aylanib borar ekan, bu shahar lar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining maomuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida ta`kidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma maolumotlar juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi.

Maolumki Har bir davlatning bosh yacheykasi oiladir.

“Avesto” maolumotlariga ko’ra, ilk quldorlik davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil topganini ko’ramiz. Erga uru jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urular qabilaga birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari maolum vaqtda tO’planib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar, Harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va Hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi. Qadimgi xO’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida eotibor berganlar.

Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi.

“Avesto” maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.

“Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.P.Tolstov.

“Avesto”da “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.

Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda Harbiy-demokratiya printsiplari asosida tarkib topgan ikkita davlat mavjud bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va Yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da, tegishli maolumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy ham da madaniy aloqalar haqida, ular O’tgan davr haqida Hali olimlar orasida Ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida Ko’plab maxsus ilmiy tadqiqotlar O’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar chop etiladi.

Eron ahamoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli qO’zolonlariga (Spitamen) qaramay, mahal liy davlatchiligimiz barham topdi.

Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib O’tgan xalq qO’zolonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur o’tdi. U Hatto saroy aristokratiyasi Huquqlarini ham cheklab, mamlakatda Hokimiyat tartiblarini O’rnatdi.

Gerodotning Habar berishiga qaraganda, Doro I O’z imperiyasini alohida viloyatlarga-satrapliklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satraplik Har yili davlat xazinasiga maolum miqdorda soliq tO’lashga majbur edi.

Makedoniyalik Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar natijasida Sharq erlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293 yil Sharqni idora qilish ishini O’zining Spitamen qizi Apamadan bo’lgan o’g’li Antiox I ga topshirdi

Показать больше ...

O‘zbekistonda ilk davlatchiliktarixi (I mingyillik birinchi yarmi)

R E J A:

1. Katta Xorazm davlati.

2.Qadimgi Baqtriya davlati .

3.Qadimgi Sug’diyona konfederasiyasi.

4.O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari.

5.Qadimgi yozuvlar.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yil iyunp oyining oxirlarida bir guruh etakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari bilan uchrashganda bu masalaga alohida aham iyat berdi. O’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret kO’rsatilmaganligini ta`kidlab o’tdi.

Bu muammoning kun tartibida turish sabablari Shundan iboratki, keyingi vaqtda O’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli davrlarda kirib kelgan kO’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish kuchayib bordi. Baozilar buni zO’r istiHola bilan niqoblab aytsalar, baozilar jar solib, shu kO’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar.

Islom Karimov suHbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu erda davlatchiligimizga asos bo’lgan mahal liy davlatlar bormidi O’zi?”, deb savol berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala. Bu Haqda Prezidentimiz Islom Karimov Shunday deydilar:

“Davlatchilik bugungi kunda O’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa, Halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar Hali bor. Bunday alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu daovoning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir”.

Tarixchilarimiz oldiga Prezidentimiz Havola qilgan bu muammo jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini-

qorasiga ajratib, yagona ilmiy tO’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mO’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oraliida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim O’lkada buyuk maonaviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni Hech kim inkor etolmaydi”, deganida tO’la Haqli edi.

“XO’sh, O’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan mumkin. Buni Prezidentimizning yuqoridagi sO’zi ham kO’rsatib turibdi.

O’zbek davlatchiligi tarixiga tO’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik tushunchasi masalasida biroz sO’z yuritishga tO’ri keladi. Davlatchilik deganda davlatning paydo bo’lishi, yaoni davlat bo’lib uyushishi, uning tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning siyosiy shaklidir. Davlat - bu Hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida muhim O’rin tutadi. Bu soHada qonunchilikning roli buyukligini alohida kO’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anoanalari juda qadimiydir. Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan va O’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka erishganimizdan keyingina qonunchilik O’z mavqeiga ega bo’ldi. Prezidentimiz ola surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. Chunki, qonunchilikka asoslanmagan davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini taominlay olmaydi.

Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz O’z vazifasini ado etolmaydi. Bular Hokimiyat va ijroiya organlari, sud, politsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir.

Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini taominlashga qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga, chet el davlatlari

bilan iqtisodiy, Harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga, diplomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.

Endi rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz.

Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus akademigi S.P.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning asosi, Prezidentimiz suHbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi. Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, Parkana (Farg’ona), Baqtriya davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz tarixida muhim O’rin egallagan SO’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari aytganimizday, kO’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir.

Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib O’rganamiz. Birinchi bosqich sO’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan Eron AHmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr O’rtalari).

Tarixchi olim A.Saodullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi” “Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taHlil qilish shuni kO’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshladi. SO’nggi bronza davrida meHnatning dastlabki yirik taqsimoti rO’y beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy Hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot maolum shaxslar qo’lida tO’plana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shahar larga aylanib borar ekan, bu shahar lar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining maomuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida ta`kidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma maolumotlar juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi.

Maolumki Har bir davlatning bosh yacheykasi oiladir.

“Avesto” maolumotlariga ko’ra, ilk quldorlik davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil topganini ko’ramiz. Erga uru jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urular qabilaga birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari maolum vaqtda tO’planib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar, Harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va Hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi. Qadimgi xO’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida eotibor berganlar.

Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi.

“Avesto” maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.

“Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.P.Tolstov.

“Avesto”da “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.

Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda Harbiy-demokratiya printsiplari asosida tarkib topgan ikkita davlat mavjud bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va Yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da, tegishli maolumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy ham da madaniy aloqalar haqida, ular O’tgan davr haqida Hali olimlar orasida Ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida Ko’plab maxsus ilmiy tadqiqotlar O’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar chop etiladi.

Eron ahamoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli qO’zolonlariga (Spitamen) qaramay, mahal liy davlatchiligimiz barham topdi.

Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib O’tgan xalq qO’zolonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur o’tdi. U Hatto saroy aristokratiyasi Huquqlarini ham cheklab, mamlakatda Hokimiyat tartiblarini O’rnatdi.

Gerodotning Habar berishiga qaraganda, Doro I O’z imperiyasini alohida viloyatlarga-satrapliklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satraplik Har yili davlat xazinasiga maolum miqdorda soliq tO’lashga majbur edi.

Makedoniyalik Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar natijasida Sharq erlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293 yil Sharqni idora qilish ishini O’zining Spitamen qizi Apamadan bo’lgan o’g’li Antiox I ga topshirdi

4-Mavzu: O‘zbekistonda qadimgi davr davlatchiligi (milloddan avvalgi VI milodiy IV asrlar)

O‘zbekistonda qadimgi davr davlatchiligi (milloddan avvalgi VI milodiy IV asrlar)

Reja:

Ilk davlatlar paydo bo‘lishining asosiy omillari.

O‘zbekiston hududidagi dastlabki davlatlar.

Eron ahamoniylar davlatiga qarshi ozodlik kurashlari.

Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi kurash.

Xorazm, Farg‘ona, Qang‘ davlatlari

Kushon davlati

Tayanch tushunchalar:

Ilk davlatlar, ilk shahar, dehqonchilik madaniyati, shaharsozlik madaniyati, dastlabki davlatlar, Qadimgi Baqtriya, Qadimgi Xorazm, ozodlik kurashlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T. SHarq 2000.

2. Eshov B. O’zbekiston davlatchiligi tarixi. T. 2011

3. O’zbekistonning yangi tarixi. 1- kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida. T. SHarq 1998

4. O’zbekistonning yangi tarixi. 2- kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T. SHarq 2000

5. O’zbekistonning yangi tarixi. 3- kitob. Mustaqil O’zbekiston Respublikasi. T. SHarq 2000

6. M. Abdullaev. Istoriya Uzbekistana. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tieukulov i dr. Istoriya Tsentralnoy Azii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Abdullaeva i dr. Turkestan v nachale 20 veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti T., 2000. – 671 s.

9. Ocherki po istorii gosudarstvennosti Uzbekistana. T. 2001.

10. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. T.1. T. 2009.

Karimov I.A. Bez istoricheskoy pamyati net budushego: Sobr. soch.T.7.-T.:Uzbekistan, 1998.

Arxeologik ma’lumotlarga asosan, mil.avv. II ming yillik o‘rtalarida O‘zbekistonda (Surxon vohasi) dexqonchilik madaniyati ta’sirida ilk davlatchilikka o‘tila boshlandi. Dastlabki davlatlar alohida makonlar yoki ilk shaharlar hamda ishlov beriladigan erlar va sug‘orish tizimi maydonlari bilan chegaralanganligi bois, kichik hududlarda, axoli zich joylashgan voxalarda paydo bo‘ldi. Bunday voxalar axolisi uchun tashqi xarbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgoxlar hududini mudofaa qilish, sug‘orish va dexqonchilik ishlarini tashkil qilish jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarini echish muxim va xayotiy zaruriyat edi. Bu vazifalarni hal etish zururiyati, turli vazifalarni amalga oshirish maqsadida qabila orasidan xurmatga loyiq kishilar-yo‘lboshchilar ajralib chiqa boshladi. SHu tariqa, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tarqqiyoti aloxida o‘ringa ega bo‘lgan, qabiladagi ijtimoiy va xo‘jalik xayoti ustidan nazorat qiluvchi kishilarning ajralib chiqishiga olib keldi, biroq bular hali xukumron tabaqaga aylanmagan edilar. Jamiyatda dastlab axloqiy va obro‘ nuqtai nazaridan ajralib turgan kishilar asta-sekin jamiyatdagi otadan o‘g‘ilga meros qoluvchi xokimiyat egalariga aylanib bordilar.

O‘zbekistonning dastlabki davlat uyushmalari ham dexqonchilik vohalari axolisini chetdan bo‘ladigan bosqinlardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy jixatdan boshqarib turish uchun tashkil topdi. O‘zbekistonning bronza davriga oid ilk davlatchiligi xaqida faqatgina arxeologik manbalar mavjud bo‘lsa, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmiga oid tarixi yozma manbalarda yoritilgan. Bular «Avesto», Axamoniylar davri mixxat yozuvlari, antik davr Rim va YUnoniston tarixchilari asarlarida O‘zbekistonning davlatchilik tarixi xaqida ilk ma’lumotlar jamlangan. Biroq, faqatgina yozma manbalar yordamida bu masalaning to‘la moxiyati ochib berilishi imkonsiz bo‘lgani uchun bu davrdagi davlatchilik tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy turmush tarzi arxeologik manbalar yordamida ham o‘rganiladi.

«Avesto» tili, viloyatlarning tarixiy geografiyasi nomlanishi kabi xususiyatlarga ko‘ra Xorazm hududlarida paydo bo‘lgan. «Avesto» ning eng qadimgi geografik nomlari O‘rta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlar bilan bog‘lanadi. Unda qadimgi geografik tushunchalar, xuddiy, etnik qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro‘yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar, iqtisodiy va siyosiy tuzum, zardushtiylarning falsafasi, dunyo tarixining rivojlanishi xaqidagi ma’lumotlar va boshqalar o‘rin olgan. Axamoniylar davri yozuvlarida O‘rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar saqlangan bo‘lib, bu yozuvlar mil.avv. VI-V asrlarga oid va ular Bexistun va Naqshi Rustam qoyalarida, Suza, Persopol, Xamadon shaharlaridan topib o‘rganilgan. Antik dunyo mualliflaridan Ktesiy (mil.avv. V asr), Gekatey (mil.avv. VI-V asrlar), Geradot (mil.avv. V asr) va boshqalar ham O‘zbekiston hududida qadimdan mavjud bo‘lgan davlatlar, xalqlar, ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmush tarzi xaqida ko‘pgina qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki, XIX asr oxiridan boshlab, oldingi yillar jaxon tarixshunosligida O‘rta Osiyodagi ilk davlatlarning paydo bo‘lishi muammolari haqida va ularni o‘rganishda yuqorida eslatilgan mualliflarning asarlari, «Avesto» ma’lumotlari va boshqalar asos bo‘ldi. Ilmiy adabiyotlarda O‘rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha mavjud bo‘lgan quyidagi davlatlar va davlat uyushmalari xaqida so‘z yuritiladi:

1. Aryoshayyona-O‘rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar uyushmasi.

2. Aryonam Vayjo ham Aryoshayyonadek yoki uning markazi Ariya va Marg‘iyonada bo‘lgan «Katta Xorazm» yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati.

3. Qadimgi Baqtriya davlati.

Olimlarning fikricha, Aryoshayyona, «Avesto» da tilga olingan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, mil.avv. IX-VIII asrlarda Drangiana, Satagadiyab Ariya, Marg‘iyona, Amudaryo o‘rta oqimidagi erlarni birlashtirgan. G‘arb olimlari V.B.Xenning va I.Gershevichlarning fikricha, Kavi Vishtaspning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan «Katta Xorazm» bo‘lgan. Bu masala hali to‘liq o‘z echimini topgan. Biroq, S.P.Tolstov va YA.G‘.G‘ulomovlar Xorazm davlati qadim zamonlaridanoq aynan Amudaryoning quyi oqimlarida yuzaga kelgan degan fikrni ilgari surishgan. Bu davlat hududi xozirgi Xorazmdan ancha katta bo‘lgan. Mil.avv. 700-540 yillardaQadimgi Baqtriya davlatining (Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyonaning bir qismi) ancha rivojlangan davri bo‘lib, uning hududlari Murg‘ob vohasi, Xindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurotak tizmasi va Buxoro hududlarigacha borib etgan deb taxmin qilinadi.

Baqtriya bu davrda Xorazm davlati va sak-massagetlar harbiy-siyosiy uyushmasiga chegaradosh bo‘lgan. Marg‘iyona va So‘g‘diyona Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi xaqida ham ayrim ma’lumotlar mavjud.

Arxeologik manbalarga ko‘ra, Xorazmda mil.avv.IX-VIII asrlarda paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa inshootlari va boshqalar topilmagan. SHuningdek, bunday narsalar Baqtriya va So‘g‘diyona hududlarida ham uchramagan. Mil.avv.VII asrga oid Ko‘zaliqir va Baqtriyadagi Qiziltepa shaharlari mudofaa devorlaridagi o‘xshashliklar shu davrda bu erlarda yirik shahar markazlari bo‘lganligidan dalolat beradi.

Miloddan avalgi VI asrdagi Xorazm sopol idishlarining Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyonadagi shunday buyumlarga o‘xshashlik jixatlari ko‘p bo‘lgan. Bu umumiylik va o‘xshashlik yuqoridagi davlatlarning umumiy madaniyatga mansub bo‘lganliklaridan dalolat beradi. Mil.avv.VII-VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo‘lgan Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlarining axolisi til, urf-odatlari, madaniy xayot tarzi jixatidan umumiylikka ega bo‘lgan. Bu davrda jamiyatning hududiy bo‘linishi shakillanib, o‘troqlashuv jarayoni kuchaydi, shaharlar, qal’alar paydo bo‘ldi, xo‘jalik tarqqiy etdi.

Arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘zbek arxeologlari O‘zbekistonning turli viloyatlarida bir qancha qadimgi shaxarlar xarobalarini topib o‘rgandilar. Tadqiqotlarning guvoxlik berishicha, bu shaxarlarning ayrimlari bundan 2700 yillar avval paydo bo‘lgan. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Erqo‘rg‘on (Qashqadaryo vohasi) kabilar kiradi. Bu qadimiy shaxarlar an’analari Samarqand (Afrosiyob, maroqand), Kitob-SHaxrisabz (Uzunqir), Qarshi (Erqo‘rg‘on) hududlarida davom etgan.

Eng qadimgi shaxarlarga xos belgilardan asosiysi uning mudofaa devorlari bilan o‘rab olinganligidir. Devorlar suv to‘ldirilgan chuqur xandaq bilan o‘rab olingan. Bu shaxar-qal’alarda ichki qal’a, axoli yashaydigan dahalar, xunarmandchilik ustaxonalari va savdo rastalari joylashgan qismi mavjud bo‘lgan. SHaharlar atrofida dexqon xo‘jaliklari va ekin maydonlari, bog‘lar joylashgan. Ilk davlatlarning hududiy asosini aloqador dexqonchilik tumanlari tashkil qilgan. Xo‘jalik yuritish maqsadida o‘zlashtirilgan erlarda axoli zich joylashib, ular «madaniy-xo‘jalik» vohalari deb yuritilgan. Manzilgoxlarning soni va o‘zlashtirilgan erlarning umumiy maydoniga qarab, madaniy-xo‘jalik vohalari bir necha guruxlarga bo‘lingan va ularning chegaralari sug‘orma dexqonchilik hududlari va sug‘orish tarmoqlari chegaralari bilan bog‘liq bo‘lgan. Mil. avv. VII-VI asrlarda aholi nisbatan zich joylashgan o‘troq vohalarda dexqonchilik jadal rivojlangan. Axolining asosiy mashg‘uloti-dexqonchilikdan tashqari xunarmandchilik va chorvachilik bilan ham shug‘ullangan. Ayrim uy xonalaridan topilgan ustaxonalar shundan dalolat beradi. Qishloq jamoalari o‘rtasida tovar ayirboshlashda «pul» vazifasini kulolchilik va temirchilik buyumlari, qishloq xo‘jalik maxsulotlari egallangan.

Tashqi savdo (viloyatlar, mamlakatlar o‘rtasidagi) pul o‘lchovini xom ashyo, qimmatbaho xunarmandchilik buyumlari (metall idishlari, qurol-yarog‘lar, zeb-ziynat buyumlari), qimmatbaho tosh, oltin va kumush bajargan. O‘rta Osiyoda mil.avv. VII-VI asrlarda qulchilik munosabatlari deyarli rivojlanmagan, uning eng ko‘p tarqalgan ko‘riniish «uy qulchiligi» bo‘lgan. Bunday uy qullari «Avesto» da «vaysa» lar deb atalgan.

O‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo‘yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo‘lishi muammolarini o‘rganish uchun asos bo‘lgan bo‘lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularniig ayrim yo‘nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg‘oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya SHarqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.

So‘nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Xorazm tuprog‘ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto‘lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan erlarda vujud kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O‘rta Amudaryo oqimidagi erlar orkali o‘tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O‘lkada bu davrlarga oid ko‘pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o‘rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g‘isht va paxsadan qad ko‘targan bo‘lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.

Qadimgi So‘g‘diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arbda bilan chegaradosh bo‘lgan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So‘g‘diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.

Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir IIahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. SHuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg‘iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi.

Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik edi. Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi.

Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g‘diyonada ko‘plab shahar qishloqlar bo‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo‘rg‘on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, CHordara, Qo‘rg‘oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o‘rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko‘pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo-sotiq o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.

Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi.

Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g‘diyona, Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador bo‘ldi. Mil. avv.329-327 yillar davomida mahalliy so‘g‘diy aholi Spitamen boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari qachon So‘g‘diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.

Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo erlari Salavka xukmronliga ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g‘diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi.

Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa YUnon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, avv.III asrning oxirigacha YUnon-Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilalarning hujumlari va o‘zaro kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.

O‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo‘yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholiga haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo‘lishi muammolarini o‘rganish uchun asos bo‘lgan bo‘lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularning ayrim yo‘nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg‘oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya SHarqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.

So‘nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Xorazm tuprog‘ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto‘lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan erlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O‘rta Amudaryo oqimidagi erlar orkali o‘tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O‘lkada bu davrlarga oid ko‘pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o‘rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g‘isht va paxsadan qad ko‘targan bo‘lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.

Qadimgi So‘g‘diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arb bilan chegaradosh bo‘ltan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahamoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahamoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So‘g‘diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.

Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir IIahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. SHuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg‘iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi.

Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi.

Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g‘diyonada ko‘plab shahar qishloqlar bo‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo‘rg‘on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, CHordara, Qo‘rg‘oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o‘rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko‘pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo-sotiq o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.

Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Kishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblash O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi.

Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g‘diyona, Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador bo‘ldi. Mil. avv. 329-327 yillar davomida mahalliy so‘g‘diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari qachon So‘g‘diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.

Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo erlari Salavka xukmronliga ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g‘diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi.

Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa YUnon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, mil.avv. III asrning oxirigacha YUnon-Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilallarning hujumlari va o‘zaro kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.

Makedoniyalik Iskandar o‘z xarbiy yurishlari bilan Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Misr, Sirdaryo va Xindistongacha cho‘zilgan ulkan hududda o‘z saltanatini barpo qildi. Saltanat poytaxti Bobil edi. Bu ulkan davlat Iskandar vafot etishi bilanoq inqirozga yuz tutdi va parchalana boshladi.

Miloddan avvalgi 312 yilda Iskandar davlatining SHarqiy qismi (Kichik Osiyo, Suriya, Eron va O‘rta Osiyo) sarkarda Salavka xukumronligi ostida birlashtirildi. Salavkaning xokimiyati turli xarbiy manzilgoxlarda joylashgan yunon-makedon va makedonlar qurol – yarog‘lari bilan qurollangan mahalliy xalqlarning harbiy kuchlariga tayangan edi.

YUnonlar o‘z xokimyatlarini mustaxkamlash maqsadida O‘rta Osiyo hududlarida bir qancha xarbiy istexkomlar va qal’alar barpo qilgan edi. Bu narsa Aleksandr vaqtidayoq boshlanib, uning o‘zi O‘rta Osiyoda 12 ta shaharga asos solgan edi. Bu shahar va qal’a istexkomlaridagi yunon- makedon harbiylari qo‘riqchi kuch sifatidagi xarbiy kuch bo‘lgan. Iskandar saltanati qulagach, bu an’analar Salavkiylarda ham davom etdi.

Salavkiylar davlati turli etnik guruhlarni xarbiy kuch ishlatish yo‘li bilan birlashtirish orqali tashkil etilgan davlat edi. Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, xuquqiy va ijtimoiy yo‘nalishlari podsho saroyi bilan bog‘liq bo‘lib, «podsho saroyi» davlat boshqaruvida katta axamiyatga ega edi. Ahmoniylar kabi, Salavkiylarda ham davlat ishlarini boshqaruvchi devonxona mavjud bo‘lgan. Salavkiylar davlatida birmuncha murakkab soliq tartibi mavjud bo‘lib, Salavkiylar xukumdorlari o‘zlarigacha bo‘lgan soliq tartiblarini o‘zgartirmay, unga bir qancha qo‘shimchalar kiritganlar. Dexqonlardan soliq yig‘ib olish satrap xokimining vazifasi edi. Satraplikning umumiy soliq miqdori jamoalardan tushadigan soliq miqdoriga qarab belgilanar edi.

Miloddan avvalgi 293 yil davlatning SHarqiy viloyatlariga Salavka va Spitaman qizi Apamaning o‘g‘li Antiox xokim etib tayinlandi. Bu narsa Salavkiylarda xokimlarning podsho oilasi bilan qarindoshlik bo‘lishi sharti boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lganligini ko‘rsatadi. Miloddan avvalgi 280 yilda Salavka o‘limidan so‘ng Antiox podsho bo‘ldi va davlatni 20 yil davomida boshqardi.

Salavkiylar davlati doimiy ichki kurashlar orasida qoldi. Miloddan avvalgi III asr o‘rtalarida undan Baqtriya ajralib chiqadi. SHu vaqtda Salavkiylardan yana bir davlat-parfiya ajralib chiqadi va keyinchalik SHarqdagi eng qudratli davlatlardan biriga aylanadi.

YUnon-Baqtriya davlatining gullab – yashnagan davri miloddan avavalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davlatning poytaxti Baqtra shaxri bo‘lgan. Davlat bir necha dexqonchilik viloyat va tumanlarini o‘z ichiga olgan. Davlat markazlashgan hokimiyatga bo‘ysunuvchi boshqaruv tizimiga ega edi. Podsho yoki davlat hukmdorlari yunon – makedonlardan bo‘lib, uni turli yillarda Diodot, Evtidem, Demetriy va Evkraditlar boshqarganlar. Davlat boshqaruv tizimi Iskandar davrida joriy etilgan siyosiy an’analarga asoslangan edi. Podsho hokimiyati harbiy kuchlarga va viloyatlar hokimlari madadiga tayanar edi. Muhim savdo yo‘llari bo‘ylab harbiy – strategik va iqtisodiy axamiyatga ega bo‘lgan joylarda tayanch istehkomlari va qal’alari qurilgan edi.

Ichki nizolar va kurashlar davom etib turganligiga qaramay, bu davrda ijtimoiy – iqtisodiy hayotda bosqichma–bosqich rivojlanish jarayoni taraqqiy etganligi kuzatiladi. Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalarida YUnon-Baqtriya davlati tinimsiz kurashlar olib bordi va harbiy qudratini yo‘qota boshladi. O‘sha vaqtda davlat hududlariga bostirib kirayotgan yuechjilar miloddan avvalgi 140–130 yillarda YUnon–Baqtriya davlatini qulatdilar va uni bosib oldilar.

Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, SHuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug‘ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida joylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi SHo‘rchi tumani) bo‘lgan. Podsho Kudjula Kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston va Kashmir erlari qo‘shib olinadi.

Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, SHimoliy Xindiston va SHarqiy Turkiston erlarini o‘z tarkibiga kiritdi. SHu vaqtda poytaxt Dalvarzindan Peshovarga ko‘chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo‘lgan va g‘oyatda qudratli davlatga aylandi.

Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O‘zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o‘ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko‘hitog‘, Boysun, Xisor tog‘lari orqali o‘tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o‘rganilgan mudofaa devorlarini o‘rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu erdan o‘tgan chegara qal’asi devorlari bo‘lgan.

Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o‘rnini kushonlarning «shoh», «shohlar shohi» so‘zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi.

Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o‘z noiblari yordamida boshqarardi.

Buyuk Ipak yo‘lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko‘rsatdi. SHaxarlar ko‘paydi, yangi – yangi erlar o‘zlashtirildi va sug‘orish tarmoqlari barpo etildi.

SHaxarlar tuzilishiga ko‘ra bir necha qismdan iborat bo‘lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar.

Davlatning iqtisodiy asosini sug‘orma dexqonchilikka asoslangan xo‘jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo‘lgan.

Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo‘lining axamiyati katta bo‘lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O‘rta er dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir.

Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosidakushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo‘lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, Dalvarzintepa va Xolchayondan topib o‘rganilgan.

Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko‘plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o‘zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og‘ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman SHimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi.

O‘zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi Qang‘, Dovon, Xorazm davlatlari rivoji bilan uzviy bog‘lanadi. Qang‘ davlati miloddan avvalgi III asrning boshlarida paydo bo‘ldi. Uning dastlabki davrlardagi hududlari Toshkent vohasidan iborat bo‘lgan.

Qang‘ davlatining tashkil topishi asosiy sabablaridan biri tashqi harbiy hujumlardan himoyalanish zaruriyati bo‘lgan. Miloddan avvalgi 329 yilda Iskandar qo‘shinlari Bekobod va Ho‘jand oralig‘ida Sirdaryodan kechib o‘tib, bosqinchilik qilganida mahalliy aholi unga qarshi qattiq qarshilik ko‘rsatgan. Bundan natija chiqara olmagan Iskandar ortga qaytishga va Ho‘jand yaqinida Aleksandriya Esxata shaxriga asos solishga majbur bo‘lgan edi. Bu xaqda Kvint Kursiy Ruf o‘z asarida eslatib o‘tadi («Makedonskiy tarixi» asari).

Miloddan avvalgi II va milodiy I asrda Qang‘ davlatining hududi kengayib, Toshkent vohasi, Sirdaryoning o‘rta oqimidagi erlar, Talas vodiysi va CHu daryolarning quyi oqimidagi erlarni o‘z tarkibiga kiritadi. Qang‘ davlatining ikkita poytaxti bo‘lib, biri Qang‘diz (Oqqo‘rg‘on) va ikkinchisi O‘tror bo‘lgan.

Qang‘ davlati aholisi tarkibini asosan dexqonlar va chorvadorlar tashkil etgan. O‘troq aholi shaxarlarda va vodiylarda yashab, dexqonchilik, hunarmandchilik va savdo bilan mashg‘ul bo‘lgan. Dasht tumanlarida esa chorvachilik rivojlangan. Milodan avvalgi II asrda Qang‘ qabilalari eng qudratli davlat birlashmasiga aylanadi, uning hukmdorlari o‘z nomlaridan tangalar zarb qildilar. Qang‘ davlatining iqtisodiy taraqqiyotiga Buyuk Ipak yo‘lining davlat hududlaridan o‘tgan shimoliy tarmog‘i katta ta’sir o‘tkazadi. Qang‘ davlati milodiy III asrga kelib parchalanib ketadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi bo‘yicha kam o‘rganilgan masalalardan biri Dovon davlati tarixidir. Xitoy manbalarida Davan nomi bilan atalgan davlat boshqa manbalarda Parkana, Fragana kabi bir qancha nomlar bilan yuritilgan. Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra, Farg‘ona – Dovon davlatida 300 ming aholi yashagan va bu erda 70 ga yaqin katta – kichik shaxarlar bo‘lgan. SHaxarlar orasida Ershi shaxri alohida ahamiyatga ega bo‘lgan va Davlat poytaxti hisoblangan.

Miloddan avvalgi 104 – 101 yillarda Xitoy qo‘shinlari jang qilib, Ershini bosib olgan vaqtda Dovonliklarga Qang‘ davlati qo‘shinlari yordamga etib keldi va ikki o‘rtada tuzilgan sulh shartnomasiga ko‘ra, xitoyliklar Dovon davlat hududlaridan chiqib ketadilar.

Farg‘ona vodiysi hududlaridan qadimgi davrga oid uy-qo‘rg‘onlar, qishloqlar, shaxarlar xarobalari topib o‘rganilgan. Dovon davlatining asosiy aholisi dexqonchilik, hunarmandchilik, savdo – sotiq bilan shug‘ullanganlar. Dovon dexqonlari arpa, sholi, bug‘doy va beda etishtirishda mashhur bo‘lganlar. Bog‘dorchilik va uzumchilik keng tarqalgan.

Farg‘ona – Dovon davlatining o‘ziga xos boyliklaridan biri uning «samoviy» otlari bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra Xitoy imperatorlarining Dovonga bosqinchilik uyushtirishlarining asosiy sabablaridan biri ham aynan ana shu «samoviy» otlarni qo‘lga kiritish bo‘lgan. Dovon davlati Xitoy, Hindiston va boshqa SHarq mamlakatlari bilan olib boriladigan xalqaro savdoda muhim o‘rin egallaganlar. Dovon davlati milodiy II asrgacha mavjud bo‘lgan.

Mil.avv. IV–II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo‘lib, Iskandar, Salavkiylar, YUnon–Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bunday siyosiy qulaylik Xorazmda o‘ziga xos mahalliy davlatchilik tizimiga ega bo‘lgan davlatning shakllanishida muhim omil bo‘ldi. Iskandar O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida hukmronlik qilgan vaqtda Xorazmda Farasman ismli odam podsholik qilgan. YUnon tarixchisi Arrian Farasmanning Iskandar bilan bitim tuzganligi xaqida ma’lumot qoldiradi («Aleksandrning yurishlari» asari).

Xorazmdan topib o‘rganilgan qadimgi shaxar xarobalaridagi xususiyatlar bu erda mustahkam davlatchilik tizimi barpo qilinganligidan dalolat beradi. SHunday shaxarlardan biri Jonbosqal’adir. Bu shaxar tuzilishiga ko‘ra to‘g‘rito‘rtburchakli bo‘lib, ikki qator mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan va devorlarda shinaklar mavjud bo‘lgan.

Jonbosqal’a ikki qismdan iborat bo‘lib, bir qismida «olov uylari» – ibodatxonalar, ikkinchisida aholi turar joylari bo‘lgan. Qo‘yqirilganqal’a shaxri xarobalari boshqa shaxarlardan farqli o‘laroq, asosiy inshooti aylana shaklida bo‘lib, inshootning markazidagi bino ikki qavatli bo‘lgan va shu binoning o‘zi ayni vaqtda rasadxona vazifasini ham bajargan.

Tuproqqal’a shaxri to‘g‘ri burchakli mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lib, devorlar xom g‘ishtdan ishlangan va unda shinaklar bilan birga minoralar ham bo‘lgan. Tuproqqal’a Xorazm hukmdorlari qarorgohi vazifasini ham bajargan. Bu erda Xorazm davlati shohlari boshqaruviga oid bir qancha moddiy manbalar hamda hukmdorlarning arxivlari hujjatlaridan namunalar ham topilgan. Xorazm davlati xo‘jalik hayotida dexqonchilik va hunarmandchilik asosiy o‘rin egallagan. Milodning dastlabki asrlaridayoq, bu erda kumush va mis tangalar zarb qilingan. SHuningdek, Xorazmdan O‘rta Osiyodagi eng qadimgi yozuv namunalari ham topilgan bo‘lib, ular miloddan avvalgi V – IV asrlarga oid oromiy yozuvlari asosida shakllangan.

Qang‘, Dovon va Xorazm davlatlarida mavjud davlatchilik tizimi, xo‘jalik hayotining taraqqiy etib borishi keyingi davrlarda O‘zbekistonda yuzaga kelgan davlatlarning yuksalishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan va ularning keyingi bosqichlarga ko‘tarilishidagi muhim omillardan bo‘lgan.

Mil. avv. III asrning o‘rtalarida mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir qismini o‘z ichiga olgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo‘lib, u mil, avv. 247 yili taxtga o‘tiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari o‘z erlari hududlarini kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni qo‘lga oldilar. Antik davr Parfiyaning qishloq xo‘jaligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv. III asr o‘rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O‘zbekiston hududlarida joylashgan qadimgi viloyatlar - Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona bilan siyosiy, madaniy va iqtisodiy munosabatlarni ayniqsa rivojlantirdi.

Undan tashqari, parfiyaliklar besh asr davomida Hindiston, O‘rta Osiyo va Xitoyning g‘arb mamlakatlari bilan qilgan savdo aloqalarida vositachilik qildilar, Parfiyaliklarning yozuvi oromiy (Niso hujjatlari) yozuvi bo‘lib, zardo‘shtiylik diniga e’tiqod qilishgan.

Kadimgi Farg‘ona turli davr manbalarida Dovon, Boxan, Polona, Parkana kabi nomlar bilan eslatib o‘tiladi. Ma’lumotlarga qaraganda Ershi (Marhamat) shahri Dovonning poytaxti edi. Antik davr Dovon aholisi dehqonchilik, uzumchilik, yilqichilik bilan shug‘ullanishgan. Dovonning «samoviy otlari» o‘lkadan tashqarida ham ma’lum va mashhur bo‘lgan.

Mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy hukmdorlari Dovon erlarini bosib olishga harakat qildalar. Ammo qo‘shni davlatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan dovonliklar o‘z mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ddilar.

Mil. avv. III asrlar boshlarida paydo bo‘lgan Kang‘ davlatining hududlari Sirdaryoning o‘rta oqimidagi erlar edi. Mil. II-1 asrlarda Kang‘ davlati erlari kengayib, Amudaryo va oralig‘idagi erlar va Xorazmni o‘z ichiga oladi. Antik Kang‘ davlati ancha rivojlangan davlat edi. O‘troq asosan vodiylarda yashab, dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ulanib kelishgan. Qang‘ hukmdorlarning markaziy shaharlari ikkita edi. Ular yozni O‘trorda (hoz. Aris Turkiston oralig‘ida), qishlovni esa Qang‘a (hoz. Toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on tumanida) shaharlarida o‘tkazar edilar.

Mil. avv. I asrga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida antik davrning eng qudratli davlatlaridan biri bo‘lgan kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat erlarini kengaytirib, pul islohoti o‘gkazadilar. Milodiy II asrga kelib Kushon davlati erlari SHimoliy Hindiston, Afg‘oniston, O‘rta Osiyo, SHarqiy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davri savdo-sotiq, ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlanish dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha taraqqiy, etadi. Bu jarayonda Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi. Kushon davlatida asosiy din buddaviylik bo‘lib, yunon zardo‘shtiylik aqidalariga ham e’tiqod qilinar edi.

Antik davr O‘rta Osiyo xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mil. avv. IV-P asrlar oromiy yozuvi asosida Xorazm, Parfiya va So‘g‘d yozuvlari paydo bo‘ldi. Kushon davriga kelib yana bir yozuv-Kushon (Baqtriya) yozuvi shakllanadi. O‘rta Osiyo va Afg‘oniston hududidagi arxeologik tadqiqotlar antik davr madaniyatining gullab yashnaganidan dalolat beradi. Ayritom va Ko‘hna Termizda Budda ibodatxonalar ochilgan. Fayoztepa, Quva, Xolchayon, Dalvarzin kabi kuhna shaharlarda ham saroylar, ibodatxonalar ochilib, ular yuksak madaniyatga ega ekanligi kuzatilgan. 1972 yilda Dalvarzintepadan (Surxondaryo) tilla buyumlar xazinasi (32 kg) topilgan. Bu xazina orasida antik davrga oid bilaguzuk, xalqalar, to‘g‘alar, bo‘yin taqinchoqlari kabi san’at buyumlari ham bor. Umuman, antik davr Qang‘, So‘g‘d, Farg‘ona erlarida mavjud bo‘lgan madaniyat o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko‘tariladi.

Kushon Podsholigi — o‘zbek davlatchiligi tizimidagi qadimgi davlat (mil. 1—3-a.lar). Mil. 1-a.ning 1-yarmi yoxud o‘rtalarida yuechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan, Massagetlar (Xitoy yilnomalarida —yuechji) mil. av. 140 y. Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni enggan va YUnon-Baqtriya podsholigi o‘rnida bir asr davomida 5 qabilaga bo‘linib yashagan. Bulardan kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi jabg‘uchi Kujula Kadfiz (Kadfiz I) mil. 1-a.da qolgan 4 qabilani bo‘ysundirib, o‘zini hukmdor deb e’lon qilgan.

“Kushon” atamasi yo sulola yoki qabilaga tegishli bo‘lib, u ilk bor mil.avv. 1-a. oxiri — mil. 1-a. boshida hukmronlik qilgan podshoj “Geray” — Sanab zarb qildirgan tangalarda qo‘llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga SHim. Baqtriya (Tojikiston hamda O‘zbekistonning jan., Turkmanistonning jan.-sharqidagi erlar) kirgan, Dastlab jabgu, keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan bo‘lib, uning davrida kushonlar hoz. Afg‘oniston bilan Pokistonning ko‘pchilik qismini bosib olgan, Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz xukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga qo‘shib olingan. Kushon podsholigi ning eng ravnaq topgan davri Kanishka hukmronlik qilgan vaqtga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyoda kushon mulklarining shim. CHegarasi Hisor tizmasi bo‘ylab, u erlardagi tog‘ daralarida g‘oyatda mustahkam chegara devorlari qurilgan.

Kushon podsholigi davrida urushlarning tez-tez bo‘lib turishi natijasida mamlakatda harbiy asir-qullar miqdori oshib borgan. Xitoy va Parfiya bilan kurash olib borayotgan Kushon podsholigi YAqin SHarqda hukmron bo‘lish uchun Parfiya bilan urushayotgan Rimning ittifoqchisi edi. Biroq savdo manfaatlari bu davlatlarni o‘zaro yaqinlashtirgan. Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratilgan. SHarqda-SHarkiy Turkistonning qo‘shib olingan shaharlar—vohalari orqali Xitoy bilan, jan.da — kushonlarga tobe SHim. Hindiston bilan, g‘arbda — dengiz yo‘li bilan, Misr orqali yoki quruqlikdai yo‘l bilan Eron orqali O‘rta dengiz havzasidagi Rim imperiyasi shaharlari bilan, shim.da Xorazm va Ural bo‘yi orqali SHarqiy Evropa bilan savdo qilingan. Jan. O‘zbekistondan kushovlar davriga oid yuzdan oshiq shahar va qishloq harobalari aniqlangan. Bu davrda shahar va qishloq o‘zaro mustahkam aloqada bo‘lgan: har bir shahar atrofida ko‘plab mayda qishloqlar joylashgan,

Kushon podsholigi siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo‘lida bo‘lgan davlat bo‘lib, unda podsho dunyoviy rahbar bo‘lish bilan birga bosh kohin ham edi. Davlat satraplik (q. Satrapiya) larga bo‘lingan bo‘lib, ularning satraplari ayrim erkinliklarga ega edi. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo‘lsada unda qishloq jamoasi muhim o‘rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda keng ko‘lamda dinlararo murosasozlik siyosatini yurg‘izgan: aholi, asosan, buddizmning mahayana mansabiga e’tiqod qilgan, shuningdek, mamlakatda zardushtiylak, otashparastlik, hinduizm kabi ko‘plab boqa dinlar xam bo‘lgan. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy etgan. Pul tizimida ko‘proq oltin va mis tangalar qo‘llanilgan. Dehqonchilik, xususan, sug‘orma dehqonchilik rivojlangan, k. xioniylar ekinlarining ko‘pchilik turi ekilgan. Mil. 3-a.ning 1-yarmi yoki o‘rtalarida Kushon podsholigi barham topgan. Baqtriya — Toxariston maxsus mulk sifatida Sosonaylar davlati tarkibiga kirgan. Uni kushonshoh unvonli sosoniylar xonadoni vakillari idora qilgan.

Madaniyati. Kushon podsholigi Rim Parfiya Xitoy bilan har jihatdan bellasha olgan Qad. SHarqdagi zng qudratli saltanatlardan biri bo‘lib, ikki asr mobaynida osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga katta ta’sir o‘tkazgan. Bir saltanat tarkibida bir necha mamlakatlar, xalq va elatlarning birlashuvi turli madaniyatlarni o‘zaro yaqinlashtirdi, antik davr madaniyatlari (mahalliy Qad. Baqtriya, yunon, sak va hind madaniyatlari)ni mujassamlashtirdi. Ammo, Kushon podsholigi madaniyati tarixining ayrim jihatlari hanuzgacha noaniq bo‘lib, tarixchi, sharqshunos va arxeolog olimlar ularga oydinlik kiritish uchun izchil va chuqur i.t.lar olib bormoqdalar. CHunonchi, bu borada 1913 va 1960 y.darda London, 1968 y. Dushanbe, 1970 y. Qobulda xalqaro simpoziumlar o‘gkazildi, YUNESKO qoshshidagi Markaziy Osiyo tarix va madaniyatini o‘rganish komissiyasi esa kushonlar tarixi va madaniyatini o‘rganishni o‘z oldiga asosiy vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Arxeologlar Kushon madanayatiga oid Bagram, Balx, Began, Surx-Ko‘tal (Afg‘oniston), Kosambi (Hindiston), Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, Bozorqal’a, Dalvarzintepa, Zartepa, Ko‘hna Vos, Termiz, Xayrobodtepa, Xolchayon (O‘zbekistan), Kayqubodshoh, Kuhnaqal’a, SHahrinav, Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish ishlari olib bordi. Arxeologik topilma va kuhna yozma manbalar asosida kushonlar madaniyatiga doir quyidagi muhim ilmiy ma’lumotlar aniqlandi: burjli mustahkam mudofaa devoriga ega bo‘lgan shahar qurilishi taraqqiy etgan, bir necha o‘nlab shunday shaharlar, ko‘plab yirik sug‘orish inshootlari qurilgan. SHaharlar ichida arklar mavjud bo‘lib, ularning atrofini turli binolar majmuasi qurshab turgan. Kushon podsholigi ning shim.-g‘arbiy hududlaridagi binolar qurilishida ko‘proq xom g‘isht va paxsadan, jan.-sharqida esa toshdan foydalanilgan. SHaharlar, odatda, daryo bo‘ylarida strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy-zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, ko‘cha va maydonlar, xovuzlar, turli dinlarga mansub inshootlar, ekinzor va bog‘lardan iborat bo‘lgan. Uylar ko‘p xonali, xashamatli bo‘lib, ba’zilari ikki qavatli qilib qurilgan. Xovli sahni, xonalar poli, zinalar va b.da turli hajmdagi pishiq g‘ishtlar qo‘llanilgan. Ayvon yog‘och ustunlari ostiga ohaktoshdan yo‘nilgan chiroyli tagkursilar o‘rnatilgan. Tomdan tushadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ishlatilgan. Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy san’at asarlari bilan bezatilgan. Xaykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni a’zolari, boy—zodagonlar, sozanda va masxarabozlar tasvirlangan (mas., Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va unint safdoshlari, izdoshlari kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas., Ayritom, dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepada). Xaykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xil va o‘zining kozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy sanat keig rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmoqda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari yasash, mato to‘qish taraqqiy etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqteriya tili davlat tili sifatida qabul kilingan. Aholi asosan, buddizm dinining mahayana mashabiga e’tiqod qilgan, ko‘plab budda ibodatxonalari qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka I buddizm tarixida birinchi bo‘lib vaqti-vaqti bilan diniy yig‘in chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yig‘ichda buddizmning mazkur yangi mazhabi-mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizining Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga uniig jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Topilgan tangalarning orqa tomonida turli ma’budlar - Mixra-Mitra (Quyosh ma’budi), Otash (olov ma’budi), Farr (omad va ma’murchilik ma’budi) va b. tasvirlanganligi buni isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng ko‘lamda tarqalishga imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sug‘d va xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan qharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqal’adan topildi. Kushon podsholigi erlaridan o‘tgan Buyuk ipak yo‘li tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va b. ko‘pgina mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilankeng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. SHarqdan olib kelingak ipakka g‘arb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda ko‘p tovarlar qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchoqlari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli buyumlar hamda “tirik tovar” — sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham b. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti O‘zbekistonniig jan.dagi Dalvarzintepada bo‘lgan, podsho Kanishka davrida esa Peshovar sh.ga ko‘chirilgan. Ayni shu davrda badiiy, san’at maktablari (Gandxara, Matxura,Baqtriya) shakillandi. Kanishka adabiyot va sanat homiysi bo‘lib Kashmir viloyatida Kanishkapur sh.ga asos soldi. Uning saroyida mashxur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Nagarjuna hamda CHaraka yashab ijod qilgan.

Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik topilmalar kushonlar madaniyatini o‘rganish ularniig O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan o‘rnini ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy tarixi va madaniyati o‘tmishining hali to‘la, haqqoniy yoritilmagan jihatlari ko‘p bo‘lib O‘zbekiston, Hindiston, Fransiya, AQSH, Italiya, Vengriya, Tojikiston, Afg‘oniston, Rossiya, YAponiya olimlari ularni aniqlash borasida chuqur, izchil i.t.larni davom ettirmoqda.

Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, SHuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug‘ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida jjoylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi SHo‘rchi tumani) bo‘lgan. Podsho kujula kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy tojikiston, Afg‘oniston va kashmir erlari qo‘shib olinadi.

Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, SHimoliy xindiston va SHarqiy Turkiston erlarini o‘z tarkibiga kiritdi. SHu vaqtda poytaxt Dalvarzindan peshovarga ko‘chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo‘lgan va g‘oyatda qudratli davlatga aylandi.

Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O‘zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o‘ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko‘hitog‘, boysun, Xisor tog‘lari orqali o‘tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o‘rganilgan mudofaa devorlarini o‘rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu erdan o‘tgan chegara qal’asi devorlari bo‘lgan.

Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o‘rnini kushonlarning «shoh», «shohlar shohi» so‘zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi.

Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o‘z noiblari yordamida boshqarardi.

Buyuk Ipak yo‘lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko‘rsatdi. SHaxarlar ko‘paydi, yangi – yangi erlar o‘zlashtirildi va sug‘orish tarmoqlari barpo etildi.

SHaxarlar tuzilishiga ko‘ra bir necha qismdan iborat bo‘lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar.

Davlatning iqtisodiy asosini sug‘orma dexqonchilikka asoslangan xo‘jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo‘lgan.

Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo‘lining axamiyati katta bo‘lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O‘rta er dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir.

Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosidakushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo‘lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, dalvarzintepa va xolchayondan topib o‘rganilgan.

Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko‘plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o‘zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og‘ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman SHimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi.

Nazorat uchun savollar:

O‘zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi omillarini aniqlang.

Qadimgi Baqtriya davlati va hududi haqida ma’lumot bering.

Qadimgi Xorazm davlati haqida ma’lumot bering.

Eron Ahamoniylarining bosqinchilik yurishi va ularga qarshi ozodlik kurashlari.

To‘maris, Frada va SHiroqning jasorati haqida qaysi yozma manbalar malumot beradi?

Aleksandr Makedonskiyga qarshi ozodlik uchun kurash.

Spitamen qo‘zg‘oloni.

O‘rta Osiyo hududida qaysi davr antik davr hisoblanadi?

YUnon-Baqtriya davlati qaysi davlat tarkibidan ajralib chiqdi?

YUnon-Baqtriya davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qadimgi Xorazm antik davr davlatining tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ davlatiga kimlar asos solgan?

Davan davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ va Davan davlatlari haqida qaysi yozma manbalar ma’lumotlar bergan?

Показать больше ...

O‘zbekistonda qadimgi davr davlatchiligi (milloddan avvalgi VI milodiy IV asrlar)

Reja:

Ilk davlatlar paydo bo‘lishining asosiy omillari.

O‘zbekiston hududidagi dastlabki davlatlar.

Eron ahamoniylar davlatiga qarshi ozodlik kurashlari.

Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi kurash.

Xorazm, Farg‘ona, Qang‘ davlatlari

Kushon davlati

Tayanch tushunchalar:

Ilk davlatlar, ilk shahar, dehqonchilik madaniyati, shaharsozlik madaniyati, dastlabki davlatlar, Qadimgi Baqtriya, Qadimgi Xorazm, ozodlik kurashlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T. SHarq 2000.

2. Eshov B. O’zbekiston davlatchiligi tarixi. T. 2011

3. O’zbekistonning yangi tarixi. 1- kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakasi davrida. T. SHarq 1998

4. O’zbekistonning yangi tarixi. 2- kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T. SHarq 2000

5. O’zbekistonning yangi tarixi. 3- kitob. Mustaqil O’zbekiston Respublikasi. T. SHarq 2000

6. M. Abdullaev. Istoriya Uzbekistana. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tieukulov i dr. Istoriya Tsentralnoy Azii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Abdullaeva i dr. Turkestan v nachale 20 veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti T., 2000. – 671 s.

9. Ocherki po istorii gosudarstvennosti Uzbekistana. T. 2001.

10. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. T.1. T. 2009.

Karimov I.A. Bez istoricheskoy pamyati net budushego: Sobr. soch.T.7.-T.:Uzbekistan, 1998.

Arxeologik ma’lumotlarga asosan, mil.avv. II ming yillik o‘rtalarida O‘zbekistonda (Surxon vohasi) dexqonchilik madaniyati ta’sirida ilk davlatchilikka o‘tila boshlandi. Dastlabki davlatlar alohida makonlar yoki ilk shaharlar hamda ishlov beriladigan erlar va sug‘orish tizimi maydonlari bilan chegaralanganligi bois, kichik hududlarda, axoli zich joylashgan voxalarda paydo bo‘ldi. Bunday voxalar axolisi uchun tashqi xarbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgoxlar hududini mudofaa qilish, sug‘orish va dexqonchilik ishlarini tashkil qilish jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarini echish muxim va xayotiy zaruriyat edi. Bu vazifalarni hal etish zururiyati, turli vazifalarni amalga oshirish maqsadida qabila orasidan xurmatga loyiq kishilar-yo‘lboshchilar ajralib chiqa boshladi. SHu tariqa, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tarqqiyoti aloxida o‘ringa ega bo‘lgan, qabiladagi ijtimoiy va xo‘jalik xayoti ustidan nazorat qiluvchi kishilarning ajralib chiqishiga olib keldi, biroq bular hali xukumron tabaqaga aylanmagan edilar. Jamiyatda dastlab axloqiy va obro‘ nuqtai nazaridan ajralib turgan kishilar asta-sekin jamiyatdagi otadan o‘g‘ilga meros qoluvchi xokimiyat egalariga aylanib bordilar.

O‘zbekistonning dastlabki davlat uyushmalari ham dexqonchilik vohalari axolisini chetdan bo‘ladigan bosqinlardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy jixatdan boshqarib turish uchun tashkil topdi. O‘zbekistonning bronza davriga oid ilk davlatchiligi xaqida faqatgina arxeologik manbalar mavjud bo‘lsa, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmiga oid tarixi yozma manbalarda yoritilgan. Bular «Avesto», Axamoniylar davri mixxat yozuvlari, antik davr Rim va YUnoniston tarixchilari asarlarida O‘zbekistonning davlatchilik tarixi xaqida ilk ma’lumotlar jamlangan. Biroq, faqatgina yozma manbalar yordamida bu masalaning to‘la moxiyati ochib berilishi imkonsiz bo‘lgani uchun bu davrdagi davlatchilik tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy turmush tarzi arxeologik manbalar yordamida ham o‘rganiladi.

«Avesto» tili, viloyatlarning tarixiy geografiyasi nomlanishi kabi xususiyatlarga ko‘ra Xorazm hududlarida paydo bo‘lgan. «Avesto» ning eng qadimgi geografik nomlari O‘rta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlar bilan bog‘lanadi. Unda qadimgi geografik tushunchalar, xuddiy, etnik qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro‘yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar, iqtisodiy va siyosiy tuzum, zardushtiylarning falsafasi, dunyo tarixining rivojlanishi xaqidagi ma’lumotlar va boshqalar o‘rin olgan. Axamoniylar davri yozuvlarida O‘rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar saqlangan bo‘lib, bu yozuvlar mil.avv. VI-V asrlarga oid va ular Bexistun va Naqshi Rustam qoyalarida, Suza, Persopol, Xamadon shaharlaridan topib o‘rganilgan. Antik dunyo mualliflaridan Ktesiy (mil.avv. V asr), Gekatey (mil.avv. VI-V asrlar), Geradot (mil.avv. V asr) va boshqalar ham O‘zbekiston hududida qadimdan mavjud bo‘lgan davlatlar, xalqlar, ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmush tarzi xaqida ko‘pgina qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki, XIX asr oxiridan boshlab, oldingi yillar jaxon tarixshunosligida O‘rta Osiyodagi ilk davlatlarning paydo bo‘lishi muammolari haqida va ularni o‘rganishda yuqorida eslatilgan mualliflarning asarlari, «Avesto» ma’lumotlari va boshqalar asos bo‘ldi. Ilmiy adabiyotlarda O‘rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha mavjud bo‘lgan quyidagi davlatlar va davlat uyushmalari xaqida so‘z yuritiladi:

1. Aryoshayyona-O‘rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar uyushmasi.

2. Aryonam Vayjo ham Aryoshayyonadek yoki uning markazi Ariya va Marg‘iyonada bo‘lgan «Katta Xorazm» yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati.

3. Qadimgi Baqtriya davlati.

Olimlarning fikricha, Aryoshayyona, «Avesto» da tilga olingan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, mil.avv. IX-VIII asrlarda Drangiana, Satagadiyab Ariya, Marg‘iyona, Amudaryo o‘rta oqimidagi erlarni birlashtirgan. G‘arb olimlari V.B.Xenning va I.Gershevichlarning fikricha, Kavi Vishtaspning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan «Katta Xorazm» bo‘lgan. Bu masala hali to‘liq o‘z echimini topgan. Biroq, S.P.Tolstov va YA.G‘.G‘ulomovlar Xorazm davlati qadim zamonlaridanoq aynan Amudaryoning quyi oqimlarida yuzaga kelgan degan fikrni ilgari surishgan. Bu davlat hududi xozirgi Xorazmdan ancha katta bo‘lgan. Mil.avv. 700-540 yillardaQadimgi Baqtriya davlatining (Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyonaning bir qismi) ancha rivojlangan davri bo‘lib, uning hududlari Murg‘ob vohasi, Xindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurotak tizmasi va Buxoro hududlarigacha borib etgan deb taxmin qilinadi.

Baqtriya bu davrda Xorazm davlati va sak-massagetlar harbiy-siyosiy uyushmasiga chegaradosh bo‘lgan. Marg‘iyona va So‘g‘diyona Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi xaqida ham ayrim ma’lumotlar mavjud.

Arxeologik manbalarga ko‘ra, Xorazmda mil.avv.IX-VIII asrlarda paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa inshootlari va boshqalar topilmagan. SHuningdek, bunday narsalar Baqtriya va So‘g‘diyona hududlarida ham uchramagan. Mil.avv.VII asrga oid Ko‘zaliqir va Baqtriyadagi Qiziltepa shaharlari mudofaa devorlaridagi o‘xshashliklar shu davrda bu erlarda yirik shahar markazlari bo‘lganligidan dalolat beradi.

Miloddan avalgi VI asrdagi Xorazm sopol idishlarining Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyonadagi shunday buyumlarga o‘xshashlik jixatlari ko‘p bo‘lgan. Bu umumiylik va o‘xshashlik yuqoridagi davlatlarning umumiy madaniyatga mansub bo‘lganliklaridan dalolat beradi. Mil.avv.VII-VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo‘lgan Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlarining axolisi til, urf-odatlari, madaniy xayot tarzi jixatidan umumiylikka ega bo‘lgan. Bu davrda jamiyatning hududiy bo‘linishi shakillanib, o‘troqlashuv jarayoni kuchaydi, shaharlar, qal’alar paydo bo‘ldi, xo‘jalik tarqqiy etdi.

Arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘zbek arxeologlari O‘zbekistonning turli viloyatlarida bir qancha qadimgi shaxarlar xarobalarini topib o‘rgandilar. Tadqiqotlarning guvoxlik berishicha, bu shaxarlarning ayrimlari bundan 2700 yillar avval paydo bo‘lgan. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Erqo‘rg‘on (Qashqadaryo vohasi) kabilar kiradi. Bu qadimiy shaxarlar an’analari Samarqand (Afrosiyob, maroqand), Kitob-SHaxrisabz (Uzunqir), Qarshi (Erqo‘rg‘on) hududlarida davom etgan.

Eng qadimgi shaxarlarga xos belgilardan asosiysi uning mudofaa devorlari bilan o‘rab olinganligidir. Devorlar suv to‘ldirilgan chuqur xandaq bilan o‘rab olingan. Bu shaxar-qal’alarda ichki qal’a, axoli yashaydigan dahalar, xunarmandchilik ustaxonalari va savdo rastalari joylashgan qismi mavjud bo‘lgan. SHaharlar atrofida dexqon xo‘jaliklari va ekin maydonlari, bog‘lar joylashgan. Ilk davlatlarning hududiy asosini aloqador dexqonchilik tumanlari tashkil qilgan. Xo‘jalik yuritish maqsadida o‘zlashtirilgan erlarda axoli zich joylashib, ular «madaniy-xo‘jalik» vohalari deb yuritilgan. Manzilgoxlarning soni va o‘zlashtirilgan erlarning umumiy maydoniga qarab, madaniy-xo‘jalik vohalari bir necha guruxlarga bo‘lingan va ularning chegaralari sug‘orma dexqonchilik hududlari va sug‘orish tarmoqlari chegaralari bilan bog‘liq bo‘lgan. Mil. avv. VII-VI asrlarda aholi nisbatan zich joylashgan o‘troq vohalarda dexqonchilik jadal rivojlangan. Axolining asosiy mashg‘uloti-dexqonchilikdan tashqari xunarmandchilik va chorvachilik bilan ham shug‘ullangan. Ayrim uy xonalaridan topilgan ustaxonalar shundan dalolat beradi. Qishloq jamoalari o‘rtasida tovar ayirboshlashda «pul» vazifasini kulolchilik va temirchilik buyumlari, qishloq xo‘jalik maxsulotlari egallangan.

Tashqi savdo (viloyatlar, mamlakatlar o‘rtasidagi) pul o‘lchovini xom ashyo, qimmatbaho xunarmandchilik buyumlari (metall idishlari, qurol-yarog‘lar, zeb-ziynat buyumlari), qimmatbaho tosh, oltin va kumush bajargan. O‘rta Osiyoda mil.avv. VII-VI asrlarda qulchilik munosabatlari deyarli rivojlanmagan, uning eng ko‘p tarqalgan ko‘riniish «uy qulchiligi» bo‘lgan. Bunday uy qullari «Avesto» da «vaysa» lar deb atalgan.

O‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo‘yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo‘lishi muammolarini o‘rganish uchun asos bo‘lgan bo‘lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularniig ayrim yo‘nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg‘oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya SHarqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.

So‘nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Xorazm tuprog‘ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto‘lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan erlarda vujud kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O‘rta Amudaryo oqimidagi erlar orkali o‘tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O‘lkada bu davrlarga oid ko‘pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o‘rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g‘isht va paxsadan qad ko‘targan bo‘lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.

Qadimgi So‘g‘diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arbda bilan chegaradosh bo‘lgan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So‘g‘diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.

Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir IIahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. SHuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg‘iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi.

Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik edi. Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi.

Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g‘diyonada ko‘plab shahar qishloqlar bo‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo‘rg‘on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, CHordara, Qo‘rg‘oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o‘rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko‘pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo-sotiq o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.

Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi.

Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g‘diyona, Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador bo‘ldi. Mil. avv.329-327 yillar davomida mahalliy so‘g‘diy aholi Spitamen boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari qachon So‘g‘diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.

Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo erlari Salavka xukmronliga ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g‘diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi.

Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa YUnon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, avv.III asrning oxirigacha YUnon-Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilalarning hujumlari va o‘zaro kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.

O‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo‘yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholiga haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo‘lishi muammolarini o‘rganish uchun asos bo‘lgan bo‘lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularning ayrim yo‘nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda.

Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo‘la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg‘oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O‘sha davrda Marg‘iyona va So‘g‘diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo‘lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya SHarqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo‘lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko‘pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo‘llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.

So‘nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Xorazm tuprog‘ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto‘lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan erlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O‘rta Amudaryo oqimidagi erlar orkali o‘tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O‘lkada bu davrlarga oid ko‘pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o‘rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g‘isht va paxsadan qad ko‘targan bo‘lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.

Qadimgi So‘g‘diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g‘arb bilan chegaradosh bo‘ltan. So‘g‘diyona haqida «Avesto», ahamoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo‘rg‘onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So‘g‘diyonada Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo‘shni viloyatlar va davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahamoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So‘g‘diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.

Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir IIahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. SHuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg‘iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi.

Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi.

Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g‘diyonada ko‘plab shahar qishloqlar bo‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo‘rg‘on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, CHordara, Qo‘rg‘oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o‘rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko‘pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo-sotiq o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.

Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Kishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblash O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi.

Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g‘diyona, Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador bo‘ldi. Mil. avv. 329-327 yillar davomida mahalliy so‘g‘diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari qachon So‘g‘diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.

Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo erlari Salavka xukmronliga ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g‘diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi.

Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa YUnon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, mil.avv. III asrning oxirigacha YUnon-Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilallarning hujumlari va o‘zaro kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.

Makedoniyalik Iskandar o‘z xarbiy yurishlari bilan Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Misr, Sirdaryo va Xindistongacha cho‘zilgan ulkan hududda o‘z saltanatini barpo qildi. Saltanat poytaxti Bobil edi. Bu ulkan davlat Iskandar vafot etishi bilanoq inqirozga yuz tutdi va parchalana boshladi.

Miloddan avvalgi 312 yilda Iskandar davlatining SHarqiy qismi (Kichik Osiyo, Suriya, Eron va O‘rta Osiyo) sarkarda Salavka xukumronligi ostida birlashtirildi. Salavkaning xokimiyati turli xarbiy manzilgoxlarda joylashgan yunon-makedon va makedonlar qurol – yarog‘lari bilan qurollangan mahalliy xalqlarning harbiy kuchlariga tayangan edi.

YUnonlar o‘z xokimyatlarini mustaxkamlash maqsadida O‘rta Osiyo hududlarida bir qancha xarbiy istexkomlar va qal’alar barpo qilgan edi. Bu narsa Aleksandr vaqtidayoq boshlanib, uning o‘zi O‘rta Osiyoda 12 ta shaharga asos solgan edi. Bu shahar va qal’a istexkomlaridagi yunon- makedon harbiylari qo‘riqchi kuch sifatidagi xarbiy kuch bo‘lgan. Iskandar saltanati qulagach, bu an’analar Salavkiylarda ham davom etdi.

Salavkiylar davlati turli etnik guruhlarni xarbiy kuch ishlatish yo‘li bilan birlashtirish orqali tashkil etilgan davlat edi. Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, xuquqiy va ijtimoiy yo‘nalishlari podsho saroyi bilan bog‘liq bo‘lib, «podsho saroyi» davlat boshqaruvida katta axamiyatga ega edi. Ahmoniylar kabi, Salavkiylarda ham davlat ishlarini boshqaruvchi devonxona mavjud bo‘lgan. Salavkiylar davlatida birmuncha murakkab soliq tartibi mavjud bo‘lib, Salavkiylar xukumdorlari o‘zlarigacha bo‘lgan soliq tartiblarini o‘zgartirmay, unga bir qancha qo‘shimchalar kiritganlar. Dexqonlardan soliq yig‘ib olish satrap xokimining vazifasi edi. Satraplikning umumiy soliq miqdori jamoalardan tushadigan soliq miqdoriga qarab belgilanar edi.

Miloddan avvalgi 293 yil davlatning SHarqiy viloyatlariga Salavka va Spitaman qizi Apamaning o‘g‘li Antiox xokim etib tayinlandi. Bu narsa Salavkiylarda xokimlarning podsho oilasi bilan qarindoshlik bo‘lishi sharti boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lganligini ko‘rsatadi. Miloddan avvalgi 280 yilda Salavka o‘limidan so‘ng Antiox podsho bo‘ldi va davlatni 20 yil davomida boshqardi.

Salavkiylar davlati doimiy ichki kurashlar orasida qoldi. Miloddan avvalgi III asr o‘rtalarida undan Baqtriya ajralib chiqadi. SHu vaqtda Salavkiylardan yana bir davlat-parfiya ajralib chiqadi va keyinchalik SHarqdagi eng qudratli davlatlardan biriga aylanadi.

YUnon-Baqtriya davlatining gullab – yashnagan davri miloddan avavalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davlatning poytaxti Baqtra shaxri bo‘lgan. Davlat bir necha dexqonchilik viloyat va tumanlarini o‘z ichiga olgan. Davlat markazlashgan hokimiyatga bo‘ysunuvchi boshqaruv tizimiga ega edi. Podsho yoki davlat hukmdorlari yunon – makedonlardan bo‘lib, uni turli yillarda Diodot, Evtidem, Demetriy va Evkraditlar boshqarganlar. Davlat boshqaruv tizimi Iskandar davrida joriy etilgan siyosiy an’analarga asoslangan edi. Podsho hokimiyati harbiy kuchlarga va viloyatlar hokimlari madadiga tayanar edi. Muhim savdo yo‘llari bo‘ylab harbiy – strategik va iqtisodiy axamiyatga ega bo‘lgan joylarda tayanch istehkomlari va qal’alari qurilgan edi.

Ichki nizolar va kurashlar davom etib turganligiga qaramay, bu davrda ijtimoiy – iqtisodiy hayotda bosqichma–bosqich rivojlanish jarayoni taraqqiy etganligi kuzatiladi. Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalarida YUnon-Baqtriya davlati tinimsiz kurashlar olib bordi va harbiy qudratini yo‘qota boshladi. O‘sha vaqtda davlat hududlariga bostirib kirayotgan yuechjilar miloddan avvalgi 140–130 yillarda YUnon–Baqtriya davlatini qulatdilar va uni bosib oldilar.

Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, SHuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug‘ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida joylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi SHo‘rchi tumani) bo‘lgan. Podsho Kudjula Kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston va Kashmir erlari qo‘shib olinadi.

Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, SHimoliy Xindiston va SHarqiy Turkiston erlarini o‘z tarkibiga kiritdi. SHu vaqtda poytaxt Dalvarzindan Peshovarga ko‘chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo‘lgan va g‘oyatda qudratli davlatga aylandi.

Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O‘zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o‘ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko‘hitog‘, Boysun, Xisor tog‘lari orqali o‘tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o‘rganilgan mudofaa devorlarini o‘rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu erdan o‘tgan chegara qal’asi devorlari bo‘lgan.

Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o‘rnini kushonlarning «shoh», «shohlar shohi» so‘zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi.

Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o‘z noiblari yordamida boshqarardi.

Buyuk Ipak yo‘lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko‘rsatdi. SHaxarlar ko‘paydi, yangi – yangi erlar o‘zlashtirildi va sug‘orish tarmoqlari barpo etildi.

SHaxarlar tuzilishiga ko‘ra bir necha qismdan iborat bo‘lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar.

Davlatning iqtisodiy asosini sug‘orma dexqonchilikka asoslangan xo‘jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo‘lgan.

Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo‘lining axamiyati katta bo‘lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O‘rta er dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir.

Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosidakushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo‘lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, Dalvarzintepa va Xolchayondan topib o‘rganilgan.

Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko‘plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o‘zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og‘ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman SHimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi.

O‘zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi Qang‘, Dovon, Xorazm davlatlari rivoji bilan uzviy bog‘lanadi. Qang‘ davlati miloddan avvalgi III asrning boshlarida paydo bo‘ldi. Uning dastlabki davrlardagi hududlari Toshkent vohasidan iborat bo‘lgan.

Qang‘ davlatining tashkil topishi asosiy sabablaridan biri tashqi harbiy hujumlardan himoyalanish zaruriyati bo‘lgan. Miloddan avvalgi 329 yilda Iskandar qo‘shinlari Bekobod va Ho‘jand oralig‘ida Sirdaryodan kechib o‘tib, bosqinchilik qilganida mahalliy aholi unga qarshi qattiq qarshilik ko‘rsatgan. Bundan natija chiqara olmagan Iskandar ortga qaytishga va Ho‘jand yaqinida Aleksandriya Esxata shaxriga asos solishga majbur bo‘lgan edi. Bu xaqda Kvint Kursiy Ruf o‘z asarida eslatib o‘tadi («Makedonskiy tarixi» asari).

Miloddan avvalgi II va milodiy I asrda Qang‘ davlatining hududi kengayib, Toshkent vohasi, Sirdaryoning o‘rta oqimidagi erlar, Talas vodiysi va CHu daryolarning quyi oqimidagi erlarni o‘z tarkibiga kiritadi. Qang‘ davlatining ikkita poytaxti bo‘lib, biri Qang‘diz (Oqqo‘rg‘on) va ikkinchisi O‘tror bo‘lgan.

Qang‘ davlati aholisi tarkibini asosan dexqonlar va chorvadorlar tashkil etgan. O‘troq aholi shaxarlarda va vodiylarda yashab, dexqonchilik, hunarmandchilik va savdo bilan mashg‘ul bo‘lgan. Dasht tumanlarida esa chorvachilik rivojlangan. Milodan avvalgi II asrda Qang‘ qabilalari eng qudratli davlat birlashmasiga aylanadi, uning hukmdorlari o‘z nomlaridan tangalar zarb qildilar. Qang‘ davlatining iqtisodiy taraqqiyotiga Buyuk Ipak yo‘lining davlat hududlaridan o‘tgan shimoliy tarmog‘i katta ta’sir o‘tkazadi. Qang‘ davlati milodiy III asrga kelib parchalanib ketadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi bo‘yicha kam o‘rganilgan masalalardan biri Dovon davlati tarixidir. Xitoy manbalarida Davan nomi bilan atalgan davlat boshqa manbalarda Parkana, Fragana kabi bir qancha nomlar bilan yuritilgan. Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra, Farg‘ona – Dovon davlatida 300 ming aholi yashagan va bu erda 70 ga yaqin katta – kichik shaxarlar bo‘lgan. SHaxarlar orasida Ershi shaxri alohida ahamiyatga ega bo‘lgan va Davlat poytaxti hisoblangan.

Miloddan avvalgi 104 – 101 yillarda Xitoy qo‘shinlari jang qilib, Ershini bosib olgan vaqtda Dovonliklarga Qang‘ davlati qo‘shinlari yordamga etib keldi va ikki o‘rtada tuzilgan sulh shartnomasiga ko‘ra, xitoyliklar Dovon davlat hududlaridan chiqib ketadilar.

Farg‘ona vodiysi hududlaridan qadimgi davrga oid uy-qo‘rg‘onlar, qishloqlar, shaxarlar xarobalari topib o‘rganilgan. Dovon davlatining asosiy aholisi dexqonchilik, hunarmandchilik, savdo – sotiq bilan shug‘ullanganlar. Dovon dexqonlari arpa, sholi, bug‘doy va beda etishtirishda mashhur bo‘lganlar. Bog‘dorchilik va uzumchilik keng tarqalgan.

Farg‘ona – Dovon davlatining o‘ziga xos boyliklaridan biri uning «samoviy» otlari bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra Xitoy imperatorlarining Dovonga bosqinchilik uyushtirishlarining asosiy sabablaridan biri ham aynan ana shu «samoviy» otlarni qo‘lga kiritish bo‘lgan. Dovon davlati Xitoy, Hindiston va boshqa SHarq mamlakatlari bilan olib boriladigan xalqaro savdoda muhim o‘rin egallaganlar. Dovon davlati milodiy II asrgacha mavjud bo‘lgan.

Mil.avv. IV–II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo‘lib, Iskandar, Salavkiylar, YUnon–Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bunday siyosiy qulaylik Xorazmda o‘ziga xos mahalliy davlatchilik tizimiga ega bo‘lgan davlatning shakllanishida muhim omil bo‘ldi. Iskandar O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida hukmronlik qilgan vaqtda Xorazmda Farasman ismli odam podsholik qilgan. YUnon tarixchisi Arrian Farasmanning Iskandar bilan bitim tuzganligi xaqida ma’lumot qoldiradi («Aleksandrning yurishlari» asari).

Xorazmdan topib o‘rganilgan qadimgi shaxar xarobalaridagi xususiyatlar bu erda mustahkam davlatchilik tizimi barpo qilinganligidan dalolat beradi. SHunday shaxarlardan biri Jonbosqal’adir. Bu shaxar tuzilishiga ko‘ra to‘g‘rito‘rtburchakli bo‘lib, ikki qator mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan va devorlarda shinaklar mavjud bo‘lgan.

Jonbosqal’a ikki qismdan iborat bo‘lib, bir qismida «olov uylari» – ibodatxonalar, ikkinchisida aholi turar joylari bo‘lgan. Qo‘yqirilganqal’a shaxri xarobalari boshqa shaxarlardan farqli o‘laroq, asosiy inshooti aylana shaklida bo‘lib, inshootning markazidagi bino ikki qavatli bo‘lgan va shu binoning o‘zi ayni vaqtda rasadxona vazifasini ham bajargan.

Tuproqqal’a shaxri to‘g‘ri burchakli mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lib, devorlar xom g‘ishtdan ishlangan va unda shinaklar bilan birga minoralar ham bo‘lgan. Tuproqqal’a Xorazm hukmdorlari qarorgohi vazifasini ham bajargan. Bu erda Xorazm davlati shohlari boshqaruviga oid bir qancha moddiy manbalar hamda hukmdorlarning arxivlari hujjatlaridan namunalar ham topilgan. Xorazm davlati xo‘jalik hayotida dexqonchilik va hunarmandchilik asosiy o‘rin egallagan. Milodning dastlabki asrlaridayoq, bu erda kumush va mis tangalar zarb qilingan. SHuningdek, Xorazmdan O‘rta Osiyodagi eng qadimgi yozuv namunalari ham topilgan bo‘lib, ular miloddan avvalgi V – IV asrlarga oid oromiy yozuvlari asosida shakllangan.

Qang‘, Dovon va Xorazm davlatlarida mavjud davlatchilik tizimi, xo‘jalik hayotining taraqqiy etib borishi keyingi davrlarda O‘zbekistonda yuzaga kelgan davlatlarning yuksalishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan va ularning keyingi bosqichlarga ko‘tarilishidagi muhim omillardan bo‘lgan.

Mil. avv. III asrning o‘rtalarida mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir qismini o‘z ichiga olgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo‘lib, u mil, avv. 247 yili taxtga o‘tiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari o‘z erlari hududlarini kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni qo‘lga oldilar. Antik davr Parfiyaning qishloq xo‘jaligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv. III asr o‘rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O‘zbekiston hududlarida joylashgan qadimgi viloyatlar - Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona bilan siyosiy, madaniy va iqtisodiy munosabatlarni ayniqsa rivojlantirdi.

Undan tashqari, parfiyaliklar besh asr davomida Hindiston, O‘rta Osiyo va Xitoyning g‘arb mamlakatlari bilan qilgan savdo aloqalarida vositachilik qildilar, Parfiyaliklarning yozuvi oromiy (Niso hujjatlari) yozuvi bo‘lib, zardo‘shtiylik diniga e’tiqod qilishgan.

Kadimgi Farg‘ona turli davr manbalarida Dovon, Boxan, Polona, Parkana kabi nomlar bilan eslatib o‘tiladi. Ma’lumotlarga qaraganda Ershi (Marhamat) shahri Dovonning poytaxti edi. Antik davr Dovon aholisi dehqonchilik, uzumchilik, yilqichilik bilan shug‘ullanishgan. Dovonning «samoviy otlari» o‘lkadan tashqarida ham ma’lum va mashhur bo‘lgan.

Mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy hukmdorlari Dovon erlarini bosib olishga harakat qildalar. Ammo qo‘shni davlatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan dovonliklar o‘z mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ddilar.

Mil. avv. III asrlar boshlarida paydo bo‘lgan Kang‘ davlatining hududlari Sirdaryoning o‘rta oqimidagi erlar edi. Mil. II-1 asrlarda Kang‘ davlati erlari kengayib, Amudaryo va oralig‘idagi erlar va Xorazmni o‘z ichiga oladi. Antik Kang‘ davlati ancha rivojlangan davlat edi. O‘troq asosan vodiylarda yashab, dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ulanib kelishgan. Qang‘ hukmdorlarning markaziy shaharlari ikkita edi. Ular yozni O‘trorda (hoz. Aris Turkiston oralig‘ida), qishlovni esa Qang‘a (hoz. Toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on tumanida) shaharlarida o‘tkazar edilar.

Mil. avv. I asrga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida antik davrning eng qudratli davlatlaridan biri bo‘lgan kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat erlarini kengaytirib, pul islohoti o‘gkazadilar. Milodiy II asrga kelib Kushon davlati erlari SHimoliy Hindiston, Afg‘oniston, O‘rta Osiyo, SHarqiy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davri savdo-sotiq, ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlanish dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha taraqqiy, etadi. Bu jarayonda Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi. Kushon davlatida asosiy din buddaviylik bo‘lib, yunon zardo‘shtiylik aqidalariga ham e’tiqod qilinar edi.

Antik davr O‘rta Osiyo xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mil. avv. IV-P asrlar oromiy yozuvi asosida Xorazm, Parfiya va So‘g‘d yozuvlari paydo bo‘ldi. Kushon davriga kelib yana bir yozuv-Kushon (Baqtriya) yozuvi shakllanadi. O‘rta Osiyo va Afg‘oniston hududidagi arxeologik tadqiqotlar antik davr madaniyatining gullab yashnaganidan dalolat beradi. Ayritom va Ko‘hna Termizda Budda ibodatxonalar ochilgan. Fayoztepa, Quva, Xolchayon, Dalvarzin kabi kuhna shaharlarda ham saroylar, ibodatxonalar ochilib, ular yuksak madaniyatga ega ekanligi kuzatilgan. 1972 yilda Dalvarzintepadan (Surxondaryo) tilla buyumlar xazinasi (32 kg) topilgan. Bu xazina orasida antik davrga oid bilaguzuk, xalqalar, to‘g‘alar, bo‘yin taqinchoqlari kabi san’at buyumlari ham bor. Umuman, antik davr Qang‘, So‘g‘d, Farg‘ona erlarida mavjud bo‘lgan madaniyat o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko‘tariladi.

Kushon Podsholigi — o‘zbek davlatchiligi tizimidagi qadimgi davlat (mil. 1—3-a.lar). Mil. 1-a.ning 1-yarmi yoxud o‘rtalarida yuechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan, Massagetlar (Xitoy yilnomalarida —yuechji) mil. av. 140 y. Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni enggan va YUnon-Baqtriya podsholigi o‘rnida bir asr davomida 5 qabilaga bo‘linib yashagan. Bulardan kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi jabg‘uchi Kujula Kadfiz (Kadfiz I) mil. 1-a.da qolgan 4 qabilani bo‘ysundirib, o‘zini hukmdor deb e’lon qilgan.

“Kushon” atamasi yo sulola yoki qabilaga tegishli bo‘lib, u ilk bor mil.avv. 1-a. oxiri — mil. 1-a. boshida hukmronlik qilgan podshoj “Geray” — Sanab zarb qildirgan tangalarda qo‘llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga SHim. Baqtriya (Tojikiston hamda O‘zbekistonning jan., Turkmanistonning jan.-sharqidagi erlar) kirgan, Dastlab jabgu, keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan bo‘lib, uning davrida kushonlar hoz. Afg‘oniston bilan Pokistonning ko‘pchilik qismini bosib olgan, Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz xukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga qo‘shib olingan. Kushon podsholigi ning eng ravnaq topgan davri Kanishka hukmronlik qilgan vaqtga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyoda kushon mulklarining shim. CHegarasi Hisor tizmasi bo‘ylab, u erlardagi tog‘ daralarida g‘oyatda mustahkam chegara devorlari qurilgan.

Kushon podsholigi davrida urushlarning tez-tez bo‘lib turishi natijasida mamlakatda harbiy asir-qullar miqdori oshib borgan. Xitoy va Parfiya bilan kurash olib borayotgan Kushon podsholigi YAqin SHarqda hukmron bo‘lish uchun Parfiya bilan urushayotgan Rimning ittifoqchisi edi. Biroq savdo manfaatlari bu davlatlarni o‘zaro yaqinlashtirgan. Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratilgan. SHarqda-SHarkiy Turkistonning qo‘shib olingan shaharlar—vohalari orqali Xitoy bilan, jan.da — kushonlarga tobe SHim. Hindiston bilan, g‘arbda — dengiz yo‘li bilan, Misr orqali yoki quruqlikdai yo‘l bilan Eron orqali O‘rta dengiz havzasidagi Rim imperiyasi shaharlari bilan, shim.da Xorazm va Ural bo‘yi orqali SHarqiy Evropa bilan savdo qilingan. Jan. O‘zbekistondan kushovlar davriga oid yuzdan oshiq shahar va qishloq harobalari aniqlangan. Bu davrda shahar va qishloq o‘zaro mustahkam aloqada bo‘lgan: har bir shahar atrofida ko‘plab mayda qishloqlar joylashgan,

Kushon podsholigi siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo‘lida bo‘lgan davlat bo‘lib, unda podsho dunyoviy rahbar bo‘lish bilan birga bosh kohin ham edi. Davlat satraplik (q. Satrapiya) larga bo‘lingan bo‘lib, ularning satraplari ayrim erkinliklarga ega edi. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo‘lsada unda qishloq jamoasi muhim o‘rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda keng ko‘lamda dinlararo murosasozlik siyosatini yurg‘izgan: aholi, asosan, buddizmning mahayana mansabiga e’tiqod qilgan, shuningdek, mamlakatda zardushtiylak, otashparastlik, hinduizm kabi ko‘plab boqa dinlar xam bo‘lgan. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy etgan. Pul tizimida ko‘proq oltin va mis tangalar qo‘llanilgan. Dehqonchilik, xususan, sug‘orma dehqonchilik rivojlangan, k. xioniylar ekinlarining ko‘pchilik turi ekilgan. Mil. 3-a.ning 1-yarmi yoki o‘rtalarida Kushon podsholigi barham topgan. Baqtriya — Toxariston maxsus mulk sifatida Sosonaylar davlati tarkibiga kirgan. Uni kushonshoh unvonli sosoniylar xonadoni vakillari idora qilgan.

Madaniyati. Kushon podsholigi Rim Parfiya Xitoy bilan har jihatdan bellasha olgan Qad. SHarqdagi zng qudratli saltanatlardan biri bo‘lib, ikki asr mobaynida osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga katta ta’sir o‘tkazgan. Bir saltanat tarkibida bir necha mamlakatlar, xalq va elatlarning birlashuvi turli madaniyatlarni o‘zaro yaqinlashtirdi, antik davr madaniyatlari (mahalliy Qad. Baqtriya, yunon, sak va hind madaniyatlari)ni mujassamlashtirdi. Ammo, Kushon podsholigi madaniyati tarixining ayrim jihatlari hanuzgacha noaniq bo‘lib, tarixchi, sharqshunos va arxeolog olimlar ularga oydinlik kiritish uchun izchil va chuqur i.t.lar olib bormoqdalar. CHunonchi, bu borada 1913 va 1960 y.darda London, 1968 y. Dushanbe, 1970 y. Qobulda xalqaro simpoziumlar o‘gkazildi, YUNESKO qoshshidagi Markaziy Osiyo tarix va madaniyatini o‘rganish komissiyasi esa kushonlar tarixi va madaniyatini o‘rganishni o‘z oldiga asosiy vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Arxeologlar Kushon madanayatiga oid Bagram, Balx, Began, Surx-Ko‘tal (Afg‘oniston), Kosambi (Hindiston), Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, Bozorqal’a, Dalvarzintepa, Zartepa, Ko‘hna Vos, Termiz, Xayrobodtepa, Xolchayon (O‘zbekistan), Kayqubodshoh, Kuhnaqal’a, SHahrinav, Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish ishlari olib bordi. Arxeologik topilma va kuhna yozma manbalar asosida kushonlar madaniyatiga doir quyidagi muhim ilmiy ma’lumotlar aniqlandi: burjli mustahkam mudofaa devoriga ega bo‘lgan shahar qurilishi taraqqiy etgan, bir necha o‘nlab shunday shaharlar, ko‘plab yirik sug‘orish inshootlari qurilgan. SHaharlar ichida arklar mavjud bo‘lib, ularning atrofini turli binolar majmuasi qurshab turgan. Kushon podsholigi ning shim.-g‘arbiy hududlaridagi binolar qurilishida ko‘proq xom g‘isht va paxsadan, jan.-sharqida esa toshdan foydalanilgan. SHaharlar, odatda, daryo bo‘ylarida strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy-zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, ko‘cha va maydonlar, xovuzlar, turli dinlarga mansub inshootlar, ekinzor va bog‘lardan iborat bo‘lgan. Uylar ko‘p xonali, xashamatli bo‘lib, ba’zilari ikki qavatli qilib qurilgan. Xovli sahni, xonalar poli, zinalar va b.da turli hajmdagi pishiq g‘ishtlar qo‘llanilgan. Ayvon yog‘och ustunlari ostiga ohaktoshdan yo‘nilgan chiroyli tagkursilar o‘rnatilgan. Tomdan tushadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ishlatilgan. Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy san’at asarlari bilan bezatilgan. Xaykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni a’zolari, boy—zodagonlar, sozanda va masxarabozlar tasvirlangan (mas., Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va unint safdoshlari, izdoshlari kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas., Ayritom, dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepada). Xaykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xil va o‘zining kozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy sanat keig rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmoqda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari yasash, mato to‘qish taraqqiy etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqteriya tili davlat tili sifatida qabul kilingan. Aholi asosan, buddizm dinining mahayana mashabiga e’tiqod qilgan, ko‘plab budda ibodatxonalari qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka I buddizm tarixida birinchi bo‘lib vaqti-vaqti bilan diniy yig‘in chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yig‘ichda buddizmning mazkur yangi mazhabi-mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizining Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga uniig jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Topilgan tangalarning orqa tomonida turli ma’budlar - Mixra-Mitra (Quyosh ma’budi), Otash (olov ma’budi), Farr (omad va ma’murchilik ma’budi) va b. tasvirlanganligi buni isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng ko‘lamda tarqalishga imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sug‘d va xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan qharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqal’adan topildi. Kushon podsholigi erlaridan o‘tgan Buyuk ipak yo‘li tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va b. ko‘pgina mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilankeng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. SHarqdan olib kelingak ipakka g‘arb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda ko‘p tovarlar qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchoqlari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli buyumlar hamda “tirik tovar” — sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham b. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti O‘zbekistonniig jan.dagi Dalvarzintepada bo‘lgan, podsho Kanishka davrida esa Peshovar sh.ga ko‘chirilgan. Ayni shu davrda badiiy, san’at maktablari (Gandxara, Matxura,Baqtriya) shakillandi. Kanishka adabiyot va sanat homiysi bo‘lib Kashmir viloyatida Kanishkapur sh.ga asos soldi. Uning saroyida mashxur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Nagarjuna hamda CHaraka yashab ijod qilgan.

Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik topilmalar kushonlar madaniyatini o‘rganish ularniig O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan o‘rnini ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy tarixi va madaniyati o‘tmishining hali to‘la, haqqoniy yoritilmagan jihatlari ko‘p bo‘lib O‘zbekiston, Hindiston, Fransiya, AQSH, Italiya, Vengriya, Tojikiston, Afg‘oniston, Rossiya, YAponiya olimlari ularni aniqlash borasida chuqur, izchil i.t.larni davom ettirmoqda.

Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, SHuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug‘ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida jjoylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi SHo‘rchi tumani) bo‘lgan. Podsho kujula kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy tojikiston, Afg‘oniston va kashmir erlari qo‘shib olinadi.

Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, SHimoliy xindiston va SHarqiy Turkiston erlarini o‘z tarkibiga kiritdi. SHu vaqtda poytaxt Dalvarzindan peshovarga ko‘chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo‘lgan va g‘oyatda qudratli davlatga aylandi.

Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O‘zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o‘ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko‘hitog‘, boysun, Xisor tog‘lari orqali o‘tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o‘rganilgan mudofaa devorlarini o‘rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu erdan o‘tgan chegara qal’asi devorlari bo‘lgan.

Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o‘rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o‘rnini kushonlarning «shoh», «shohlar shohi» so‘zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi.

Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o‘z noiblari yordamida boshqarardi.

Buyuk Ipak yo‘lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko‘rsatdi. SHaxarlar ko‘paydi, yangi – yangi erlar o‘zlashtirildi va sug‘orish tarmoqlari barpo etildi.

SHaxarlar tuzilishiga ko‘ra bir necha qismdan iborat bo‘lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar.

Davlatning iqtisodiy asosini sug‘orma dexqonchilikka asoslangan xo‘jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo‘lgan.

Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo‘lining axamiyati katta bo‘lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O‘rta er dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir.

Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosidakushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo‘lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, dalvarzintepa va xolchayondan topib o‘rganilgan.

Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko‘plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o‘zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og‘ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman SHimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi.

Nazorat uchun savollar:

O‘zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi omillarini aniqlang.

Qadimgi Baqtriya davlati va hududi haqida ma’lumot bering.

Qadimgi Xorazm davlati haqida ma’lumot bering.

Eron Ahamoniylarining bosqinchilik yurishi va ularga qarshi ozodlik kurashlari.

To‘maris, Frada va SHiroqning jasorati haqida qaysi yozma manbalar malumot beradi?

Aleksandr Makedonskiyga qarshi ozodlik uchun kurash.

Spitamen qo‘zg‘oloni.

O‘rta Osiyo hududida qaysi davr antik davr hisoblanadi?

YUnon-Baqtriya davlati qaysi davlat tarkibidan ajralib chiqdi?

YUnon-Baqtriya davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qadimgi Xorazm antik davr davlatining tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ davlatiga kimlar asos solgan?

Davan davlatining hududi va tarixi haqida ma’lumot bering.

Qang‘ va Davan davlatlari haqida qaysi yozma manbalar ma’lumotlar bergan?

5 -mavzu. O’zbekistonda ilk o’rtaasrlardavlatchiligitarixi (V-VII asrlar)

O’zbekistonda ilk o’rtaasrlardavlatchiligitarixi (V-VII asrlar)

REJA:

1. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi mayda xokimliklar:

2. Xiyoniylar va Kdariylardavlatidasiyosiytuzum.

3. Eftaliylardavlatidaijtimoiy-iqtisodiytuzum.Diniye’tiqodvamadaniyat.

4. Turk xoqonligi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Tarixfandaeftaliylarningkelibchiqishixaqidaxozirgachayagonafikrmavjudemas. Birqanchaolimlarning, tadqiqotchilarningfikrlarigako‘raeftaliylarmaxalliyxalqlardan, boshqalariXorazmdan, yanabirlariesamassagetlarningetitaurug‘iorasidagietakchiqabilabo‘lganliginita’kidlaydilar.

Xitoymanbalariesa, eftaliylaryuechjilarningbirtarmog‘iyokiKangyuyavlodlarisifatidatalqinetiladi. Oxirgima’lumotlargako‘raEftaliylarningVataniBaqtriya-toxaristonxududlaribo‘lgan.

YUnonmanbalaridayozilishicha, eftaliylaryagonapodshoboshqaruviga, rivojlanganobodfuqarolikjamiyatgaegabo‘lishgan. Ichkivatashqimunosabatlardaadolatularuchunasosiymezonsanalgan. Eftallardapatriarxatboshqaruvitartibijaxatlariustunbo‘lgan. SHuningdek, eftallarningxarbiyqo‘shinlariengqudratliqo‘shinlardanxisoblangan.

EftaliylardavlatixududiyjixatdanO‘rtaOsiyoningasosiyqismi, SHarqiyTurkistonvaSHimoliyXindistonxamdaGandxaraviloyatlariustidanxukmronlikqilgan.

EftaliylardavlatidagiasosiyshaxarlarSo‘g‘diyonashaxarlaridaniboratbo‘lib, ularorasidaKushoniya (Kattaqo‘ronyaqinida), Rivdad, Poykand, Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxshakabishaxarlareftaliylarxukmronligiyillaridaaloxidaaxamiyatgaegabo‘lganshaxarlarsanalganvaiqtisodiyjixatdananchataraqqiyetgan. V asrdanboshlab Samarqand xamtaraqqiy eta boshladi. Bu vaqtdadavlatningsiyosiymarkaziPoykandshaxri, xukmdorlarqarorgoxiesavaraxshashaxribo‘lganligitaxminqilinadi. Eftaliylaryirikdavlattiziminivujudgakeltirdilar. DavlatxududlariKushonlardavlatidankengroqedi. EftaliylardavridaEronsosoniylarningsharqqayurishlarigachekqo‘yildivasosoniylaruzoqyillardavomidaEftallargatobebo‘libkeldilar. Eftallarxaqidagidastlabkima’lumotlarasosan V asro‘rtalarigataalluqlidir.

Eftaliylardaaxoliningasosiyqismidexqonchilikbilanmashg‘ulbo‘lganqolganlariesachorvachilikbilanshug‘ullanganlar. Dexqonchilikbilanshug‘ullanuvchiaxoliasta-sekinmaxalliyaxolibilanaralashibborib, o‘rtoqxayottarzigao‘taboshlagan. Jamiyatda «sarakishilar»-zodagonlarningmavqeikuchayibborganvaularko‘proqshaxarlargakelibyashayboshlaganlar. Oddiyaxolivazodagonlaro‘rtasidagifarqxammatomonlamayaqqolko‘rinibturgan.

Eftaliylardadiniye’tiqodlarxilmaxilbo‘lgan. Eftaliylarxukmronlikqinlganxudulardazardo‘shtiylikvabuddizm, ayrimshaxarlardanestorianlarvayaxudiylarjamoalaridiniye’tiqodlarixammavjudbo‘lgan. Eftaliylarqismanbuddaviylikkae’tiqodqilsalardaotashparastlikdagima’budalarga, bud vasanamlargasig‘inishiustunroqbo‘lgan. Xarkunitongdaularquyoshgasig‘inganlar.

Eftaliylardakushonyozuviningrivojtopganshakliniko‘rishmumkin. Eftallaryozuvio‘ziningshaklibilanqismanboshqalardanfarqqilganvaso‘zlarchapdano‘nggaqarabo‘qilgan. Alifbosida 25 ta xarfbo‘lgan. SHuningdekso‘g‘dyozuvivaso‘g‘dtilixamayrimxududlardaetakchilikqilgan.

VI asro‘rtalarigakelib, eftallardavlatiinqirozgauchrayboshladi. VI asro‘rtalaridaO‘rtaOsiyoda Turk xoqonligixukmronligio‘rnatildi. VI asrning 60-70 yillarigakelibesa, O‘rtaOsiyodajumladanO‘zbekistonxududlaridabirnechamustaqil, rasmanxoqonlikkabo‘ysunuvchidavlatlarshakllandi. Zarafshon, qashqadaryovaAmudaryoxavzalarida 9 ta aloxidamulkiyxududmavjudbo‘lgan. ManbalardayozilishichabumulklarningbarchasiKan(Samarqand So‘g‘diningxitoychanomi) sulolasigabo‘ysungan. BularMaymurg‘, Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Naqshab, Amul, Andxoyva Samarqand (Kan). Bularorasida Samarqand engyirigibo‘lgan.

VII asrbirinchichoragida Kesh viloyatikuchayib, qudratlidavlatgaaylanibboradi. VII asro‘rtalarida Kesh xukumdori-ixshidSHishpirbutunSo‘g‘ddaxukmronlikniqo‘lgakiritadi. U o‘znomidantangalarzarbettiradivaXitoybilandiplomatikmunosabatlarnio‘rganadi. VII asrikkinchiyarmidaKeshdaAxurpatxukmronlikqilganvaqtida Kesh va Samarqand o‘rtasidakurashlarkuchayibketadiva Samarqand xukmronlikniqaytariboladi. Endilikda Kesh ixshidi Samarqand ixshidigatobebo‘libqoldivaungaixridunvoniberiladi. Bu vaqtda Samarqand xokimiVarxumanbo‘lgan. So‘g‘diyonaningmaxalliyxokimlariCHochvaXorazmningmustaqilxokimlaribilanbirlashganedilar. Yiriksiyosiybirliklarma’lummuddatlardashaxarlardanbiridao‘zquriltoylarinio‘tkazibturganlar.

Xorazmboshqashaxar-davlatlarganisbatanmustaqiledi. MamlakatdaAfrig‘iyxoxlarsulolasishoxlarixukmronlikqilganlar. VI-VIIasrlardaXorazmdaiqtisodiyinqirozxukmsurganbo‘lishigaqaramay u SHarqiyEvropadavlatlaribilanmuntazamsavdoaloqalariolibborgan.

Xorazmmadaniyatiesao‘zqiyofasinisaqlabqolganxechqandaytashqita’sirigauchramagan.

So‘g‘diyonaxududlarixozirgipanjikentdanKarmanagachabo‘lganxududlardaniboratbo‘lgan. Bu vaqtdaBuxoromustaqildavlatsifatidaajralibchiqdivabuxorxudotlarboshchiligidayashayboshladi.

Farg‘onaKansiyosiyittifoqidanmustaqilbo‘lib, afshintomonidanboshqarilganvaTyan-SHanxalqlaribilano‘zaroaloqadabo‘lgan.

VI-VII asrlardaSo‘g‘diyona, XorazmvaFarg‘onavaulargaqarashlitarixiy-geografikxududlardadexqonchilikvabog‘dorchilik, uzumchilikvapaxtaetishtirish,uychorvachiligietkachio‘rintutgan. Iqtisodiyxayotningmuximsoxalarisanalganxunarmandchilikvasavdo-sotiqyaxshitaraqqiyetgan.

Dexqonchiliksun’iysug‘orishgaasoslangan. Arablarbosqinigaqadarsug‘orishtizimiyaxshitaraqqiyetganvabuergakelganarablarxamobodvako‘kalamzor bog‘-rog‘lar, dalalarniko‘rib, xayratdaqolganlar. Samarqand shaxrinisuvbilanta’minlaydigansug‘orishtarmog‘idantashqariKushoniyaningNarpay, BuxorovoxasiningSHopurkom, Samarqand atrofiningRabotiXojakabiuchtasuvtarmog‘imavjudbo‘lgan.

Lalmikordexqonchilikxamxo‘jalikdaasosiyo‘rintutgan. Ziroatchilikdaan’anaviydonliekinlarvapaxtako‘petishtirilgan. So‘g‘ddaipaktolasietishtirilgan.

VI-VII asrlardasavdo-sotiqishlarijanubdanshimolgako‘chganvabundagivositachilikso‘g‘diylarqo‘ligao‘tgan. Konchilikishlarikengayib, xunarmandchilikturlarikengayibborgan. Mug‘ tog‘idaolibborilganarxeologiktadqiqotlarnatijasidatopilgan 150 turdagimatobuerlardato‘qimachilikxamg‘oyatdarivojlanganligidandalolatberadi.

VII asrdaxarbiyto‘qnashuvlarningko‘payishiiqtisodiyxayotdakattao‘zgarishlarniyuzagakeltirdi. Birinchidan, markazlashganxokimyatzaiflashdi, ikkinchidan, siyosiyvaziyatningnotinchligiiqtisodiytanglikniyuzagakeltiradi.

So‘g‘dviloyatiaxolisiijtimoiyqatlamlariasosansavdogarlari, xunarmandlar, taqvodorlar, xarbiyaskarlar, ziroatkorlarvachorvadoraxolidantarkibtopgan. Ularningorasidadexqonlarmavqejixatdanyuqoriroqturgan. CHunkiularzodagonsanalib, kattaeregalarixisoblangan. Jamiyatdadindorlarningxamaxamiyatiyuksakbo‘lgan.

VI-VII asrlardamadaniytaraqqiyotjamiyatdagisiyosiy-iqtisodiyvaijtimoiyvoqealarta’siridarivojlanibborgan. Turlixalqlarningtilvayozuvlarialoxidao‘ringavamavqegaegabo‘lgan. Arab yozuvigaqadarO‘rtaOsiyoxududlaridaturk - runiy (miloddanavvalshakillangan) uyg‘ur (taxminan VI asr), moniviy, (milodiy III-VIII asrlar), so‘g‘d, barxamvasuriyoniyyozuvlarimavjudbo‘lgan. BularorasidaXorazmyozuvialoxidao‘ringaegabo‘lgan.

Diniye’tiqoddazardo‘shtiylikdinietakchio‘rintutgan.

Mavzunimustaxkamlashuchunsavollar:

1. Eftaliylardavlatboshqaruvtizimiqandayxususiyatlargaasoslanganedi?

2. Eftaliylardaichkivatashqisiyosatdaasosiymezonnimaedi?

3. VII asrdanimaO‘rtaOsiyoxududlaridaiqtisodiyvasiyosiyvaziyatinqirozgauchradi?

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Ixshid – Samarqand davlatixokimi.

Ixrid – Kesh xokimlari.

Afshin – Farg‘onaxokimlari.

Показать больше ...

O’zbekistonda ilk o’rtaasrlardavlatchiligitarixi (V-VII asrlar)

REJA:

1. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi mayda xokimliklar:

2. Xiyoniylar va Kdariylardavlatidasiyosiytuzum.

3. Eftaliylardavlatidaijtimoiy-iqtisodiytuzum.Diniye’tiqodvamadaniyat.

4. Turk xoqonligi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Tarixfandaeftaliylarningkelibchiqishixaqidaxozirgachayagonafikrmavjudemas. Birqanchaolimlarning, tadqiqotchilarningfikrlarigako‘raeftaliylarmaxalliyxalqlardan, boshqalariXorazmdan, yanabirlariesamassagetlarningetitaurug‘iorasidagietakchiqabilabo‘lganliginita’kidlaydilar.

Xitoymanbalariesa, eftaliylaryuechjilarningbirtarmog‘iyokiKangyuyavlodlarisifatidatalqinetiladi. Oxirgima’lumotlargako‘raEftaliylarningVataniBaqtriya-toxaristonxududlaribo‘lgan.

YUnonmanbalaridayozilishicha, eftaliylaryagonapodshoboshqaruviga, rivojlanganobodfuqarolikjamiyatgaegabo‘lishgan. Ichkivatashqimunosabatlardaadolatularuchunasosiymezonsanalgan. Eftallardapatriarxatboshqaruvitartibijaxatlariustunbo‘lgan. SHuningdek, eftallarningxarbiyqo‘shinlariengqudratliqo‘shinlardanxisoblangan.

EftaliylardavlatixududiyjixatdanO‘rtaOsiyoningasosiyqismi, SHarqiyTurkistonvaSHimoliyXindistonxamdaGandxaraviloyatlariustidanxukmronlikqilgan.

EftaliylardavlatidagiasosiyshaxarlarSo‘g‘diyonashaxarlaridaniboratbo‘lib, ularorasidaKushoniya (Kattaqo‘ronyaqinida), Rivdad, Poykand, Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxshakabishaxarlareftaliylarxukmronligiyillaridaaloxidaaxamiyatgaegabo‘lganshaxarlarsanalganvaiqtisodiyjixatdananchataraqqiyetgan. V asrdanboshlab Samarqand xamtaraqqiy eta boshladi. Bu vaqtdadavlatningsiyosiymarkaziPoykandshaxri, xukmdorlarqarorgoxiesavaraxshashaxribo‘lganligitaxminqilinadi. Eftaliylaryirikdavlattiziminivujudgakeltirdilar. DavlatxududlariKushonlardavlatidankengroqedi. EftaliylardavridaEronsosoniylarningsharqqayurishlarigachekqo‘yildivasosoniylaruzoqyillardavomidaEftallargatobebo‘libkeldilar. Eftallarxaqidagidastlabkima’lumotlarasosan V asro‘rtalarigataalluqlidir.

Eftaliylardaaxoliningasosiyqismidexqonchilikbilanmashg‘ulbo‘lganqolganlariesachorvachilikbilanshug‘ullanganlar. Dexqonchilikbilanshug‘ullanuvchiaxoliasta-sekinmaxalliyaxolibilanaralashibborib, o‘rtoqxayottarzigao‘taboshlagan. Jamiyatda «sarakishilar»-zodagonlarningmavqeikuchayibborganvaularko‘proqshaxarlargakelibyashayboshlaganlar. Oddiyaxolivazodagonlaro‘rtasidagifarqxammatomonlamayaqqolko‘rinibturgan.

Eftaliylardadiniye’tiqodlarxilmaxilbo‘lgan. Eftaliylarxukmronlikqinlganxudulardazardo‘shtiylikvabuddizm, ayrimshaxarlardanestorianlarvayaxudiylarjamoalaridiniye’tiqodlarixammavjudbo‘lgan. Eftaliylarqismanbuddaviylikkae’tiqodqilsalardaotashparastlikdagima’budalarga, bud vasanamlargasig‘inishiustunroqbo‘lgan. Xarkunitongdaularquyoshgasig‘inganlar.

Eftaliylardakushonyozuviningrivojtopganshakliniko‘rishmumkin. Eftallaryozuvio‘ziningshaklibilanqismanboshqalardanfarqqilganvaso‘zlarchapdano‘nggaqarabo‘qilgan. Alifbosida 25 ta xarfbo‘lgan. SHuningdekso‘g‘dyozuvivaso‘g‘dtilixamayrimxududlardaetakchilikqilgan.

VI asro‘rtalarigakelib, eftallardavlatiinqirozgauchrayboshladi. VI asro‘rtalaridaO‘rtaOsiyoda Turk xoqonligixukmronligio‘rnatildi. VI asrning 60-70 yillarigakelibesa, O‘rtaOsiyodajumladanO‘zbekistonxududlaridabirnechamustaqil, rasmanxoqonlikkabo‘ysunuvchidavlatlarshakllandi. Zarafshon, qashqadaryovaAmudaryoxavzalarida 9 ta aloxidamulkiyxududmavjudbo‘lgan. ManbalardayozilishichabumulklarningbarchasiKan(Samarqand So‘g‘diningxitoychanomi) sulolasigabo‘ysungan. BularMaymurg‘, Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Naqshab, Amul, Andxoyva Samarqand (Kan). Bularorasida Samarqand engyirigibo‘lgan.

VII asrbirinchichoragida Kesh viloyatikuchayib, qudratlidavlatgaaylanibboradi. VII asro‘rtalarida Kesh xukumdori-ixshidSHishpirbutunSo‘g‘ddaxukmronlikniqo‘lgakiritadi. U o‘znomidantangalarzarbettiradivaXitoybilandiplomatikmunosabatlarnio‘rganadi. VII asrikkinchiyarmidaKeshdaAxurpatxukmronlikqilganvaqtida Kesh va Samarqand o‘rtasidakurashlarkuchayibketadiva Samarqand xukmronlikniqaytariboladi. Endilikda Kesh ixshidi Samarqand ixshidigatobebo‘libqoldivaungaixridunvoniberiladi. Bu vaqtda Samarqand xokimiVarxumanbo‘lgan. So‘g‘diyonaningmaxalliyxokimlariCHochvaXorazmningmustaqilxokimlaribilanbirlashganedilar. Yiriksiyosiybirliklarma’lummuddatlardashaxarlardanbiridao‘zquriltoylarinio‘tkazibturganlar.

Xorazmboshqashaxar-davlatlarganisbatanmustaqiledi. MamlakatdaAfrig‘iyxoxlarsulolasishoxlarixukmronlikqilganlar. VI-VIIasrlardaXorazmdaiqtisodiyinqirozxukmsurganbo‘lishigaqaramay u SHarqiyEvropadavlatlaribilanmuntazamsavdoaloqalariolibborgan.

Xorazmmadaniyatiesao‘zqiyofasinisaqlabqolganxechqandaytashqita’sirigauchramagan.

So‘g‘diyonaxududlarixozirgipanjikentdanKarmanagachabo‘lganxududlardaniboratbo‘lgan. Bu vaqtdaBuxoromustaqildavlatsifatidaajralibchiqdivabuxorxudotlarboshchiligidayashayboshladi.

Farg‘onaKansiyosiyittifoqidanmustaqilbo‘lib, afshintomonidanboshqarilganvaTyan-SHanxalqlaribilano‘zaroaloqadabo‘lgan.

VI-VII asrlardaSo‘g‘diyona, XorazmvaFarg‘onavaulargaqarashlitarixiy-geografikxududlardadexqonchilikvabog‘dorchilik, uzumchilikvapaxtaetishtirish,uychorvachiligietkachio‘rintutgan. Iqtisodiyxayotningmuximsoxalarisanalganxunarmandchilikvasavdo-sotiqyaxshitaraqqiyetgan.

Dexqonchiliksun’iysug‘orishgaasoslangan. Arablarbosqinigaqadarsug‘orishtizimiyaxshitaraqqiyetganvabuergakelganarablarxamobodvako‘kalamzor bog‘-rog‘lar, dalalarniko‘rib, xayratdaqolganlar. Samarqand shaxrinisuvbilanta’minlaydigansug‘orishtarmog‘idantashqariKushoniyaningNarpay, BuxorovoxasiningSHopurkom, Samarqand atrofiningRabotiXojakabiuchtasuvtarmog‘imavjudbo‘lgan.

Lalmikordexqonchilikxamxo‘jalikdaasosiyo‘rintutgan. Ziroatchilikdaan’anaviydonliekinlarvapaxtako‘petishtirilgan. So‘g‘ddaipaktolasietishtirilgan.

VI-VII asrlardasavdo-sotiqishlarijanubdanshimolgako‘chganvabundagivositachilikso‘g‘diylarqo‘ligao‘tgan. Konchilikishlarikengayib, xunarmandchilikturlarikengayibborgan. Mug‘ tog‘idaolibborilganarxeologiktadqiqotlarnatijasidatopilgan 150 turdagimatobuerlardato‘qimachilikxamg‘oyatdarivojlanganligidandalolatberadi.

VII asrdaxarbiyto‘qnashuvlarningko‘payishiiqtisodiyxayotdakattao‘zgarishlarniyuzagakeltirdi. Birinchidan, markazlashganxokimyatzaiflashdi, ikkinchidan, siyosiyvaziyatningnotinchligiiqtisodiytanglikniyuzagakeltiradi.

So‘g‘dviloyatiaxolisiijtimoiyqatlamlariasosansavdogarlari, xunarmandlar, taqvodorlar, xarbiyaskarlar, ziroatkorlarvachorvadoraxolidantarkibtopgan. Ularningorasidadexqonlarmavqejixatdanyuqoriroqturgan. CHunkiularzodagonsanalib, kattaeregalarixisoblangan. Jamiyatdadindorlarningxamaxamiyatiyuksakbo‘lgan.

VI-VII asrlardamadaniytaraqqiyotjamiyatdagisiyosiy-iqtisodiyvaijtimoiyvoqealarta’siridarivojlanibborgan. Turlixalqlarningtilvayozuvlarialoxidao‘ringavamavqegaegabo‘lgan. Arab yozuvigaqadarO‘rtaOsiyoxududlaridaturk - runiy (miloddanavvalshakillangan) uyg‘ur (taxminan VI asr), moniviy, (milodiy III-VIII asrlar), so‘g‘d, barxamvasuriyoniyyozuvlarimavjudbo‘lgan. BularorasidaXorazmyozuvialoxidao‘ringaegabo‘lgan.

Diniye’tiqoddazardo‘shtiylikdinietakchio‘rintutgan.

Mavzunimustaxkamlashuchunsavollar:

1. Eftaliylardavlatboshqaruvtizimiqandayxususiyatlargaasoslanganedi?

2. Eftaliylardaichkivatashqisiyosatdaasosiymezonnimaedi?

3. VII asrdanimaO‘rtaOsiyoxududlaridaiqtisodiyvasiyosiyvaziyatinqirozgauchradi?

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Ixshid – Samarqand davlatixokimi.

Ixrid – Kesh xokimlari.

Afshin – Farg‘onaxokimlari.

6 -mavzu:Movaraunnaxrda arab xalifaligi xukmronligini o’rnatilishi

Movaraunnaxrda arab xalifaligi xukmronligini o’rnatilishi

REJA:

O‘rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi.

O‘rta Osiyoning islomlashtirish siyosati

Islom xuquqi va uning davlat boshqaruvidagi o‘rni va ahamiyati.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Islom dini. Qadimdan Arabiston yarim orolidagi arablar tarqoq holda yashardilar. VII asr boshlaridaArabistondayagonae'tiqodasosidamamlakatnibirlashtirishharakatiboshlanadi. Bu buyuke'tiqodyakkaxudolikkaasoslanganislomdiniedi.

Allohningrasuli (elchisi) MakkashahridadunyogakelganMuhammad (s.a.v. -sallalohualayhivasallam) binniAbdulloh(570-632) buharakatgarahnamolikqiladi. Islomniqabulqilib, rasulullohgaergashganuningizdoshlari "muslim" (musulmonlar)deb atalgan. UlarinsonlarningXudooldidatengekani, rizq-ro'zinibarchagaYaratguvchiningo'ziyetkazibberishihamdajamiyatdagiadolatsizlikbarhamtopishihaqekaninitarg'ibetadilar. Islombayrog'iostidaMakkashahridaboshlanganislomdinitarg'ibotiMadinagako'chadi. Muhammad (s.a.v.) 630-yihla arablarniyagonadavlatgabirlashtiradi.

Muhammad (s.a.v.) vafotetgach, lining engyaqinsafdoshiAbu Bakr (632-634) xalilii deb e'lonqilinadi.

Arab qabilalarining islomni qabul qilib, siyosiy jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida, islomning jahon dinlaridan biriga aylanishida islom aqidalari, huquqiy va axloqiy me'yorlarini o'z ichiga qamrab olgan Qur'oni Karimning ahamiyati buyuk bo'ldi.

Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Eron kabi ko'p mamlakatlar bo'ysundirilib, behisob o'ljalarga ega bo'lgan Arab xalifallgi harbiy yurishlarni bizning o'lkamizga qaratdi.

651-yili arablarjangsiz Marv shahriniegallaydilar. So'ngrahozirgiAfg'onistonningshimoli, Eronningshimoli-sharqiyqismihamdaJanubiyTurkmanistondan to Amudaryogachabo'lganhududlaristiloqilinadi. ArablarbuhududlarniXuroson deb ataganlar. Uningmarkazi Marv shahriedi. Bu viloyatniboshqarishuchunmaxsusnoibtayinlanib, u Marvdaturaredi. Arablarbuyerdao'rnashibolgach, Amudaryodanshimoldajoylashgan boy viloyatlarnizabtetishgatayyorgarlikko'radilar. Bu yerlarniarablarMovarounnahr, ya'ni"daryoningnarigitomoni" deb atardilar.

Movarounnahrtomonyurishlar. ArablarMovarounnahrgadastlabunibosibolishuchunemas, balkiharbiyjihatdantayyorgarlikko'rish, mahalliyhukmdorlarnisinashmaqsadidayurishqiladi. Movarounnahrga ilk borhujumlar 654-yilda Maymurg' va 667-yilda Chag'oniyondanboshlanadi.

Narshaxiyningyozishicha, 673-yilning kuzidaxalifaMuoviya I (661-680) farmonibilanUbaydulloh ibn ZiyodAmudaryodankechibo'tib, Buxoromuzofotiga. bostiribkiradi. PoykandvaRomitonniegallab, Buxorohukmdoriqo'shinlariniyengadivao'zfoydasigasulhtuzib, birlak (yuzming) dirham hajmidabojundiradi. Bojdantashqariarablarto'rtmingasir, qurol, kiyim-kechak, oltinvakumushbuyumlardaniboratko'po'ljalarbilanMarvgaqaytadilar. Yo'1-yo'lakay arablarTermizshahriniegallaydilar.

Shundayqilib, arablarningMovarounnahrgatomonqilgandastlabkiyurishlariboylikorttirishmaqsadidaamalgaoshirgantalonchilikdaniboratedi.

Показать больше ...

Movaraunnaxrda arab xalifaligi xukmronligini o’rnatilishi

REJA:

O‘rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi.

O‘rta Osiyoning islomlashtirish siyosati

Islom xuquqi va uning davlat boshqaruvidagi o‘rni va ahamiyati.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Islom dini. Qadimdan Arabiston yarim orolidagi arablar tarqoq holda yashardilar. VII asr boshlaridaArabistondayagonae'tiqodasosidamamlakatnibirlashtirishharakatiboshlanadi. Bu buyuke'tiqodyakkaxudolikkaasoslanganislomdiniedi.

Allohningrasuli (elchisi) MakkashahridadunyogakelganMuhammad (s.a.v. -sallalohualayhivasallam) binniAbdulloh(570-632) buharakatgarahnamolikqiladi. Islomniqabulqilib, rasulullohgaergashganuningizdoshlari "muslim" (musulmonlar)deb atalgan. UlarinsonlarningXudooldidatengekani, rizq-ro'zinibarchagaYaratguvchiningo'ziyetkazibberishihamdajamiyatdagiadolatsizlikbarhamtopishihaqekaninitarg'ibetadilar. Islombayrog'iostidaMakkashahridaboshlanganislomdinitarg'ibotiMadinagako'chadi. Muhammad (s.a.v.) 630-yihla arablarniyagonadavlatgabirlashtiradi.

Muhammad (s.a.v.) vafotetgach, lining engyaqinsafdoshiAbu Bakr (632-634) xalilii deb e'lonqilinadi.

Arab qabilalarining islomni qabul qilib, siyosiy jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida, islomning jahon dinlaridan biriga aylanishida islom aqidalari, huquqiy va axloqiy me'yorlarini o'z ichiga qamrab olgan Qur'oni Karimning ahamiyati buyuk bo'ldi.

Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Eron kabi ko'p mamlakatlar bo'ysundirilib, behisob o'ljalarga ega bo'lgan Arab xalifallgi harbiy yurishlarni bizning o'lkamizga qaratdi.

651-yili arablarjangsiz Marv shahriniegallaydilar. So'ngrahozirgiAfg'onistonningshimoli, Eronningshimoli-sharqiyqismihamdaJanubiyTurkmanistondan to Amudaryogachabo'lganhududlaristiloqilinadi. ArablarbuhududlarniXuroson deb ataganlar. Uningmarkazi Marv shahriedi. Bu viloyatniboshqarishuchunmaxsusnoibtayinlanib, u Marvdaturaredi. Arablarbuyerdao'rnashibolgach, Amudaryodanshimoldajoylashgan boy viloyatlarnizabtetishgatayyorgarlikko'radilar. Bu yerlarniarablarMovarounnahr, ya'ni"daryoningnarigitomoni" deb atardilar.

Movarounnahrtomonyurishlar. ArablarMovarounnahrgadastlabunibosibolishuchunemas, balkiharbiyjihatdantayyorgarlikko'rish, mahalliyhukmdorlarnisinashmaqsadidayurishqiladi. Movarounnahrga ilk borhujumlar 654-yilda Maymurg' va 667-yilda Chag'oniyondanboshlanadi.

Narshaxiyningyozishicha, 673-yilning kuzidaxalifaMuoviya I (661-680) farmonibilanUbaydulloh ibn ZiyodAmudaryodankechibo'tib, Buxoromuzofotiga. bostiribkiradi. PoykandvaRomitonniegallab, Buxorohukmdoriqo'shinlariniyengadivao'zfoydasigasulhtuzib, birlak (yuzming) dirham hajmidabojundiradi. Bojdantashqariarablarto'rtmingasir, qurol, kiyim-kechak, oltinvakumushbuyumlardaniboratko'po'ljalarbilanMarvgaqaytadilar. Yo'1-yo'lakay arablarTermizshahriniegallaydilar.

Shundayqilib, arablarningMovarounnahrgatomonqilgandastlabkiyurishlariboylikorttirishmaqsadidaamalgaoshirgantalonchilikdaniboratedi.7-mavzu: IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Somoniylar davlati

IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Somoniylar davlati

REJA:

1. Somoniylar va Qoraxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

2. Somoniylar davlati davlatining tashkil topishi.Hokimiyat va davlat boshqaruvi.

3. Qoraxoniylar xokimiyat tepassiga kelishi. Davlat boshqaruvining tashkil etilishi

Xuquqiy munosabatlarning shakllanishi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

IX-XII asrlarda O‘zbekiston xududida turli boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan turli sulolalar boshqargan bir qancha davlatlar xukm surdi. Xalifalikka qarshi kuchayib borayotgan qo‘zg‘olonlar xalifalarning maxalliy zodagonlarga bog‘liqligini kuchaytirib yubordi va viloyatlarni boshqarishda maxalliy zodagonlarning roli ortti. SHu jarayon oqibatid Xurosonda toxiriylar xonadoni xukmron mavqeni egallay boshladi. Sijiston (Seiston) xokimi Abulmuxammad Talxa ibn Abullox qo‘lida xizmat qilgan Rozik shu xonadon boshlig‘i bo‘lib, uning Musxab, Xusayn va toxir ismli o‘g‘illari bo‘lgan. Ular birgalikda Xirot viloyatidagi Bo‘shanj shaxrini boshqarganlar.

Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Amin xalifa bo‘ldi. Bu vaqtda Xurosonda noiblik qilayotgan Abdullox (keyinchalik Maxmun laqabini olgan) toxir qo‘shinlari yordamida taxtni akasidan tortib oladi. Garchi, xalifa Maxmunga o‘z xizmatlari evaziga Somonxudot nabiralari Movarounnaxr viloyatlarini (Nux-Samarqand, Axmad_farg‘ona:, YAxyo-CHoch, Istaravshan, Ilyos-Xirot) boshqarish xuququini qyolga kiritgan bo‘lsalarda, Toxiriylar davlatiga qaram edilar.

IX asr o‘rtalarida quyi tabaqadan bo‘lgan Safforiylar mavqei kuchaydi. YAxqub ibn Lays va uning Amr, Toxir, Ali ismli ukalari bilan birgalikda 861 yil Sijistonni, 867 yil Xirot va Bushanjni, 869 yil Kirmon va Forsni qo‘lga kiritdilar. Xurosonda eng yuqori mavqega erishgan safforiylarga xalifa Muxtamid (870-892) YAqubni Balx va toxariston xokimi etib tayinlash to‘g‘risida erlik jo‘natdi. 873 bil YAxqub toxririylar xukumdori Muxammad ibn toxir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, toxiriylar davlatiga barxam berdi. Toxiriylar sulolasi vakillari quydagilardan iborat: toxir ibn Xusayn 821-822.

Talxa ibn Toxir 822-828.

Abdullox ibn Toxir 830-844.

Toxir II ibn Abdullox 844-862.

Muxammad ibn Toxir 862-873.

Toxiriylar davlatida jamiyat bir qancha ijtimoiy toifa va qatlamlarga ajralgan edi. Ular mulk, martabasi va mansablariga ko‘rabir-birlaridan farqlanganlar. Raiyat orasida kashovarz, kishtukorkunanda. CHorakor, barzikor singari ijtimoiy qatlamlar bo‘lgan. Yirik va mayda er egalari dexqon deb yuritilgan. Ijaraga berilgan erlar muzoraxa deb atalgan. Davlat tomonidan makka safariga-xajga borayotganlarga aloxida g‘amxo‘rlik qilganlar. Bunday kishilar rabox yoki ibni sabil deb atalgan. Ilgari yirik zadogonlar xisoblangan va bu vaqtda kelib kambag‘allashib qolgan kishilar «axli buyutot» deb yuritilgan. Xalifaning buyruq va farmonlarini bajaruvchilar, unga tobe xukmdorlar soxibi xaros deb atalgan.

Toxiriylar davlati boshqaruvida xuquqiy munosabatlar asosan islom dini qonun-qoidalari va ko‘rsatmalariga tayangan xolda olib borilgan. Davlatni xuquqiy jixatdan mustaxkamlashga ko‘p xarakat qilgan xukmdor Abdullox edi. U barcha soxa va jarayonlarni o‘zining maxsus odamlari orqali nazorat qilar va xar qanday qonun buzilishlari uchun javobgar amaldor va mansabdorlarni shafqatsiz jazolardi. Uning buyrug‘iga ko‘ra qonunshunoslar suvdan foydalanish, sun’iy sug‘orishdagi turli baxslarni xal etish, sug‘orish tizimi xaqida «kitob al kuniy» qonunlar to‘plami xam yaratilgan va bu narsa toxiriylarda xuquqiy munosabatlar va qonunlarning amal qilinishiga katta e’tibor brilganligini ko‘rsatadi.

Somoniylar davlatining asoschisi Somon qishlog‘i oqsoqoli (Balx yoki Termiz yaqinida) Somonxudot avlodlari asos solgan.

Xalifa Ma’mun ularning xizmatlari evaziga movarounnaxrning viloyatlari xokimligini topshirgan edi. 839-840 yy Nux ibn Asad Isfijobni bosib oldi. So‘g‘dning bir qismi va Farg‘ona xokimligini qo‘lga kiritdi. Somoniylar davlatining yuzaga kelishida Axmad xam katta xizmat qildi, uning Nasr, YAxqub, Asad, Ismoil, Isxoq va Xomid kabi o‘g‘illari bor edi. 842 yil Nux ibn Asad vafot etgach, Samarqand uning ukalari Axmad va YAxyo xukmi ostiga o‘tdi, keyinchalik xokimlikni Nasr (865-892) davom ettirdi. 856 yil YAxyo ibn Asad vafotidan so‘ng, CHoch va Istaravshan xokimligi Axmadning ikkinchi o‘g‘li YAxqub qo‘liga o‘tdi. Keyinchalik bunday tashabbus Ismoil ibn Axmad qo‘liga o‘tdi va 874 y Buxoro xokimi bo‘ldi. Movarounnaxrni birlashtirish tarafdori bo‘lgan Nasr ibn Axmad bir qancha xududlarni o‘z xokimligiga qo‘shib oldi va natijada 875 yil xalifa Muxtamiddan Movarounnaxrni boshqarish uchun erlik olishga erishdi. Ismoil esa akasiga buysunishni istamadi va 888 y u bilan to‘qnashdi va faqatgina Nasr vafotidan so‘ng (892) Movarounnaxrning yagona xukmdori bo‘lib qoldi. Uning kuchayishidan xavfsiragan xalifa 898 yil Movarounnaxr xokimligidan Ismoilni tushirib, o‘rniga safforiylardan Amr ibn Lays tayinlangani xaqida erlik yubordi va bu ikki o‘rtada urush kelib chiqishiga olib keldi. 899 va 900 yy to‘qnashuvlarda Ismoil g‘alabaga erishib, Xurosonni xam o‘ziga qo‘shib oldi va shu tariqa yirik davlatga aylangan Somoniylar davlati X asr oxirigacha xukm surdi.

Somoniylar xalifalikdagiga o‘xshash boshqaruv tizisini o‘rnatdilar. Davlat boshlig‘i amir bo‘lgan. Amirlikning ma’muriy tizimi quydagicha bo‘lgan: - dargox (amir saroyi va devon) (davlat idorasi).

Saroydagi eng yuqori mansab xojib ul buzurg va soxibi xaros edi. Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan o‘nta devon ixtiyorida bo‘lgan. Bular quydagilar edi:

- Devoni vazir yoki xojayi kalon.

- Devoni mustavfiy (moliyaviy ishlar)

- Devoni amid. (devoni rasoyil, devoni insho) (Elchilik ishlari)

- Devoni soxibshurot (Sipoxiylar va shox saroyini moddiy ta’minoti)

- Devoni soxibbarid (Davlat elchilari va xokimlar ustidan maxfiy naz)

- Devoni muxtasib (Tosh-tarozu, shariat ishlari nazoratchisi)

- Devoni mushrif (Xazina kirim-chiqimi va boshqa davlat ishlari)

- Devoni kozi

- Devoni ziyo

- Devoni mamlakai xos (davlat mulklari boshqaruvchisi)

Barcha devonlarning viloyat. SHaxar va tumanlarda bo‘limlari bo‘lib, xokimlarga bo‘ysungan faqatgina Devoni barid markaziy davlatga bo‘ysungan. SHaxarlar maxsus tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar o‘rtasida ruxoniylar, ayniqsa, shayxulislom mavqei bilan bo‘lgan. Davlat qo‘shinlari muntazam va yollanma qo‘shinlardan iborat bo‘lib, yollanma qo‘shinlar maxalliy xokimlar ixtiyorida bo‘lgan.

Somoniylar davlati sud ishlari va xuquqiy munosabatlarni amalga oshirish shariatga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan va uni qozikalon, mufti, raislar amalga oshirganlar. Og‘ir jazoga loyiq jinoyatchilarni amir va qozikalon sud qilganlar, o‘lim jazosi aksariyat xollarda Registon maydonida amalga oshirilgan.

Somoniylar davrida yirik er egalar-dexqonlarning mavqei ortdi va ular xatto viloyatlar xokimlari darajasigacha xam ko‘tarila boshladi. Ziroatchi kadevarlar, ijarachi barzikorlar, qullar qishloq xo‘jaligi bilan mashg‘ul bo‘lsa, xunarmandlar va savdogarlar xam ijtimoiy xayotda faol ishtirok etardi.

Somoniylarda er egaligi quydagicha shaklda edi: Mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf mulklari, jamoa mulki. Somoniylar davrida erlar qaytadan taqsimlandi va oqibatda yangi er egaligi shakli paydo bo‘ldi. Er egalarining bu yangi gurux asosan sipoxiylardan chiqqanlar edi. Voxadagi erlarning asosiy qismi Zarafshondan bosh olgan kanallar orqali sug‘orilgan. (SHoxrud, Karmina, SHopurkom, Xarkanrud, Gav, Xitraf, Samjon) qorakuldaryo), Paykand, Daymun, Arvon, Navkand Romiton, Varaxsha, Xama, Xaramkom va boshqalar).

Qoraxoniylar davlatiga X asr o‘rtalarida Sotuk Bugroxon (915-955) tomonidan asos solindi.

qoraxoniylar davlati Ettisuv xududlarida qorluk davlati (756-940) o‘rinda tashkil topdi va 942 bil Sotuk Bugrxon Bolasogunni bosib olgach, yozini xoqon deb e’lon qildi. qoraxoniylar davlatiga yag‘mo va chigil qabilalar xam birlashdilar. Sotuk vaqtidayoq davlat ikki qismga bo‘linib ketgan bo‘lib, birining poytaxti Bolasogun, ikkinchisining markazi dastlab Taroz, keyinchalik Koshgar bo‘lgan va ularni xoqonlar yoshlariga asosan boshqarganlar. qoraxoniylar davlati kuchayib bordi va ayni vaqtda inqirozga uchray boshlagan somoniylarga qarshi xarbiy yurishlar uyushitirib, 996 yilda uni mag‘lubiyatga uchratdi. 1001 yilda Sulton Maxmud /aznaviy qoraxoniylar xoni Nasr bilan shartnoma tuzib, Amudaryoni qoraxoniylar va /aznaviylar o‘rtasidagi chegara etib belgiladi. SHu tariqa qoraxoniylar davlati xududlari qoshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan SHarqiy Turkistonning bir qismini, Ettisuv, SHosh, Farg‘ona kabi viloyatlar bilan chegaralandi.

XI asr o‘rtalarida tamgachxon unvonini olgan qoraxoniy Ibroxim ibn Nasr g‘arbiy qoraxoniylar davlati poytaxtini O‘zgandan Samarqandga ko‘chirdi. 1068 yildan boshlab Ibroxim ibn Nasr o‘g‘illari o‘rtasida taxt uchun kurashlar boshlanib ketdi va unda SHamsulmulk Abulxasan Nasr ibn Ibroxim (1068-1080) g‘alabaga erishdi.

1080 yilda SHamsulmulk vafot etgach, xokimyat uchun kurash avj oldi va bundan foydalangan saljuqiy Malikshox 1089 yilda Movarounnaxrga bostirib kirdi. Buxoro va Samarqand bosib olingach, xon Axmad asir olindi. Malikshox Axmad bilan sulx tuzib, uni taxtida qoldirdi, biroq Axmadning saljuqiylarga itoatkorligi uchun 1095 yilda o‘ldirishdi.

1102 yilda qoraxoniylar taxtiga Arslonxon o‘tirdi (1102-1130) va saljuqiylardan yarim mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Arslonxon nisbatan norozilik oshgach, u xokimyatni o‘g‘li Nasrga topshirdi, biroq Nasr fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. Arslonxon Marvdan Sulton Sanjarni yordamga chaqirdi va bu imkoniyatdan foydalangan Sanjar 1130 yilda Samarqandni bosib oldi.

XII asr boshlarida Bolasogunni egallagan qoraxitoylar Movarounnaxr ichki xududlariga xujum qilib kelib, 1138 yilda Xo‘jandni, 1141 yilda Katvon cho‘lida Sulton Sanjar va Samarqand xukmdori Maxmudning qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, Samarqand va Buxoroni egalladilar. So‘nggi qoraxoniylar qoraxitoylardan ozod bo‘lgan bo‘lsada, 1212 yilda ularning oxirgi xukmdori Usmon Muxammad Xorazmshox tomonidan o‘ldirildi va davlat Xorazmga qo‘shib olindi.

qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagach, bu erda markazlashgan boshqaruv xokimyati o‘rnini aloxida mulk boshqaruvi tizimi egalladi. Xar bir viloyat maxlum siyosiy mavqega ega xolda elikxonlar tomonidan boshqariladigan bo‘ldi, davlatning oliy xukmdori xoqon, xonlar xoni yoki tamgachxon deb yuritilgan.

Ettisuvdan turib Movarounnaxrni boshqarishning murakkabligi bu erdagi Samarqand elikxoni mavqeini kuchaytirib yuborgan. qoraxoniylar saroyida Somoniylarda bo‘lganidek bir qancha amaldorlar bo‘lsada, imom, sayid, shayx, sadrlarning mavqei kuchli bo‘lgan.

qoraxoniylar davlat boshlig‘i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo‘lingan. Ulug‘ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o‘rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto‘y deb atalgach, bu erda xar doim to‘qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat xududlariga bo‘lingan.

qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida xam o‘zgarishlar yasaldi. Aloxida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o‘zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukmronlik mavqeini yo‘qotdi. qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo‘g‘inlari quydagicha shakilga ega bo‘ldi:

- elikxon-xoqondan keyingi poonada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo‘lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan:

- iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko‘ra bir-birlaridan farq qilganlar

- islom dinining peshvolari-

imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar.

- Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo.

- Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi.

- Xunarmandlar

- Savdogarlar

- Ko‘chmanchilar-chorvadorlar.

qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to‘lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan.

Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy er-mulklar xisoblangan.

qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo‘lgan. SHuningdek, qoraxoniylar ko‘chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga xam rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq).

SHunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o‘z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar.

Buni esda tuting :

Foziylar - asosan ko‘chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag‘al hunarmandlar va ersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo‘shin.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. Toxiriylar mustaqillik yo‘lida qanday siyosat yuritdilar?

2. Toxiriylarda jamiyat qanday tabaqalarga bo‘lingin edi?

3. Somoniylarning xokimiyat tepasiga kelish jarayonini ochib bering?

4. Somoniylarda davlat boshqaruvi devonlari va ularning vazifalari?

5. Somoniylarda davrida sug‘orish tarmoqlariga qanday e’tibor berilgan?

6. Qoraxoniylarda davlat boshqaruvi devonlari va ularning vazifalari?

7. Qoraxoniylarda davrida sug‘orish tarmoqlariga qanday e’tibor berilgan?

Показать больше ...

IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Somoniylar davlati

REJA:

1. Somoniylar va Qoraxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

2. Somoniylar davlati davlatining tashkil topishi.Hokimiyat va davlat boshqaruvi.

3. Qoraxoniylar xokimiyat tepassiga kelishi. Davlat boshqaruvining tashkil etilishi

Xuquqiy munosabatlarning shakllanishi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

IX-XII asrlarda O‘zbekiston xududida turli boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan turli sulolalar boshqargan bir qancha davlatlar xukm surdi. Xalifalikka qarshi kuchayib borayotgan qo‘zg‘olonlar xalifalarning maxalliy zodagonlarga bog‘liqligini kuchaytirib yubordi va viloyatlarni boshqarishda maxalliy zodagonlarning roli ortti. SHu jarayon oqibatid Xurosonda toxiriylar xonadoni xukmron mavqeni egallay boshladi. Sijiston (Seiston) xokimi Abulmuxammad Talxa ibn Abullox qo‘lida xizmat qilgan Rozik shu xonadon boshlig‘i bo‘lib, uning Musxab, Xusayn va toxir ismli o‘g‘illari bo‘lgan. Ular birgalikda Xirot viloyatidagi Bo‘shanj shaxrini boshqarganlar.

Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Amin xalifa bo‘ldi. Bu vaqtda Xurosonda noiblik qilayotgan Abdullox (keyinchalik Maxmun laqabini olgan) toxir qo‘shinlari yordamida taxtni akasidan tortib oladi. Garchi, xalifa Maxmunga o‘z xizmatlari evaziga Somonxudot nabiralari Movarounnaxr viloyatlarini (Nux-Samarqand, Axmad_farg‘ona:, YAxyo-CHoch, Istaravshan, Ilyos-Xirot) boshqarish xuququini qyolga kiritgan bo‘lsalarda, Toxiriylar davlatiga qaram edilar.

IX asr o‘rtalarida quyi tabaqadan bo‘lgan Safforiylar mavqei kuchaydi. YAxqub ibn Lays va uning Amr, Toxir, Ali ismli ukalari bilan birgalikda 861 yil Sijistonni, 867 yil Xirot va Bushanjni, 869 yil Kirmon va Forsni qo‘lga kiritdilar. Xurosonda eng yuqori mavqega erishgan safforiylarga xalifa Muxtamid (870-892) YAqubni Balx va toxariston xokimi etib tayinlash to‘g‘risida erlik jo‘natdi. 873 bil YAxqub toxririylar xukumdori Muxammad ibn toxir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, toxiriylar davlatiga barxam berdi. Toxiriylar sulolasi vakillari quydagilardan iborat: toxir ibn Xusayn 821-822.

Talxa ibn Toxir 822-828.

Abdullox ibn Toxir 830-844.

Toxir II ibn Abdullox 844-862.

Muxammad ibn Toxir 862-873.

Toxiriylar davlatida jamiyat bir qancha ijtimoiy toifa va qatlamlarga ajralgan edi. Ular mulk, martabasi va mansablariga ko‘rabir-birlaridan farqlanganlar. Raiyat orasida kashovarz, kishtukorkunanda. CHorakor, barzikor singari ijtimoiy qatlamlar bo‘lgan. Yirik va mayda er egalari dexqon deb yuritilgan. Ijaraga berilgan erlar muzoraxa deb atalgan. Davlat tomonidan makka safariga-xajga borayotganlarga aloxida g‘amxo‘rlik qilganlar. Bunday kishilar rabox yoki ibni sabil deb atalgan. Ilgari yirik zadogonlar xisoblangan va bu vaqtda kelib kambag‘allashib qolgan kishilar «axli buyutot» deb yuritilgan. Xalifaning buyruq va farmonlarini bajaruvchilar, unga tobe xukmdorlar soxibi xaros deb atalgan.

Toxiriylar davlati boshqaruvida xuquqiy munosabatlar asosan islom dini qonun-qoidalari va ko‘rsatmalariga tayangan xolda olib borilgan. Davlatni xuquqiy jixatdan mustaxkamlashga ko‘p xarakat qilgan xukmdor Abdullox edi. U barcha soxa va jarayonlarni o‘zining maxsus odamlari orqali nazorat qilar va xar qanday qonun buzilishlari uchun javobgar amaldor va mansabdorlarni shafqatsiz jazolardi. Uning buyrug‘iga ko‘ra qonunshunoslar suvdan foydalanish, sun’iy sug‘orishdagi turli baxslarni xal etish, sug‘orish tizimi xaqida «kitob al kuniy» qonunlar to‘plami xam yaratilgan va bu narsa toxiriylarda xuquqiy munosabatlar va qonunlarning amal qilinishiga katta e’tibor brilganligini ko‘rsatadi.

Somoniylar davlatining asoschisi Somon qishlog‘i oqsoqoli (Balx yoki Termiz yaqinida) Somonxudot avlodlari asos solgan.

Xalifa Ma’mun ularning xizmatlari evaziga movarounnaxrning viloyatlari xokimligini topshirgan edi. 839-840 yy Nux ibn Asad Isfijobni bosib oldi. So‘g‘dning bir qismi va Farg‘ona xokimligini qo‘lga kiritdi. Somoniylar davlatining yuzaga kelishida Axmad xam katta xizmat qildi, uning Nasr, YAxqub, Asad, Ismoil, Isxoq va Xomid kabi o‘g‘illari bor edi. 842 yil Nux ibn Asad vafot etgach, Samarqand uning ukalari Axmad va YAxyo xukmi ostiga o‘tdi, keyinchalik xokimlikni Nasr (865-892) davom ettirdi. 856 yil YAxyo ibn Asad vafotidan so‘ng, CHoch va Istaravshan xokimligi Axmadning ikkinchi o‘g‘li YAxqub qo‘liga o‘tdi. Keyinchalik bunday tashabbus Ismoil ibn Axmad qo‘liga o‘tdi va 874 y Buxoro xokimi bo‘ldi. Movarounnaxrni birlashtirish tarafdori bo‘lgan Nasr ibn Axmad bir qancha xududlarni o‘z xokimligiga qo‘shib oldi va natijada 875 yil xalifa Muxtamiddan Movarounnaxrni boshqarish uchun erlik olishga erishdi. Ismoil esa akasiga buysunishni istamadi va 888 y u bilan to‘qnashdi va faqatgina Nasr vafotidan so‘ng (892) Movarounnaxrning yagona xukmdori bo‘lib qoldi. Uning kuchayishidan xavfsiragan xalifa 898 yil Movarounnaxr xokimligidan Ismoilni tushirib, o‘rniga safforiylardan Amr ibn Lays tayinlangani xaqida erlik yubordi va bu ikki o‘rtada urush kelib chiqishiga olib keldi. 899 va 900 yy to‘qnashuvlarda Ismoil g‘alabaga erishib, Xurosonni xam o‘ziga qo‘shib oldi va shu tariqa yirik davlatga aylangan Somoniylar davlati X asr oxirigacha xukm surdi.

Somoniylar xalifalikdagiga o‘xshash boshqaruv tizisini o‘rnatdilar. Davlat boshlig‘i amir bo‘lgan. Amirlikning ma’muriy tizimi quydagicha bo‘lgan: - dargox (amir saroyi va devon) (davlat idorasi).

Saroydagi eng yuqori mansab xojib ul buzurg va soxibi xaros edi. Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan o‘nta devon ixtiyorida bo‘lgan. Bular quydagilar edi:

- Devoni vazir yoki xojayi kalon.

- Devoni mustavfiy (moliyaviy ishlar)

- Devoni amid. (devoni rasoyil, devoni insho) (Elchilik ishlari)

- Devoni soxibshurot (Sipoxiylar va shox saroyini moddiy ta’minoti)

- Devoni soxibbarid (Davlat elchilari va xokimlar ustidan maxfiy naz)

- Devoni muxtasib (Tosh-tarozu, shariat ishlari nazoratchisi)

- Devoni mushrif (Xazina kirim-chiqimi va boshqa davlat ishlari)

- Devoni kozi

- Devoni ziyo

- Devoni mamlakai xos (davlat mulklari boshqaruvchisi)

Barcha devonlarning viloyat. SHaxar va tumanlarda bo‘limlari bo‘lib, xokimlarga bo‘ysungan faqatgina Devoni barid markaziy davlatga bo‘ysungan. SHaxarlar maxsus tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar o‘rtasida ruxoniylar, ayniqsa, shayxulislom mavqei bilan bo‘lgan. Davlat qo‘shinlari muntazam va yollanma qo‘shinlardan iborat bo‘lib, yollanma qo‘shinlar maxalliy xokimlar ixtiyorida bo‘lgan.

Somoniylar davlati sud ishlari va xuquqiy munosabatlarni amalga oshirish shariatga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan va uni qozikalon, mufti, raislar amalga oshirganlar. Og‘ir jazoga loyiq jinoyatchilarni amir va qozikalon sud qilganlar, o‘lim jazosi aksariyat xollarda Registon maydonida amalga oshirilgan.

Somoniylar davrida yirik er egalar-dexqonlarning mavqei ortdi va ular xatto viloyatlar xokimlari darajasigacha xam ko‘tarila boshladi. Ziroatchi kadevarlar, ijarachi barzikorlar, qullar qishloq xo‘jaligi bilan mashg‘ul bo‘lsa, xunarmandlar va savdogarlar xam ijtimoiy xayotda faol ishtirok etardi.

Somoniylarda er egaligi quydagicha shaklda edi: Mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf mulklari, jamoa mulki. Somoniylar davrida erlar qaytadan taqsimlandi va oqibatda yangi er egaligi shakli paydo bo‘ldi. Er egalarining bu yangi gurux asosan sipoxiylardan chiqqanlar edi. Voxadagi erlarning asosiy qismi Zarafshondan bosh olgan kanallar orqali sug‘orilgan. (SHoxrud, Karmina, SHopurkom, Xarkanrud, Gav, Xitraf, Samjon) qorakuldaryo), Paykand, Daymun, Arvon, Navkand Romiton, Varaxsha, Xama, Xaramkom va boshqalar).

Qoraxoniylar davlatiga X asr o‘rtalarida Sotuk Bugroxon (915-955) tomonidan asos solindi.

qoraxoniylar davlati Ettisuv xududlarida qorluk davlati (756-940) o‘rinda tashkil topdi va 942 bil Sotuk Bugrxon Bolasogunni bosib olgach, yozini xoqon deb e’lon qildi. qoraxoniylar davlatiga yag‘mo va chigil qabilalar xam birlashdilar. Sotuk vaqtidayoq davlat ikki qismga bo‘linib ketgan bo‘lib, birining poytaxti Bolasogun, ikkinchisining markazi dastlab Taroz, keyinchalik Koshgar bo‘lgan va ularni xoqonlar yoshlariga asosan boshqarganlar. qoraxoniylar davlati kuchayib bordi va ayni vaqtda inqirozga uchray boshlagan somoniylarga qarshi xarbiy yurishlar uyushitirib, 996 yilda uni mag‘lubiyatga uchratdi. 1001 yilda Sulton Maxmud /aznaviy qoraxoniylar xoni Nasr bilan shartnoma tuzib, Amudaryoni qoraxoniylar va /aznaviylar o‘rtasidagi chegara etib belgiladi. SHu tariqa qoraxoniylar davlati xududlari qoshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan SHarqiy Turkistonning bir qismini, Ettisuv, SHosh, Farg‘ona kabi viloyatlar bilan chegaralandi.

XI asr o‘rtalarida tamgachxon unvonini olgan qoraxoniy Ibroxim ibn Nasr g‘arbiy qoraxoniylar davlati poytaxtini O‘zgandan Samarqandga ko‘chirdi. 1068 yildan boshlab Ibroxim ibn Nasr o‘g‘illari o‘rtasida taxt uchun kurashlar boshlanib ketdi va unda SHamsulmulk Abulxasan Nasr ibn Ibroxim (1068-1080) g‘alabaga erishdi.

1080 yilda SHamsulmulk vafot etgach, xokimyat uchun kurash avj oldi va bundan foydalangan saljuqiy Malikshox 1089 yilda Movarounnaxrga bostirib kirdi. Buxoro va Samarqand bosib olingach, xon Axmad asir olindi. Malikshox Axmad bilan sulx tuzib, uni taxtida qoldirdi, biroq Axmadning saljuqiylarga itoatkorligi uchun 1095 yilda o‘ldirishdi.

1102 yilda qoraxoniylar taxtiga Arslonxon o‘tirdi (1102-1130) va saljuqiylardan yarim mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Arslonxon nisbatan norozilik oshgach, u xokimyatni o‘g‘li Nasrga topshirdi, biroq Nasr fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. Arslonxon Marvdan Sulton Sanjarni yordamga chaqirdi va bu imkoniyatdan foydalangan Sanjar 1130 yilda Samarqandni bosib oldi.

XII asr boshlarida Bolasogunni egallagan qoraxitoylar Movarounnaxr ichki xududlariga xujum qilib kelib, 1138 yilda Xo‘jandni, 1141 yilda Katvon cho‘lida Sulton Sanjar va Samarqand xukmdori Maxmudning qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, Samarqand va Buxoroni egalladilar. So‘nggi qoraxoniylar qoraxitoylardan ozod bo‘lgan bo‘lsada, 1212 yilda ularning oxirgi xukmdori Usmon Muxammad Xorazmshox tomonidan o‘ldirildi va davlat Xorazmga qo‘shib olindi.

qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagach, bu erda markazlashgan boshqaruv xokimyati o‘rnini aloxida mulk boshqaruvi tizimi egalladi. Xar bir viloyat maxlum siyosiy mavqega ega xolda elikxonlar tomonidan boshqariladigan bo‘ldi, davlatning oliy xukmdori xoqon, xonlar xoni yoki tamgachxon deb yuritilgan.

Ettisuvdan turib Movarounnaxrni boshqarishning murakkabligi bu erdagi Samarqand elikxoni mavqeini kuchaytirib yuborgan. qoraxoniylar saroyida Somoniylarda bo‘lganidek bir qancha amaldorlar bo‘lsada, imom, sayid, shayx, sadrlarning mavqei kuchli bo‘lgan.

qoraxoniylar davlat boshlig‘i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo‘lingan. Ulug‘ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o‘rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto‘y deb atalgach, bu erda xar doim to‘qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat xududlariga bo‘lingan.

qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida xam o‘zgarishlar yasaldi. Aloxida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o‘zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukmronlik mavqeini yo‘qotdi. qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo‘g‘inlari quydagicha shakilga ega bo‘ldi:

- elikxon-xoqondan keyingi poonada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo‘lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan:

- iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko‘ra bir-birlaridan farq qilganlar

- islom dinining peshvolari-

imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar.

- Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo.

- Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi.

- Xunarmandlar

- Savdogarlar

- Ko‘chmanchilar-chorvadorlar.

qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to‘lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan.

Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy er-mulklar xisoblangan.

qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo‘lgan. SHuningdek, qoraxoniylar ko‘chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga xam rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq).

SHunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o‘z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar.

Buni esda tuting :

Foziylar - asosan ko‘chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag‘al hunarmandlar va ersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo‘shin.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. Toxiriylar mustaqillik yo‘lida qanday siyosat yuritdilar?

2. Toxiriylarda jamiyat qanday tabaqalarga bo‘lingin edi?

3. Somoniylarning xokimiyat tepasiga kelish jarayonini ochib bering?

4. Somoniylarda davlat boshqaruvi devonlari va ularning vazifalari?

5. Somoniylarda davrida sug‘orish tarmoqlariga qanday e’tibor berilgan?

6. Qoraxoniylarda davlat boshqaruvi devonlari va ularning vazifalari?

7. Qoraxoniylarda davrida sug‘orish tarmoqlariga qanday e’tibor berilgan?

8-Mavzu: IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Qoraxoniylar davlati

IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Qoraxoniylar davlati

R E J A:

1.Davlatning tashkil topishi.

2.Qoraxoniylarning Movarounnahrni bosib olishi. Davlat va ma’muriy boshqaruvi.

3.Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo qabilasi kuchayib, awal o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.

Yozma manbalarda yag'molar turk qavmlari ichida madaniy jihatdan eng qolog'i deb ta'riflanadi. Ular asosan yilqichilik va qo'ychivonlik bilan shug'ullanar edi. Mo’ynali hayvonlar hamda ov qushlarini ovlardi. Dehqonchilik kam rivojlangan edi. Yag'molar turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblanardi. Jikillar esa yag'molarga nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bo'lgan. Yag'mo va jikillarga nisbatan qarluqlar ancha madaniyatli aholi hisoblangan. Turk qabilalariga tegishli yurtlar orasida eng obod joylarga ega. bo'lishgan. Ular mamlakatida qisÛoqlar bilan bir qatorda shaharlar ham bo'lgan. Qoraxoniylar davlati tashkil topishida jikil va qarluqlar g'oyat katta rol o’ynaydilar. Davlatning yuqori mansablari va qo'shinda muhiro o'rinlarni egallasalar-da, biroq xonlik taxtiga yag'mo biylafl o'turganlar. Bu yangi turk davlatining podsholari "arslonxon" va "bug'roxon" unvonlari bilan yuritilgan. Bu ikki so'z oliy daraja hukmdori ma'nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug'lik esa qadiflida rkiy xalqlarda "qora" so'zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o'tirgan arslonxon yoki bug'ro-xonlar "qoraxon", ya'ni ulug'xon hisoblangan. Ular hukmdorlik qUgan davlat esa tarixda "Qora-xoniylar davlati" nomi bilan shuhrat topgan. Aslida "arslon" jikil qabilasining totemi-ajdodi ibtidosi hisoblangan. "Bug'ro" esa yag'molaming totemi bo'lgan. U og'ir yuk ko'taradigan bichilgan tuya ma'nosini anglatgan. Pod-sholik darajasiga qabila totemlari nomlari bilan nisbat berilishiga qaraganda, Qoraxoniylar davlatining asosini jikillar bilan yag'molar tashkil etgan. Davlatni boshqarishda qoraxoniylar qabi-laviy udumining og'alik tartibiga qat'iy rioya qilishgan. Bu udurnga muvofiq qabila boshliqlari orasida eng yoshi ulug'ini "arslonxon" yoki "bug'roxon" darajasiga ko'ta-rib, hukmdor, ya'ni qoraxon qilib saylashgan. Odatda, u "Tam-g'achxon", ya'ni xonlar xoni deb yuritilar edi.

2.

992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari boshqaruvini o'z qo`liga olgan turk hojiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk hojiblari mamlakatni mudofaa qilish o'rniga xoinlik yo'lini tutib, qoraxoniylarga óîn bosadilar.

Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur o’tdi. Yo'lda u vafot o’tdi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nub ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk hojiblari Foyiq Balxda, Abuali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G'aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, G'uzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ocÛqdan-ocÛq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi. So'ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo'liga o’tdi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko'p vaqt o'tmay qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo'lsalar ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt "tilishi bilan somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday "ilib x asr oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G'aznaviylar davlati edi.

3.

Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsa-da, ammo qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi Msoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay qoraxoniylar va g'aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balh Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi.

Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o'rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan g'aznaviylarga qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin 1038-yilda Amudaryo bo'yi. viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni g'aznaviylardan tortib oladi. Ko'p vaqt o'tmay u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib, mustaqil SlVosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiv aoraxonivlar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalardag so'ng Ibrohim Tamg'ach "bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladj, Saljuqiylar bilan qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastawal yaxshi bo'lsa-da, ammo keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli janglar bo'lib o’tdi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo'shin tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol o’tdi. Natijada qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar.

4.

Qoraxoniylar davlatini el-yurt va viloyatlarga bo'lib idora . El-yurt hokimlari "eloqxon", viloyat noiblari esa "takin" deb yuritilar edi. Viloyat hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatiaming mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtga o'tiradi. Viloyat boshqaruv ma'muriyatida somoniylar davridagidek vazirlar, sohibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligim mustahkamlab olishda musulmon

ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar.Ular Bolosog'un, Koshg'ar, Taroz O'zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog'lashga harakat qilardilar.

Показать больше ...

IX-XIII asr boshlarida o’zbek davlatchiligi tarixi. Qoraxoniylar davlati

R E J A:

1.Davlatning tashkil topishi.

2.Qoraxoniylarning Movarounnahrni bosib olishi. Davlat va ma’muriy boshqaruvi.

3.Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo qabilasi kuchayib, awal o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.

Yozma manbalarda yag'molar turk qavmlari ichida madaniy jihatdan eng qolog'i deb ta'riflanadi. Ular asosan yilqichilik va qo'ychivonlik bilan shug'ullanar edi. Mo’ynali hayvonlar hamda ov qushlarini ovlardi. Dehqonchilik kam rivojlangan edi. Yag'molar turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblanardi. Jikillar esa yag'molarga nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bo'lgan. Yag'mo va jikillarga nisbatan qarluqlar ancha madaniyatli aholi hisoblangan. Turk qabilalariga tegishli yurtlar orasida eng obod joylarga ega. bo'lishgan. Ular mamlakatida qisÛoqlar bilan bir qatorda shaharlar ham bo'lgan. Qoraxoniylar davlati tashkil topishida jikil va qarluqlar g'oyat katta rol o’ynaydilar. Davlatning yuqori mansablari va qo'shinda muhiro o'rinlarni egallasalar-da, biroq xonlik taxtiga yag'mo biylafl o'turganlar. Bu yangi turk davlatining podsholari "arslonxon" va "bug'roxon" unvonlari bilan yuritilgan. Bu ikki so'z oliy daraja hukmdori ma'nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug'lik esa qadiflida rkiy xalqlarda "qora" so'zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o'tirgan arslonxon yoki bug'ro-xonlar "qoraxon", ya'ni ulug'xon hisoblangan. Ular hukmdorlik qUgan davlat esa tarixda "Qora-xoniylar davlati" nomi bilan shuhrat topgan. Aslida "arslon" jikil qabilasining totemi-ajdodi ibtidosi hisoblangan. "Bug'ro" esa yag'molaming totemi bo'lgan. U og'ir yuk ko'taradigan bichilgan tuya ma'nosini anglatgan. Pod-sholik darajasiga qabila totemlari nomlari bilan nisbat berilishiga qaraganda, Qoraxoniylar davlatining asosini jikillar bilan yag'molar tashkil etgan. Davlatni boshqarishda qoraxoniylar qabi-laviy udumining og'alik tartibiga qat'iy rioya qilishgan. Bu udurnga muvofiq qabila boshliqlari orasida eng yoshi ulug'ini "arslonxon" yoki "bug'roxon" darajasiga ko'ta-rib, hukmdor, ya'ni qoraxon qilib saylashgan. Odatda, u "Tam-g'achxon", ya'ni xonlar xoni deb yuritilar edi.

2.

992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari boshqaruvini o'z qo`liga olgan turk hojiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk hojiblari mamlakatni mudofaa qilish o'rniga xoinlik yo'lini tutib, qoraxoniylarga óîn bosadilar.

Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur o’tdi. Yo'lda u vafot o’tdi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nub ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk hojiblari Foyiq Balxda, Abuali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G'aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, G'uzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ocÛqdan-ocÛq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi. So'ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo'liga o’tdi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko'p vaqt o'tmay qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo'lsalar ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt "tilishi bilan somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday "ilib x asr oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G'aznaviylar davlati edi.

3.

Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsa-da, ammo qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi Msoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay qoraxoniylar va g'aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balh Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi.

Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o'rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan g'aznaviylarga qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin 1038-yilda Amudaryo bo'yi. viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni g'aznaviylardan tortib oladi. Ko'p vaqt o'tmay u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib, mustaqil SlVosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiv aoraxonivlar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalardag so'ng Ibrohim Tamg'ach "bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladj, Saljuqiylar bilan qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastawal yaxshi bo'lsa-da, ammo keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli janglar bo'lib o’tdi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo'shin tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol o’tdi. Natijada qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar.

4.

Qoraxoniylar davlatini el-yurt va viloyatlarga bo'lib idora . El-yurt hokimlari "eloqxon", viloyat noiblari esa "takin" deb yuritilar edi. Viloyat hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatiaming mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtga o'tiradi. Viloyat boshqaruv ma'muriyatida somoniylar davridagidek vazirlar, sohibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligim mustahkamlab olishda musulmon

ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar.Ular Bolosog'un, Koshg'ar, Taroz O'zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog'lashga harakat qilardilar.

9-mavzu: Mo’gullar istebdodi davrida davlatchiligimiz tarixi

Mo’gullar istebdodi davrida davlatchiligimiz tarixi

REJA:

1. Mo‘g‘illar tomonidan Markaziy Osiyoning zabt etilishi.

2. Mo‘g‘illar davri davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar

3. CHig‘itoy ulusining tashkil topshi,hokimiyat va boshqaruvning amalga oshirilishi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Mo'g'ullar istilosi oqibatida Movarounnahr va Xorazmning yashnab turgan obod dehqonchilik viloyatlari halokatga uchradi. Gavjum va ko'rkam shaharlar, ayniqsa Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Banokat, Xo'jand va boshqalar xarobazorga aylantirildi. Marv vohasining sug'orish tarmoqlarining bosh to'g'oni - mashhur Sultonband buzib tashlandi.

Samarqandliklar o'z ona shaharlarini tark etib chiqib ketdilar. Marv aholisi esa suvsizlikdan qurib borayotgan qishloqlarni tashlab, o'zga yerlarga borib joylashdi. Urganch suvga bostirilib, batamom vayron etildi. Xorazm va Movarounnahrning ziroatchi aholisi sonining keskin kamayib ketishi oqibatida ekin maydonlari jiddiy qisqarib, dehqonchilik tanazzulga yuz o'girdi.

Mohir hunarmandlar g'oliblarning yurtini obod etish uchun majburan Mo'g'ulistonga yuborildi. Butun Sharqda shuhrat topgan qurol-aslaha yasash, nafis ipak matolar to'qish, naqshli shishasozlik hunarmandchiligi barham topdi.

Asrlar davomida Xitoy va Hindistondan Turkiston orqali Kichik Osiyo va Yevropa tomon kesib o'tgan mashhur Ipak yo'li mo’g’ullar bosqini davrida butunlay harakatsiz qoldi. Bu davrda ilm va ma'rifatga yetkazilgan jarohat ham oz bo'lmadi.

Chig’atoy ulusining tashkil topishi.

O’lkaning taqsimlanishi. Zabt etilgan o'lka va viloyatlarni Chingizxon hali hayotlik chog'idayoq o'g'illariga taqsimlab berdi. Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil bo'yi, Xorazm va Darbandgacha to'ng'ich o'g'li Jo'ji va uning vafotidan keyin esa nabirasi Botuga topshirildi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrga uning ikkinchi o'g'li Chig'atoy ega bo'ldi. Chingizxon G'arbiy Mo'g'ulistonm, shuningdek, Tarbag'atoym uchinchi o'g'li va vorisi O'qtoyga berdi. Kenja o'g'li Tuluga esa Mo'g'uliston, Xitoy va Qirg’izlar yeri tegdi. Shunday qilib, mo'g'ullar bosib olingan viloyatlarni uluslarga taqsimlash asosida boshqarishga kirishdi.

Chingizxon vafotidan so'ng (1227) O'qtoy mo'g'ullar davlatining ulug' xoqoni qilib tayinlandi. Uluslarning hukmdorlari "xon" deb yuritilardi. Ulug' xoqonning qarorgohi Qoraqurum shahrida bo'lib, u yerdan turib xonlarning xatti-harakatini qattiq nazorat qilib borar edi. Chingizxon vafotidan keyin ham mo'g'ullarning G'arbga tomon yurishi davom etdi. 1236-1241-yillarda Rusiya zabt etilib, Oltin O'rda davlati tashkil topadi. 1256-yilda Eron batamom bosib olinib,

Hulokuiylar davlati vujudga keladi. 1258-yilda Huloku abbosiylar sulolasiga xotima beradi. Mo'g'ullar Osiyo va Yevropaning katta qismida o'z hukmronligini o'rnata olgan bo'lsalar-da, yagona markazlashgan davlat tuza olmadilar. Ulus xonlari ulug' xoqonga nomigagina bo'ysunsalar-da, amalda o'z bilganlaricha ish yuritardilar. Ulus xonlari o'rtasida yo ulug' xoqon bo'lish uchun, yo boshqa ulus tasarrufidagi hududlarni egallab olish uchun o'zaro keskin ichki kurash, ziddiyatlar avj olib turardi.

Chig’atoy ulusi. XIII asrning 20-yillarida Chig'atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig'atoy ulusi tashkil topdi. Chig'atoyxonning ulusni boshqaradigan o'rdasi Ili daryosi bo'yida edi. Viloyatlar va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda Chig'atoy o'ziga bo'ysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi.

Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari hali Movarounnahr zabt etilmasdan ilgari Chingizxon huzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga beriladi. U Xo'jand shahrini o'ziga qarorgoh qilib oladi va shu yerda turib, Movarounnahrni idora qila boshlaydi. Harbiy hokimiyat, aholini ro'yxatdan o'tkazish, soliq yig'ish ishlari dorug'achi va tamg'ach deb ataluvchi mo'g'ul amaldorlari qo'lida bo'lardi. Mo'g'ul bosqoqlari (mahalliy hokim) ixtiyoridagi ko'p sonli askarlar Mahmud izmiga bo'ysundirilgan edi. Mahmud Yalavoch shularga suyanib mo'g'ul xoqonlari talabini ijro qilar va o'zining cheksiz hukmronligini amalga oshirar edi.

Soliq turlari. Chig'atoy xonlari markaziy hokimiyat xazinasi uchun aholiga turli soliqlar solib, zo'ravonlik bilan undirib olishar edi.

Ziroatchi dehqonlardan olinadigan yer solig'i bu davrda "kalon" deb yuritilgan.

Chorvadorlarga esa "qopchur" solig'i solingan. Davlat xazinasi uchun "shulen" nomi bilan yuritilgan oziq-ovqat solig'i ham undirilgan. "Shulen" har bir podadan ikki yashar qo'y, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan.

Hunarmandlar va savdogarlardan “targ'u” solig'i undirilgan. Targ'u ishlab chiqarilgan mahsulot yoki sotilgan morning o'ttizdan bir qismi hajmida undirilgan. Bulardan tashqari aholiga tuz solig'i, jun va kumush solig'i solingan.

Soliqlar mahalliy amaldorlar tomonidan barot (ijara) tartibida avvaldan bir yo'la to'lab yuborilardi, so'ngra ular aholidan yig'ib olinardi. Aholidan yig'ib olish paytlarida soliqlar, shubhasiz, rasmiylashtirilgan miqdordan oshirib undirilardi.

Mo'g'ullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mo'g'ul xoqonlari o'zlariga xizmat ko'rsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yog'ochdan yasalgan taxtachalardan iborat bo'lardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bo'lgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yig'uvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yig'im va to'lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar ko'plab berilardi.

Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yo'llarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining bo'yniga yuklangan edi. Davlat topshirig'i bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga ot-ulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi.

Zo'rlik, jabr-zulmning nihoyatda kuchayishi, xilma-xil majburiy to'lov va yig'imlarning haddan tashqari ko'pligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mo'g'ullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh ko'tarishiga olib keldi. Shunday qo'zg'olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlog'ida ko'tarilgan xalq qo'zg'oloni bo'ldi.

Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotning jonlanishi.

Ulug’ xoqon farmoni. XIII asr o'rtalarida Chig'atoy ulusining mo'g'ul amaldorlari doirasida o'troqlikka ko'chish, shahar hayotiga yaqinlashish, mahalliy o'troq aholining boy madaniyatidan foydalanish jarayoni kuchayadi. Mo'g'ulistonning ulug' xoqoni Munke soliq va hashar ishlarini tartibga solish to'g'risida maxsus farmon -yorliq chiqaradi. Yomlar bo'ylab pochta xizmati uchun ajratilgan otlar soni belgilanib, aholidan ortiqcha ot talab qilish man etiladi. Shuningdek, elchilarga, qo'llarida bevosita topshiriqlari bo'lmasa, shahar yoki qishloqlarga kirmasligi va aholidan ular uchun belgilanadigan ortiqcha yem-xashak hamda oziq-ovqat olmasligi uqtiriladi. Shu tariqa aholi o'zboshimchalik bilan yig'ib olinadigan hisobsiz to'lovlardan ozod bo'ladi.

Mas’udbekning pul islohoti. Movarounnahrda asta-sekinlik bilan bo'lsa-da, shahar hayoti, xususan hunarmandchilik va savdo munosabatlari jonlana boshlaydi. Shaharlarning ichki hayoti, ayniqsa tovar va pul munosabatlarining tiklanishida Mas'udbek tomonidan 1271-yilda amalga oshirilgan pul islohoti muhim ahamiyatga ega bo'ladi. U Movarounnahrning 16 ta shahar va viloyatlarida, jumladan, Samarqand, Buxoro, Taroz, O'tror, Xo'jand va boshqa shaharlarda bir xil vazn va yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib, mamlakatda ularni muomalaga chiqaradi. Bu borada shuni qayd qilish joizki, yarim asr mobaynida Movarounnahrda kumush tangalar muntazam zarb etilmagani nazarga olinsa, Mas'udbekning pul islohoti tufayli mamlakatda tovar va pul munosabatlari tiklanib, shaharlar hayotining jonlanishida muhim ahamiyat kasb etgan.

3. Kebekxon va uning islohotlari. XIV asrning birinchi yarmida Chig'atoy ulusida mo'g'ullarning o'troqlikka o'tish jarayoni kuchayib, ularning ijtimoiy hayotida jiddiy o'zgarishlar sodir bo'la boshlaydi. Movarounnahrdek madaniy o'lka bilan mustahkam aloqa o'rnatishga va o'troq hayot kechirishga intilgan Chig'atoy xonlaridan biri Kebek (1318-1326) edi. U hokimiyatni bevosita o'z qo'liga olib, Qashqadaryo vohasidagi qadimgi Nasaf shahri yonida o'ziga saroy qurdiradi. Saroy mo'g'ul tilida "Qarshi" deb yuritiladi. Kebekxon o'z Iqarorgohini mo'g'ul hukmdorlari orasida birinchi bo'lib Movarounnahrga ko'chiradi. Shu saroyda turib u mamlakatni idora qiladi. Keyinchalik bu saroy atrofida yangi binolar qad ko'taradi va eski Nasaf shahri bilan qo'shilib ketadi. Shundan e'tiboran bu shahar "Qarshi" deb atala boshlanadi.

Kebek davlatni idora etish tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga solish maqsadida ma'muriy va pul islohoti o'tkazadi. Kebekning islohoti bo'yicha davlat yurtlarga, Movarounnahr hududlari tumanlarga bo'linadi. Jumladan, Samarqand viloyati 7 ta, Farg'ona vodiysi 9 ta tumanga bo'linadi. Ammo ma'muriy islohot mahalliy hokimliklar va bekliklarga barham bermaydi, balki ularga moslashadi. Ilgarigi mahalliy hokimlar tumanlarning noibiga aylantiriladi. Avvalgi mahalliy hukmdorlar - maliklar va sadrlarning o'rinlarini turk-mo'g'ul urug' boshliqlari egallaydi. Kebek joriy qilgan ma'muriy bo'linish, garchi qadimiy an'analarga barham bera olmagan bo'lsa-da, davlatni mustahkamlashda ijobiy rol o'ynaydi.

Kebek davrida ichki savdo-sotiqni tartibga solish, qo'shni davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun butun mamlakatda yagona pul joriy qilinadi. Erondagi Hulakuiylar davlati va Oltin O'rda xonligining kumush tangalari namunasida ikki xil pul: og'irligi 8 grammlik katta kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etilgan. Katta tanga "dinar", kichigi "dirham" deb atalgan. "Kepaki" deb nom olgan bu tangalar Samarqand va Buxoroda zarb etilib, muomalaga chiqarilgan.

Iqtisodiy hayotning jonlanishi. Mamlakat ijtimoiy hayotida sodir bo'lgan jiddiy o'zgarishlar, shubhasiz uning iqtisodiy jihatdan jonlanishiga turtki ham bo'ldi. Mo'g'ullar istilosi davrida xarob bo'lgan hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik asta-sekin tiklana boshlaydi. Hunarmandchilik va ichki-tashqi savdoning jonlanishi, shubhasiz, xarob bo'lgan shaharlarning qayta tiklanishiga sabab bo'ladi. Garchi hali ko'pgina shahar va viloyatlar xaroba va yarim xaroba holida yotgan bo'lsa-da, Urganch va Buxoro shaharlari qayta tiklanadi. Qadimgi Samarqand vayronalari yonginasida yangitdan shahar qad ko'taradi. Shaharlarda turli xil davlat, jamoat va ma'rifat binolari qad ko'taradi. Shahar bozorlari gavjumlashadi.

Yer egaligi. Mo'g'ullar hukmronligi davrida O'rta Osiyoda yerga bo'lgan egalikning mulki devon, mulki inju, mulki vaqf va mulk deb ataluvchi to'rt xil shakli mavjud edi. Mulklarning kattagina qismi harbiy ma'murlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar bo'lib, ular suyurg'ol yerlari deb yuritilardi. Sunday yerlarga ega bo'lgan yerdorlar - suyurg'ol egalari barcha soliq va to'lovlardan ozod etilardi. Suyurg'ol yerlari avloddan-avlodga meros tariqasida o'tardi.

Yirik yerdorlar qo'lidagi mulk yerlariga yersiz yoki kam yerli dehqonlar biriktirilib, ular bunday mulklarda hosilning 1/3 evaziga ijarachi bo'lib ishlar edilar.

Chig’atoy ulusining bo’linishi. Mo'g'ul hukmdorlari va mulkdorlari o'rtasida bosib olingan mamlakatlarning xalqlariga ikki xil qarash mavjud edi. Ba'zilari mahalliy zodagonlar, savdogarlar bilan yaqinlashish, hunarmandchilik, dehqonchilikni rivojlantirish, islom dinini qabul qilish tarafdori edi. Boshqalari esa o'troqlik va shahar hayotiga qarshi bo'lib, shaharlarni buzib tashlash, bog' va ekinzorlarni o'tlovlarga aylantirishni istardilar.

Asta-sekin Chig'atoy ulusining bir qator xonlari o'z urug'-qabilalari bilan Movarounnahrga ko'chib kelib, mahalliy aholi bilan qo'shilib, o'troqlashib bordilar. Ko'chib kelmay Yettisuvda yashayotgan mo'g'ullar Movarounnahrga ko'chib kelganlarni "qoraunas" (duragay), Movarounnahrda yashayotgan mo'g'ullar esa ularni "jete" (qaroqchi, talonchi) deb atay boshladilar. Bu amalda bir-birini haqorat qilish edi. Ular o'rtasida ziddiyat, nafrat kuchayib bordi. Oqibatda Chig'atoy ulusi XIV asrning 40-yillarida ikkiga bo'linib ketdi.

Chig'atoy ulusining Sharqiy Turkiston Janubiy Sibir va Yettisuv qismi Mo'g'uliston deb atala boshlandi. 1348-yilda Chig'atoy naslidan bo'lgan Tug'luq Temur Mo'g'uliston xoni etib ko'tarildi. Ulusning g'arbiy qismi - Movarounnahr mustaqil idora qilinadigan bo'ldi.

Madaniy hayot. Fan, adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boshlaydi. Xususan, shaharsozlik bilan bog'liq bo'lgan binokorlik va me'morchilik yo'lga qo'yiladi. Koshinpazlik, ganchkorlik, parchinsozlik, me’moriy g’isht o’ymakorligi va me'moriy xattotlik asriy an'ana va tajribalar asosida tiklanib, hatto birmuncha taraqqiy ham qiladi. Binokor-me'morlar qo'li bilan qurilgan ko'rkam imorat-u inshootlar: masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara, minora va saroylar qad ko'taradi. Ularning ayrimlari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Buxoro shahridagi Sayfuddin Boxarziy, Bayonqulixon maqbaralari, Samarqanddagi mashhur Shohizinda me'moriy ansamblining asosiy qismi bo'lgan Qusam ibn Abbos maqbarasining ziyoratxonasi, Ko’hna Urganchdagi balandligi 62 metrli ulug'vor minora, Najmiddin Kubro va To'rabekxonim maqbaralari shular jumlasidandir.

XIII asr o'rtalarida Buxoroda "Mas'udiya" va "Xoniya" nomlari bilan shuhrat topgan ikkita madrasa bino qilinadi, ularning har birida mingtagacha tolibi ilm ahli tahsil ko'radi.

XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asr boshlarida fors-tojik she'riyatining yirik namoyandalaridan Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy kabi buyuk siymolar yashab ijod etganlar.

Jaloliddin Rumiy (1207-1273) buyuk tasavvuf shoiri bo'lib, 36 ming baytdan iborat "Masnaviyi ma'naviy" nomli poemasini yaratdi. Bu asarda u tasavvuf falsafasining asoslarini talqin etadi.

Bu davrning mashhur mutafakkir adiblarining yana biri Sa'diy Sheroziy (1219-1293) dir. U o'zining "Guliston" "Bo'ston" nomli asarlaridagi sermazmun g'azallari bilan sharq adabiyotining taraqqiyotida o'chmas iz qoldirdi. U o'z asarlarida ona yerga bo'lgan muhabbat va insonparvarlik g'oyalarini mohirona bayon etadi.

O'z davrining buyuk adiblaridan Amir Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Nizomiy Ganjaviydan so'ng "Xamsa" dostonini yozgan ham shoir, ham musiqashunos mutafakkirlardan edi. U "Zafarlar kaliti", "Falakning to'qqiz gumbazi" kabi asarlar muallifidir.

XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixnavislik ham taraqqiy qiladi. Bu davrda Juzjoniyning "Tabaqoti Nosiriy" ("Nosir turkumlari"), Juvayniyning "Tarixi jahonkushoy" ("Jahon fotihi tarixi"), Rashiduddin Fazlullohning "Jome at-tavorix" ("Tarixlar to'plami") kabi qimmatli tarixiy asarlari yoziladi. Bu asarlar o'sha davr tarixi, ayniqsa mo'g'ullar istibdodini o'rganishda birinchi darajali manba hisoblanadi.

Bu davrda turkiy tildagi adabiyot ham rivoj topa boshlaydi. Keyinchalik u "Chig'atoy till" va "Chig'atoy adabiyoti" nomini oladi.

Показать больше ...

Mo’gullar istebdodi davrida davlatchiligimiz tarixi

REJA:

1. Mo‘g‘illar tomonidan Markaziy Osiyoning zabt etilishi.

2. Mo‘g‘illar davri davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar

3. CHig‘itoy ulusining tashkil topshi,hokimiyat va boshqaruvning amalga oshirilishi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Mo'g'ullar istilosi oqibatida Movarounnahr va Xorazmning yashnab turgan obod dehqonchilik viloyatlari halokatga uchradi. Gavjum va ko'rkam shaharlar, ayniqsa Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Banokat, Xo'jand va boshqalar xarobazorga aylantirildi. Marv vohasining sug'orish tarmoqlarining bosh to'g'oni - mashhur Sultonband buzib tashlandi.

Samarqandliklar o'z ona shaharlarini tark etib chiqib ketdilar. Marv aholisi esa suvsizlikdan qurib borayotgan qishloqlarni tashlab, o'zga yerlarga borib joylashdi. Urganch suvga bostirilib, batamom vayron etildi. Xorazm va Movarounnahrning ziroatchi aholisi sonining keskin kamayib ketishi oqibatida ekin maydonlari jiddiy qisqarib, dehqonchilik tanazzulga yuz o'girdi.

Mohir hunarmandlar g'oliblarning yurtini obod etish uchun majburan Mo'g'ulistonga yuborildi. Butun Sharqda shuhrat topgan qurol-aslaha yasash, nafis ipak matolar to'qish, naqshli shishasozlik hunarmandchiligi barham topdi.

Asrlar davomida Xitoy va Hindistondan Turkiston orqali Kichik Osiyo va Yevropa tomon kesib o'tgan mashhur Ipak yo'li mo’g’ullar bosqini davrida butunlay harakatsiz qoldi. Bu davrda ilm va ma'rifatga yetkazilgan jarohat ham oz bo'lmadi.

Chig’atoy ulusining tashkil topishi.

O’lkaning taqsimlanishi. Zabt etilgan o'lka va viloyatlarni Chingizxon hali hayotlik chog'idayoq o'g'illariga taqsimlab berdi. Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil bo'yi, Xorazm va Darbandgacha to'ng'ich o'g'li Jo'ji va uning vafotidan keyin esa nabirasi Botuga topshirildi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrga uning ikkinchi o'g'li Chig'atoy ega bo'ldi. Chingizxon G'arbiy Mo'g'ulistonm, shuningdek, Tarbag'atoym uchinchi o'g'li va vorisi O'qtoyga berdi. Kenja o'g'li Tuluga esa Mo'g'uliston, Xitoy va Qirg’izlar yeri tegdi. Shunday qilib, mo'g'ullar bosib olingan viloyatlarni uluslarga taqsimlash asosida boshqarishga kirishdi.

Chingizxon vafotidan so'ng (1227) O'qtoy mo'g'ullar davlatining ulug' xoqoni qilib tayinlandi. Uluslarning hukmdorlari "xon" deb yuritilardi. Ulug' xoqonning qarorgohi Qoraqurum shahrida bo'lib, u yerdan turib xonlarning xatti-harakatini qattiq nazorat qilib borar edi. Chingizxon vafotidan keyin ham mo'g'ullarning G'arbga tomon yurishi davom etdi. 1236-1241-yillarda Rusiya zabt etilib, Oltin O'rda davlati tashkil topadi. 1256-yilda Eron batamom bosib olinib,

Hulokuiylar davlati vujudga keladi. 1258-yilda Huloku abbosiylar sulolasiga xotima beradi. Mo'g'ullar Osiyo va Yevropaning katta qismida o'z hukmronligini o'rnata olgan bo'lsalar-da, yagona markazlashgan davlat tuza olmadilar. Ulus xonlari ulug' xoqonga nomigagina bo'ysunsalar-da, amalda o'z bilganlaricha ish yuritardilar. Ulus xonlari o'rtasida yo ulug' xoqon bo'lish uchun, yo boshqa ulus tasarrufidagi hududlarni egallab olish uchun o'zaro keskin ichki kurash, ziddiyatlar avj olib turardi.

Chig’atoy ulusi. XIII asrning 20-yillarida Chig'atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig'atoy ulusi tashkil topdi. Chig'atoyxonning ulusni boshqaradigan o'rdasi Ili daryosi bo'yida edi. Viloyatlar va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda Chig'atoy o'ziga bo'ysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi.

Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari hali Movarounnahr zabt etilmasdan ilgari Chingizxon huzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga beriladi. U Xo'jand shahrini o'ziga qarorgoh qilib oladi va shu yerda turib, Movarounnahrni idora qila boshlaydi. Harbiy hokimiyat, aholini ro'yxatdan o'tkazish, soliq yig'ish ishlari dorug'achi va tamg'ach deb ataluvchi mo'g'ul amaldorlari qo'lida bo'lardi. Mo'g'ul bosqoqlari (mahalliy hokim) ixtiyoridagi ko'p sonli askarlar Mahmud izmiga bo'ysundirilgan edi. Mahmud Yalavoch shularga suyanib mo'g'ul xoqonlari talabini ijro qilar va o'zining cheksiz hukmronligini amalga oshirar edi.

Soliq turlari. Chig'atoy xonlari markaziy hokimiyat xazinasi uchun aholiga turli soliqlar solib, zo'ravonlik bilan undirib olishar edi.

Ziroatchi dehqonlardan olinadigan yer solig'i bu davrda "kalon" deb yuritilgan.

Chorvadorlarga esa "qopchur" solig'i solingan. Davlat xazinasi uchun "shulen" nomi bilan yuritilgan oziq-ovqat solig'i ham undirilgan. "Shulen" har bir podadan ikki yashar qo'y, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan.

Hunarmandlar va savdogarlardan “targ'u” solig'i undirilgan. Targ'u ishlab chiqarilgan mahsulot yoki sotilgan morning o'ttizdan bir qismi hajmida undirilgan. Bulardan tashqari aholiga tuz solig'i, jun va kumush solig'i solingan.

Soliqlar mahalliy amaldorlar tomonidan barot (ijara) tartibida avvaldan bir yo'la to'lab yuborilardi, so'ngra ular aholidan yig'ib olinardi. Aholidan yig'ib olish paytlarida soliqlar, shubhasiz, rasmiylashtirilgan miqdordan oshirib undirilardi.

Mo'g'ullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mo'g'ul xoqonlari o'zlariga xizmat ko'rsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yog'ochdan yasalgan taxtachalardan iborat bo'lardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bo'lgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yig'uvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yig'im va to'lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar ko'plab berilardi.

Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yo'llarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining bo'yniga yuklangan edi. Davlat topshirig'i bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga ot-ulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi.

Zo'rlik, jabr-zulmning nihoyatda kuchayishi, xilma-xil majburiy to'lov va yig'imlarning haddan tashqari ko'pligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mo'g'ullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh ko'tarishiga olib keldi. Shunday qo'zg'olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlog'ida ko'tarilgan xalq qo'zg'oloni bo'ldi.

Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotning jonlanishi.

Ulug’ xoqon farmoni. XIII asr o'rtalarida Chig'atoy ulusining mo'g'ul amaldorlari doirasida o'troqlikka ko'chish, shahar hayotiga yaqinlashish, mahalliy o'troq aholining boy madaniyatidan foydalanish jarayoni kuchayadi. Mo'g'ulistonning ulug' xoqoni Munke soliq va hashar ishlarini tartibga solish to'g'risida maxsus farmon -yorliq chiqaradi. Yomlar bo'ylab pochta xizmati uchun ajratilgan otlar soni belgilanib, aholidan ortiqcha ot talab qilish man etiladi. Shuningdek, elchilarga, qo'llarida bevosita topshiriqlari bo'lmasa, shahar yoki qishloqlarga kirmasligi va aholidan ular uchun belgilanadigan ortiqcha yem-xashak hamda oziq-ovqat olmasligi uqtiriladi. Shu tariqa aholi o'zboshimchalik bilan yig'ib olinadigan hisobsiz to'lovlardan ozod bo'ladi.

Mas’udbekning pul islohoti. Movarounnahrda asta-sekinlik bilan bo'lsa-da, shahar hayoti, xususan hunarmandchilik va savdo munosabatlari jonlana boshlaydi. Shaharlarning ichki hayoti, ayniqsa tovar va pul munosabatlarining tiklanishida Mas'udbek tomonidan 1271-yilda amalga oshirilgan pul islohoti muhim ahamiyatga ega bo'ladi. U Movarounnahrning 16 ta shahar va viloyatlarida, jumladan, Samarqand, Buxoro, Taroz, O'tror, Xo'jand va boshqa shaharlarda bir xil vazn va yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib, mamlakatda ularni muomalaga chiqaradi. Bu borada shuni qayd qilish joizki, yarim asr mobaynida Movarounnahrda kumush tangalar muntazam zarb etilmagani nazarga olinsa, Mas'udbekning pul islohoti tufayli mamlakatda tovar va pul munosabatlari tiklanib, shaharlar hayotining jonlanishida muhim ahamiyat kasb etgan.

3. Kebekxon va uning islohotlari. XIV asrning birinchi yarmida Chig'atoy ulusida mo'g'ullarning o'troqlikka o'tish jarayoni kuchayib, ularning ijtimoiy hayotida jiddiy o'zgarishlar sodir bo'la boshlaydi. Movarounnahrdek madaniy o'lka bilan mustahkam aloqa o'rnatishga va o'troq hayot kechirishga intilgan Chig'atoy xonlaridan biri Kebek (1318-1326) edi. U hokimiyatni bevosita o'z qo'liga olib, Qashqadaryo vohasidagi qadimgi Nasaf shahri yonida o'ziga saroy qurdiradi. Saroy mo'g'ul tilida "Qarshi" deb yuritiladi. Kebekxon o'z Iqarorgohini mo'g'ul hukmdorlari orasida birinchi bo'lib Movarounnahrga ko'chiradi. Shu saroyda turib u mamlakatni idora qiladi. Keyinchalik bu saroy atrofida yangi binolar qad ko'taradi va eski Nasaf shahri bilan qo'shilib ketadi. Shundan e'tiboran bu shahar "Qarshi" deb atala boshlanadi.

Kebek davlatni idora etish tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga solish maqsadida ma'muriy va pul islohoti o'tkazadi. Kebekning islohoti bo'yicha davlat yurtlarga, Movarounnahr hududlari tumanlarga bo'linadi. Jumladan, Samarqand viloyati 7 ta, Farg'ona vodiysi 9 ta tumanga bo'linadi. Ammo ma'muriy islohot mahalliy hokimliklar va bekliklarga barham bermaydi, balki ularga moslashadi. Ilgarigi mahalliy hokimlar tumanlarning noibiga aylantiriladi. Avvalgi mahalliy hukmdorlar - maliklar va sadrlarning o'rinlarini turk-mo'g'ul urug' boshliqlari egallaydi. Kebek joriy qilgan ma'muriy bo'linish, garchi qadimiy an'analarga barham bera olmagan bo'lsa-da, davlatni mustahkamlashda ijobiy rol o'ynaydi.

Kebek davrida ichki savdo-sotiqni tartibga solish, qo'shni davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun butun mamlakatda yagona pul joriy qilinadi. Erondagi Hulakuiylar davlati va Oltin O'rda xonligining kumush tangalari namunasida ikki xil pul: og'irligi 8 grammlik katta kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etilgan. Katta tanga "dinar", kichigi "dirham" deb atalgan. "Kepaki" deb nom olgan bu tangalar Samarqand va Buxoroda zarb etilib, muomalaga chiqarilgan.

Iqtisodiy hayotning jonlanishi. Mamlakat ijtimoiy hayotida sodir bo'lgan jiddiy o'zgarishlar, shubhasiz uning iqtisodiy jihatdan jonlanishiga turtki ham bo'ldi. Mo'g'ullar istilosi davrida xarob bo'lgan hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik asta-sekin tiklana boshlaydi. Hunarmandchilik va ichki-tashqi savdoning jonlanishi, shubhasiz, xarob bo'lgan shaharlarning qayta tiklanishiga sabab bo'ladi. Garchi hali ko'pgina shahar va viloyatlar xaroba va yarim xaroba holida yotgan bo'lsa-da, Urganch va Buxoro shaharlari qayta tiklanadi. Qadimgi Samarqand vayronalari yonginasida yangitdan shahar qad ko'taradi. Shaharlarda turli xil davlat, jamoat va ma'rifat binolari qad ko'taradi. Shahar bozorlari gavjumlashadi.

Yer egaligi. Mo'g'ullar hukmronligi davrida O'rta Osiyoda yerga bo'lgan egalikning mulki devon, mulki inju, mulki vaqf va mulk deb ataluvchi to'rt xil shakli mavjud edi. Mulklarning kattagina qismi harbiy ma'murlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar bo'lib, ular suyurg'ol yerlari deb yuritilardi. Sunday yerlarga ega bo'lgan yerdorlar - suyurg'ol egalari barcha soliq va to'lovlardan ozod etilardi. Suyurg'ol yerlari avloddan-avlodga meros tariqasida o'tardi.

Yirik yerdorlar qo'lidagi mulk yerlariga yersiz yoki kam yerli dehqonlar biriktirilib, ular bunday mulklarda hosilning 1/3 evaziga ijarachi bo'lib ishlar edilar.

Chig’atoy ulusining bo’linishi. Mo'g'ul hukmdorlari va mulkdorlari o'rtasida bosib olingan mamlakatlarning xalqlariga ikki xil qarash mavjud edi. Ba'zilari mahalliy zodagonlar, savdogarlar bilan yaqinlashish, hunarmandchilik, dehqonchilikni rivojlantirish, islom dinini qabul qilish tarafdori edi. Boshqalari esa o'troqlik va shahar hayotiga qarshi bo'lib, shaharlarni buzib tashlash, bog' va ekinzorlarni o'tlovlarga aylantirishni istardilar.

Asta-sekin Chig'atoy ulusining bir qator xonlari o'z urug'-qabilalari bilan Movarounnahrga ko'chib kelib, mahalliy aholi bilan qo'shilib, o'troqlashib bordilar. Ko'chib kelmay Yettisuvda yashayotgan mo'g'ullar Movarounnahrga ko'chib kelganlarni "qoraunas" (duragay), Movarounnahrda yashayotgan mo'g'ullar esa ularni "jete" (qaroqchi, talonchi) deb atay boshladilar. Bu amalda bir-birini haqorat qilish edi. Ular o'rtasida ziddiyat, nafrat kuchayib bordi. Oqibatda Chig'atoy ulusi XIV asrning 40-yillarida ikkiga bo'linib ketdi.

Chig'atoy ulusining Sharqiy Turkiston Janubiy Sibir va Yettisuv qismi Mo'g'uliston deb atala boshlandi. 1348-yilda Chig'atoy naslidan bo'lgan Tug'luq Temur Mo'g'uliston xoni etib ko'tarildi. Ulusning g'arbiy qismi - Movarounnahr mustaqil idora qilinadigan bo'ldi.

Madaniy hayot. Fan, adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boshlaydi. Xususan, shaharsozlik bilan bog'liq bo'lgan binokorlik va me'morchilik yo'lga qo'yiladi. Koshinpazlik, ganchkorlik, parchinsozlik, me’moriy g’isht o’ymakorligi va me'moriy xattotlik asriy an'ana va tajribalar asosida tiklanib, hatto birmuncha taraqqiy ham qiladi. Binokor-me'morlar qo'li bilan qurilgan ko'rkam imorat-u inshootlar: masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara, minora va saroylar qad ko'taradi. Ularning ayrimlari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Buxoro shahridagi Sayfuddin Boxarziy, Bayonqulixon maqbaralari, Samarqanddagi mashhur Shohizinda me'moriy ansamblining asosiy qismi bo'lgan Qusam ibn Abbos maqbarasining ziyoratxonasi, Ko’hna Urganchdagi balandligi 62 metrli ulug'vor minora, Najmiddin Kubro va To'rabekxonim maqbaralari shular jumlasidandir.

XIII asr o'rtalarida Buxoroda "Mas'udiya" va "Xoniya" nomlari bilan shuhrat topgan ikkita madrasa bino qilinadi, ularning har birida mingtagacha tolibi ilm ahli tahsil ko'radi.

XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asr boshlarida fors-tojik she'riyatining yirik namoyandalaridan Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy kabi buyuk siymolar yashab ijod etganlar.

Jaloliddin Rumiy (1207-1273) buyuk tasavvuf shoiri bo'lib, 36 ming baytdan iborat "Masnaviyi ma'naviy" nomli poemasini yaratdi. Bu asarda u tasavvuf falsafasining asoslarini talqin etadi.

Bu davrning mashhur mutafakkir adiblarining yana biri Sa'diy Sheroziy (1219-1293) dir. U o'zining "Guliston" "Bo'ston" nomli asarlaridagi sermazmun g'azallari bilan sharq adabiyotining taraqqiyotida o'chmas iz qoldirdi. U o'z asarlarida ona yerga bo'lgan muhabbat va insonparvarlik g'oyalarini mohirona bayon etadi.

O'z davrining buyuk adiblaridan Amir Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Nizomiy Ganjaviydan so'ng "Xamsa" dostonini yozgan ham shoir, ham musiqashunos mutafakkirlardan edi. U "Zafarlar kaliti", "Falakning to'qqiz gumbazi" kabi asarlar muallifidir.

XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixnavislik ham taraqqiy qiladi. Bu davrda Juzjoniyning "Tabaqoti Nosiriy" ("Nosir turkumlari"), Juvayniyning "Tarixi jahonkushoy" ("Jahon fotihi tarixi"), Rashiduddin Fazlullohning "Jome at-tavorix" ("Tarixlar to'plami") kabi qimmatli tarixiy asarlari yoziladi. Bu asarlar o'sha davr tarixi, ayniqsa mo'g'ullar istibdodini o'rganishda birinchi darajali manba hisoblanadi.

Bu davrda turkiy tildagi adabiyot ham rivoj topa boshlaydi. Keyinchalik u "Chig'atoy till" va "Chig'atoy adabiyoti" nomini oladi.

10-mavzu: Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

REJA:

1. XIV asr o’rtalaridaMovaraunnaxirdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat

2. Amir Temur davlatining tashkil topishi va o‘zbek davlatchiligi tarixida бошқарувнинг yangi bosqichga ko’tarilishi.

3. Amir Temur харбий юришлари.

4. Amir Temur davri davlat boshqaruvi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

XIV asr o‘rtalariga kelib, chig‘atoy ulusidagi barqarorlik qozonxon vafotidan so‘ng (1336-1347) barxam topdi. Siyosiy va iqtisodiy inqiroz Amir qozong‘on (1347-1357) davrida yanada avj oldi. Amir qozog‘on fitna natijasida o‘ldirilgach, CHig‘atoy ulusi beklari o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar: Keshda Amir Xoji Barlos, Xo‘jandda Boyazdi jaloyir, Balxda O‘ljoy Bug‘o Suldus, SHibirgonda Muxammad Xoja Aperdi nayman, Xuttalonda Amir Kayxusrav va O‘ljoy Aperdi, Totkand va Saripulda Xizr YAsovuriy, Ko‘xistonda Amir Sotilmish xukmronlikni qo‘lga kiritdilar. 1348 bil taxtni egallagan Tug‘luq Temur Movarounnaxrda o‘z mavqeini tiklash uchun ikki marta (1360-1361) yurish qildi. SHu vaqtda Tug‘luq Temur xizmatiga kirgan Amir Temur SHaxrisabz xokimi etib tayinlandi. 1362 yilda u Balx xokimi Amir Xusayn ibn Musallab bilan yaqinlashib, mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzdilar. Biroq 1365 bil Ilyosxo‘jaga qarshi bo‘lgan «Loy jangi» dagi mag‘lubiyat ularning ittifoqiga raxna soladi. Samarqandni ishg‘ol qilmoqchi bo‘lgan Ilyosxo‘ja esa sarbadorlardan mag‘lubiyatga uchrab, chekinadi. Ikki amir kelib, Samarqandni egallaydi. Sarbadorlar boshliqlarining Amir Xusayn tomonidan qatl etilishi o‘rtadagi ittifoqning barxam topishiga sabab bo‘ladi. 1370 yil Amir Temur qo‘shinlari Balxda Amir Xusaynni mag‘lubiyatga uchratdi va shu erda amirlar qurultoyida Amir Temur Movarounnaxr xukmdori etib saylandi. Amir Temur xukmronligi yillarida CHingizxon naslidan Suyurgatmish (1370-1388) va uning o‘g‘li Sulton Maxmud (1388-1402) rasmiy ravishda taxtni boshqardilar.

Amir Temur Movarounnaxrning qonuniy xukmdori bo‘lib olgach, mamlakat xududlarini birlashtirishga kirishdi. Xorazm ustiga besh marotaba (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) yurish qildi. SHosh, termiz, Xisor, Badaxshon, qunduz xukmdorlari tobelik bildirdilar. Mo‘g‘uliston ustiga to‘rt marta yurish qilib, sharqiy xududlar daxlsizligini ta’minlaydi 1371, 1374, 1375, 1376, 1377). Uch bor Mang‘ishloq xokimi To‘yxoja o‘g‘lon farzandi, Oltin O‘rda xoni To‘xtamishga qarshi yurish qilib, (1389, 1391, 1394. 1395) Oltin O‘rdani mag‘lubiyatga uchratdi.

Amir Temur 1380 yildan boshlab Xuroson yurishlarini boshlaydi. Tus, Nishopur, Sabzavor jangsiz taslim bo‘ldi. SHundan so‘ng Amir Temurning Eronga qarshi uch yillik (1386), besh yillik (1392), etti yillik (1399) amalga oshiriladi. 1398-1399 (sentyabr-mart) yillarda Xindiston yurishi, 1401 bil SHomga, 1402 yili Boyazidga qarshi yurishlari muvaffaqiyatli yakunlandi. Eng asosiy yurishlardan biri Xitoyga qarshi mo‘ljallangan edi. Bu yurishga 1404 yil kuzidan tayyorgarlik boshlandi, biroq Amir Temurning 1405 yil 18 fevralda vafot etishi Xitoy safarining amalga oshmay qolishiga sabab bo‘ldi.

Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi butun xududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. Davlat o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra xarbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Amir Temur o‘ziga qadar mavjud bo‘lgan davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi:

- davlat siyosiy jixatdan mustaqil bo‘lishi.

- Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi.

- Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida boshqarilishi.

- Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo‘lishi.

- Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar axvoli davlat e’tiborida bo‘lishi.

- Fan va madaniyat ravnaqi to‘g‘risida doimiy qayg‘urish.

- Xar bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan xolda olib borishi.

- Davlat tepasidagi kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustaxkam iyon, g‘oyat yuksak ma’naviyat va millatparvarlik ila anglamog‘i.

Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to‘qqizinchisini, ya’ni, jamiyat rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta’minlashini qo‘shdi. Boshqaruv ikki idordan: dargox va vazirlik (devon) dan iborat bo‘lgan. Dargoxni Oliy xukmdor boshqargan. Dargox faoliyatini boshqarish, uning devonlar, maxalliy xokimyat idoralari bilan bog‘lanib turish ishlarini Oliy devon yuritgan.

Oliy devonda-ijroiya xokimyatida bosh vazir, xarbiy vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarxadlar va tobex mamlakatlar boshqaruvi bilan shug‘ullanuvchi uch vazir devonbegiga xisobot berib turgan.

Markaziy xokimyat tizimida shayxuislom, qozikalon, qoziy axdos (odat bo‘yicha xkum chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri axzam (vaqf erlari, mulklari musasaddisi), dodxox (shikoyatlarni qiruvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul va boshqalar bo‘lgan.

O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixida Amir Temurning xizmati shundaki. U davlatchilikning boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib qoidalar, xuquqiy asoslarini yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi. Tashqi va ichki favqulodda voqealardan voqif turuvchi ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, ming nafar ot ming choparlar bo‘lgan. Butun saltanat bo‘ylab bir kunlik yo‘l oralig‘ida emxonalar tashkil etilgan. Xar bir emda 20-200 boshdan ot – ulov tutilgan. Amir Temur mamlaktatni boshqarishda o‘z yaqinlariga suyangan. Davlat boshqaruv ishlarida Soxibqiron islom qonun-qoidalariga asoslangan.

Amir Temur xokimyat tepasiga kelgach, barcha soxada mo‘g‘ullardan qolgan vayronagarchilikni tugatish va obodonlashtirishi, qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tarmoqlarini ta’mirlash ishlariga asosiy e’tibor qratdi. Davlat turli toifaga mansul mulk soxiblari birlashtirildi. qattiq intizom o‘rganildi. Mamlakatda axvol yaxshilanib, xunarmand axolining turmush darajasi yaxshilandi. Temur davlatidagi ijtimoiy tuzum davlat tarkibiga kirgan xalqlarning turli tumanligi, ularning bir-biri bilan aloqadorligi, inobati bilan bog‘liq edi.

Amir Temur mamlakatni boshqarishda axolining o‘n ikkita ijtimoiy guruxga bo‘lganligi manbalarida qayd etilgan. Ular quydagi ijtimoiy toifalardir:

-sayyidlar, olimlar va shayxlar.

- katta tajribaga ega ilmli kishilar.

- Duo qiluvchi taqvodorlar.

- Lashkarning sipoxlari, sarxang va amirlar.

- Askarlar va xalq ommasi.

- Dalat boshqaruv ishlarini a’lo darajada biladigan maslaxatgo‘y dono va aqlli kishilar.

- Vazirlar, kotiblar, devon boshlig‘i.

- Tibbiyot axli, munajjim va muxandislar.

- Muxaddislar va muarrixlar.

- Tasavvuf vakillari va oriflar.

- Xunarmandlar va san’atkorlar.

- Ajnabiy sayyoxlar va savdogarlar.

Bu ijtimoiy toifalar yoki qatlamlar Amir Temur davlatining ma’muriy-boshqaruv tizimidagi tartiblar bilan aloqador xolda uning xarbiy siyosiy xarakterda bo‘lganligini xam ko‘rsatib turibdi.

XV asrda ziroatchilik bilan shug‘ullanuvchi qishloq axli orasida bir qismi imtiyozlariga ega bo‘lgan va ular soliqlarning oz miqdorini to‘lashgan. Axolining juda katta qismini ijarachi-chorikorlar va jamoa dexqonlari tashkil etgan. qishloqlar jamoa yoki qariya deb yuritilgan. Uning mulki butun jamoa axliga qarashli bo‘lgan.

Xunarmandchilik soxasida asosiy ishlab chiqaruvchi ijtimoiy toifa erkin xunarmandlar bo‘lgan. Ular shaxarda yashovchi savdogarlar bilan bir qatorda madaniy markazning o‘rta xol vakillari sanalganlar.

Temuriylar davrida soliqning asosiy turi-xiroj bo‘lgan. Er solig‘i xosilning uch bir qismigacha bo‘lgan. Bog‘lardan tanobona solig‘i olingan. SHuningdek, jon solig‘i, ulog‘, begar xam mavjud edi.

Erga egalikning keng tarqalgan turixususiy er egaligi bo‘lgan suyurg‘ol edi. XV asrda ziroatchilar qanday er mulklarida yashab, ekin ekishlariga qarab xiroj to‘laganlar. Ular asosan to‘rt turga

1. davlat rlarida ishlovchi ziroatkorlar.

2. Xususiy mulk erlarida ishlaydigan ziroatchilar.

3. O‘z erida ishlovchi ziroatchilar.

4. Vaqf erlarida ishlovchi ziroatchilarga bo‘lingan.

Xiroj asosan maxsulot yoki pul bilan olingan. Mag‘lub shaxar axolisidan sari shumor (jizya) olingan. Mamlakat xavf ostida qolgan vaqtda favqulodda soliq - avorizot yig‘ib olingan. Do‘kondor xunarmandlardan tamg‘a solig‘i olingan. Xalq ko‘plab xashar ishlari (begar)ga jalb etib turilgan. SHuningdek mulkdorlar o‘z mulklarining qirqdan bir qismi miqdorida zakot to‘lab turganlar. CHegaradagi bojxonalarda chetdan kelgan savdogarlardan boj undirilgan, maxalliy savdogarlar esa tagjoy solig‘i, bog‘dorlar tanobona to‘laganlar.

Amir Temur davlatida xuquqiy munosabatlar boshqa SHarq davlatlarida bo‘lgani kabi qur’oni Karim, xadislarda bayon etilgan tartib - qoidalarga asoslangan edi.

Amir Temurning xuquq va qonun unsurlari «Temur tuzuklari»da o‘z aksini topgan. Bu asarda davlat yumushlari, xarbiy soxa, raiyat va ijtimoiy tuzumning barcha qatlamlari xaqida so‘z yuritiladi. Unda ta’kidlanishicha, dunyoviy jixatlarni xukmdorning o‘zi, ya’ni, Amir Temur nazorat qilgan va kerakli jazoni sham o‘zi bergan. SHariat ishlari bilan esa shariat qozisi shug‘ullangan. SHuningdek, davlat devonining turli bo‘g‘inlarida xam turlicha qozilar faoliyat yuritgan, masalan, lashkar uchun maxsus qozi, raiyat uchun aloxida qozi tayinlangan. Amir Temur davlatida xuquq tizimi quydagicha bo‘lgan:

SHayxulislom-mamlakatda musulmonlarni nojo‘ya ishlardan saqlash va savob ishlarga undash bo‘yicha masxul shaxs.

Sadrlar-axli islomga boshchilik qilgan. Asosiy vazifalari vaqflarni nazorat qilish bo‘lgan: shuningdek ular suyurg‘olni xam belgilab turganlar.

Mutavalliy-sadrlar tomonidan vaqflarni boshqarish va nazorat qilish bilan shug‘ullanuvchi shaxs.

qozi-xar bir shaxar va viloyatla, devonning turli bo‘g‘inlarida qonunni nazorat qilgan. qozilar martabasi va darajasiga ko‘ra bir-birilan farq qilgan.

Mudarris-diniy masalalar, shariat, tafsir, xadis va fiqxdan dars beruvchi shaxs.

Muxtasib-bozorlarda tarozi, narx-navoni nazorat qiluvchi maxsul.

Bular orasida qozi va sadrlar o‘z ishlar yuzasidan shaxsan Amir Temurning o‘ziga xisobot berib turganlar. Amir Temur qat’iy qonunlar va tartiblarni o‘z tuzuklarida yozib qoldirgan:

-xazinabon moliya ishlariga xiyonat qilsa, o‘zlashtirib olgan mablag‘i maoshidan ikki barobar ortiq bo‘lsa, ortig‘i oladigan maoshi xisobidan ushlab qolingan:

- agarda sipoxiy biror-bir kimsaga zulm qilsa, uni o‘sha jabrlangan kishiga topshirganlar va jabrlanuvchi o‘zi xoxlagancha jazolagan:

- qishloq yoki shaxar amaldorlari pastroq toifadagi kishilarga zulm etkazsalar, katta miqdorda jarimaga xukm etilganlar:

- xalqqa jabr zulm qilgan kishi jarima bilan yoki darra bilan jazolangan:

- kimda-kim o‘g‘irlik qilsa, o‘g‘irlangan narsani qaytarishi shart bo‘lgan yoki qattiq jazolangan.

Kishilarga etkazilgan xar qanday zarar uchun, jismoniy zarar uchun xamda sharob ichish, zino ishlar bilan mashg‘ul bo‘lishi kabi jinoyatlar shariat qozisi chiqargan xukmga binoan jazolangan.

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Sari shumor-soliq turi (jon solig‘I, Avorizot-favqulodda soliq

Begar-xashar ishlari

Показать больше ...

Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

REJA:

1. XIV asr o’rtalaridaMovaraunnaxirdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat

2. Amir Temur davlatining tashkil topishi va o‘zbek davlatchiligi tarixida бошқарувнинг yangi bosqichga ko’tarilishi.

3. Amir Temur харбий юришлари.

4. Amir Temur davri davlat boshqaruvi.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

XIV asr o‘rtalariga kelib, chig‘atoy ulusidagi barqarorlik qozonxon vafotidan so‘ng (1336-1347) barxam topdi. Siyosiy va iqtisodiy inqiroz Amir qozong‘on (1347-1357) davrida yanada avj oldi. Amir qozog‘on fitna natijasida o‘ldirilgach, CHig‘atoy ulusi beklari o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar: Keshda Amir Xoji Barlos, Xo‘jandda Boyazdi jaloyir, Balxda O‘ljoy Bug‘o Suldus, SHibirgonda Muxammad Xoja Aperdi nayman, Xuttalonda Amir Kayxusrav va O‘ljoy Aperdi, Totkand va Saripulda Xizr YAsovuriy, Ko‘xistonda Amir Sotilmish xukmronlikni qo‘lga kiritdilar. 1348 bil taxtni egallagan Tug‘luq Temur Movarounnaxrda o‘z mavqeini tiklash uchun ikki marta (1360-1361) yurish qildi. SHu vaqtda Tug‘luq Temur xizmatiga kirgan Amir Temur SHaxrisabz xokimi etib tayinlandi. 1362 yilda u Balx xokimi Amir Xusayn ibn Musallab bilan yaqinlashib, mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzdilar. Biroq 1365 bil Ilyosxo‘jaga qarshi bo‘lgan «Loy jangi» dagi mag‘lubiyat ularning ittifoqiga raxna soladi. Samarqandni ishg‘ol qilmoqchi bo‘lgan Ilyosxo‘ja esa sarbadorlardan mag‘lubiyatga uchrab, chekinadi. Ikki amir kelib, Samarqandni egallaydi. Sarbadorlar boshliqlarining Amir Xusayn tomonidan qatl etilishi o‘rtadagi ittifoqning barxam topishiga sabab bo‘ladi. 1370 yil Amir Temur qo‘shinlari Balxda Amir Xusaynni mag‘lubiyatga uchratdi va shu erda amirlar qurultoyida Amir Temur Movarounnaxr xukmdori etib saylandi. Amir Temur xukmronligi yillarida CHingizxon naslidan Suyurgatmish (1370-1388) va uning o‘g‘li Sulton Maxmud (1388-1402) rasmiy ravishda taxtni boshqardilar.

Amir Temur Movarounnaxrning qonuniy xukmdori bo‘lib olgach, mamlakat xududlarini birlashtirishga kirishdi. Xorazm ustiga besh marotaba (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) yurish qildi. SHosh, termiz, Xisor, Badaxshon, qunduz xukmdorlari tobelik bildirdilar. Mo‘g‘uliston ustiga to‘rt marta yurish qilib, sharqiy xududlar daxlsizligini ta’minlaydi 1371, 1374, 1375, 1376, 1377). Uch bor Mang‘ishloq xokimi To‘yxoja o‘g‘lon farzandi, Oltin O‘rda xoni To‘xtamishga qarshi yurish qilib, (1389, 1391, 1394. 1395) Oltin O‘rdani mag‘lubiyatga uchratdi.

Amir Temur 1380 yildan boshlab Xuroson yurishlarini boshlaydi. Tus, Nishopur, Sabzavor jangsiz taslim bo‘ldi. SHundan so‘ng Amir Temurning Eronga qarshi uch yillik (1386), besh yillik (1392), etti yillik (1399) amalga oshiriladi. 1398-1399 (sentyabr-mart) yillarda Xindiston yurishi, 1401 bil SHomga, 1402 yili Boyazidga qarshi yurishlari muvaffaqiyatli yakunlandi. Eng asosiy yurishlardan biri Xitoyga qarshi mo‘ljallangan edi. Bu yurishga 1404 yil kuzidan tayyorgarlik boshlandi, biroq Amir Temurning 1405 yil 18 fevralda vafot etishi Xitoy safarining amalga oshmay qolishiga sabab bo‘ldi.

Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi butun xududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. Davlat o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra xarbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Amir Temur o‘ziga qadar mavjud bo‘lgan davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi:

- davlat siyosiy jixatdan mustaqil bo‘lishi.

- Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi.

- Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida boshqarilishi.

- Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo‘lishi.

- Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar axvoli davlat e’tiborida bo‘lishi.

- Fan va madaniyat ravnaqi to‘g‘risida doimiy qayg‘urish.

- Xar bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan xolda olib borishi.

- Davlat tepasidagi kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustaxkam iyon, g‘oyat yuksak ma’naviyat va millatparvarlik ila anglamog‘i.

Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to‘qqizinchisini, ya’ni, jamiyat rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta’minlashini qo‘shdi. Boshqaruv ikki idordan: dargox va vazirlik (devon) dan iborat bo‘lgan. Dargoxni Oliy xukmdor boshqargan. Dargox faoliyatini boshqarish, uning devonlar, maxalliy xokimyat idoralari bilan bog‘lanib turish ishlarini Oliy devon yuritgan.

Oliy devonda-ijroiya xokimyatida bosh vazir, xarbiy vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarxadlar va tobex mamlakatlar boshqaruvi bilan shug‘ullanuvchi uch vazir devonbegiga xisobot berib turgan.

Markaziy xokimyat tizimida shayxuislom, qozikalon, qoziy axdos (odat bo‘yicha xkum chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri axzam (vaqf erlari, mulklari musasaddisi), dodxox (shikoyatlarni qiruvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul va boshqalar bo‘lgan.

O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixida Amir Temurning xizmati shundaki. U davlatchilikning boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib qoidalar, xuquqiy asoslarini yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi. Tashqi va ichki favqulodda voqealardan voqif turuvchi ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, ming nafar ot ming choparlar bo‘lgan. Butun saltanat bo‘ylab bir kunlik yo‘l oralig‘ida emxonalar tashkil etilgan. Xar bir emda 20-200 boshdan ot – ulov tutilgan. Amir Temur mamlaktatni boshqarishda o‘z yaqinlariga suyangan. Davlat boshqaruv ishlarida Soxibqiron islom qonun-qoidalariga asoslangan.

Amir Temur xokimyat tepasiga kelgach, barcha soxada mo‘g‘ullardan qolgan vayronagarchilikni tugatish va obodonlashtirishi, qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tarmoqlarini ta’mirlash ishlariga asosiy e’tibor qratdi. Davlat turli toifaga mansul mulk soxiblari birlashtirildi. qattiq intizom o‘rganildi. Mamlakatda axvol yaxshilanib, xunarmand axolining turmush darajasi yaxshilandi. Temur davlatidagi ijtimoiy tuzum davlat tarkibiga kirgan xalqlarning turli tumanligi, ularning bir-biri bilan aloqadorligi, inobati bilan bog‘liq edi.

Amir Temur mamlakatni boshqarishda axolining o‘n ikkita ijtimoiy guruxga bo‘lganligi manbalarida qayd etilgan. Ular quydagi ijtimoiy toifalardir:

-sayyidlar, olimlar va shayxlar.

- katta tajribaga ega ilmli kishilar.

- Duo qiluvchi taqvodorlar.

- Lashkarning sipoxlari, sarxang va amirlar.

- Askarlar va xalq ommasi.

- Dalat boshqaruv ishlarini a’lo darajada biladigan maslaxatgo‘y dono va aqlli kishilar.

- Vazirlar, kotiblar, devon boshlig‘i.

- Tibbiyot axli, munajjim va muxandislar.

- Muxaddislar va muarrixlar.

- Tasavvuf vakillari va oriflar.

- Xunarmandlar va san’atkorlar.

- Ajnabiy sayyoxlar va savdogarlar.

Bu ijtimoiy toifalar yoki qatlamlar Amir Temur davlatining ma’muriy-boshqaruv tizimidagi tartiblar bilan aloqador xolda uning xarbiy siyosiy xarakterda bo‘lganligini xam ko‘rsatib turibdi.

XV asrda ziroatchilik bilan shug‘ullanuvchi qishloq axli orasida bir qismi imtiyozlariga ega bo‘lgan va ular soliqlarning oz miqdorini to‘lashgan. Axolining juda katta qismini ijarachi-chorikorlar va jamoa dexqonlari tashkil etgan. qishloqlar jamoa yoki qariya deb yuritilgan. Uning mulki butun jamoa axliga qarashli bo‘lgan.

Xunarmandchilik soxasida asosiy ishlab chiqaruvchi ijtimoiy toifa erkin xunarmandlar bo‘lgan. Ular shaxarda yashovchi savdogarlar bilan bir qatorda madaniy markazning o‘rta xol vakillari sanalganlar.

Temuriylar davrida soliqning asosiy turi-xiroj bo‘lgan. Er solig‘i xosilning uch bir qismigacha bo‘lgan. Bog‘lardan tanobona solig‘i olingan. SHuningdek, jon solig‘i, ulog‘, begar xam mavjud edi.

Erga egalikning keng tarqalgan turixususiy er egaligi bo‘lgan suyurg‘ol edi. XV asrda ziroatchilar qanday er mulklarida yashab, ekin ekishlariga qarab xiroj to‘laganlar. Ular asosan to‘rt turga

1. davlat rlarida ishlovchi ziroatkorlar.

2. Xususiy mulk erlarida ishlaydigan ziroatchilar.

3. O‘z erida ishlovchi ziroatchilar.

4. Vaqf erlarida ishlovchi ziroatchilarga bo‘lingan.

Xiroj asosan maxsulot yoki pul bilan olingan. Mag‘lub shaxar axolisidan sari shumor (jizya) olingan. Mamlakat xavf ostida qolgan vaqtda favqulodda soliq - avorizot yig‘ib olingan. Do‘kondor xunarmandlardan tamg‘a solig‘i olingan. Xalq ko‘plab xashar ishlari (begar)ga jalb etib turilgan. SHuningdek mulkdorlar o‘z mulklarining qirqdan bir qismi miqdorida zakot to‘lab turganlar. CHegaradagi bojxonalarda chetdan kelgan savdogarlardan boj undirilgan, maxalliy savdogarlar esa tagjoy solig‘i, bog‘dorlar tanobona to‘laganlar.

Amir Temur davlatida xuquqiy munosabatlar boshqa SHarq davlatlarida bo‘lgani kabi qur’oni Karim, xadislarda bayon etilgan tartib - qoidalarga asoslangan edi.

Amir Temurning xuquq va qonun unsurlari «Temur tuzuklari»da o‘z aksini topgan. Bu asarda davlat yumushlari, xarbiy soxa, raiyat va ijtimoiy tuzumning barcha qatlamlari xaqida so‘z yuritiladi. Unda ta’kidlanishicha, dunyoviy jixatlarni xukmdorning o‘zi, ya’ni, Amir Temur nazorat qilgan va kerakli jazoni sham o‘zi bergan. SHariat ishlari bilan esa shariat qozisi shug‘ullangan. SHuningdek, davlat devonining turli bo‘g‘inlarida xam turlicha qozilar faoliyat yuritgan, masalan, lashkar uchun maxsus qozi, raiyat uchun aloxida qozi tayinlangan. Amir Temur davlatida xuquq tizimi quydagicha bo‘lgan:

SHayxulislom-mamlakatda musulmonlarni nojo‘ya ishlardan saqlash va savob ishlarga undash bo‘yicha masxul shaxs.

Sadrlar-axli islomga boshchilik qilgan. Asosiy vazifalari vaqflarni nazorat qilish bo‘lgan: shuningdek ular suyurg‘olni xam belgilab turganlar.

Mutavalliy-sadrlar tomonidan vaqflarni boshqarish va nazorat qilish bilan shug‘ullanuvchi shaxs.

qozi-xar bir shaxar va viloyatla, devonning turli bo‘g‘inlarida qonunni nazorat qilgan. qozilar martabasi va darajasiga ko‘ra bir-birilan farq qilgan.

Mudarris-diniy masalalar, shariat, tafsir, xadis va fiqxdan dars beruvchi shaxs.

Muxtasib-bozorlarda tarozi, narx-navoni nazorat qiluvchi maxsul.

Bular orasida qozi va sadrlar o‘z ishlar yuzasidan shaxsan Amir Temurning o‘ziga xisobot berib turganlar. Amir Temur qat’iy qonunlar va tartiblarni o‘z tuzuklarida yozib qoldirgan:

-xazinabon moliya ishlariga xiyonat qilsa, o‘zlashtirib olgan mablag‘i maoshidan ikki barobar ortiq bo‘lsa, ortig‘i oladigan maoshi xisobidan ushlab qolingan:

- agarda sipoxiy biror-bir kimsaga zulm qilsa, uni o‘sha jabrlangan kishiga topshirganlar va jabrlanuvchi o‘zi xoxlagancha jazolagan:

- qishloq yoki shaxar amaldorlari pastroq toifadagi kishilarga zulm etkazsalar, katta miqdorda jarimaga xukm etilganlar:

- xalqqa jabr zulm qilgan kishi jarima bilan yoki darra bilan jazolangan:

- kimda-kim o‘g‘irlik qilsa, o‘g‘irlangan narsani qaytarishi shart bo‘lgan yoki qattiq jazolangan.

Kishilarga etkazilgan xar qanday zarar uchun, jismoniy zarar uchun xamda sharob ichish, zino ishlar bilan mashg‘ul bo‘lishi kabi jinoyatlar shariat qozisi chiqargan xukmga binoan jazolangan.

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Sari shumor-soliq turi (jon solig‘I, Avorizot-favqulodda soliq

Begar-xashar ishlari

11-Mavzu:Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

REJA:

Amir Temur vafoti va xokimiyat uchun kurashlarning boshlanishi

Amir Temurda so‘ng davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar

Temuriylar xukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy xayot.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Amir Temur davlatini boshqarishda "Tuzuklarda" ko‘rsatilishicha, kengash va maslahatga tayangan. Bu haqida uning o‘zishunday degan: “Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi qilichdir.” Bunda u albatta o‘z yaqinlari zadogonlar, yirik amaldorlar bilan kengashni nazarda tutgan. Bunga qurultoylar shuningdek harbiy yurishlar oldidan qo‘shin boshliq-lari bo‘lgan amirlar va amrzodalar bilan o‘tkazilgan kengashlarni kiritish mumkin. Faqat boshqarishda emas, harbiy kengashlarga ayniqsa katta ahamiyat berilgan. YUz ming otliq asar qila olmagan ishni bir to‘g‘ri kengash bilan amalga oshirish mumkin degan fikr bunga guvohlik beradi. Amir Temur huzurida maslahat kengash organlariga qurultoy va davlat kengashini ko‘rsatish mumkin. Qurultoy - bu Temur davrida oliy feodal tabaqalarining kengashi bo‘lib, vaqti-vaqti bilan mamlakat va davlat hayotining muhim masalalarini hal etish uchun chaqirilib turilgan. Bunday qurultoylarni Balxda, qarshi va Korabog‘da, Samarqandda chaqirilgan. Ayrim manbalarda bunday qurultoylar millat majlisi” ham deb atalgan.

Qurultoyda barcha shaxzodalar, oliy martabali dindorlar bosh amaldorlar, ma’muriyat xodimlari, harbiy boshliqlar, zadogonlar vakillari ishtirok etishgan. Davlatning markaziy idora organi ham oliy hukmdori ham Temurning o‘zi bo‘lgan, bu haqida shunday deydi “...butun mamlakatda bo‘yruq-formon berish ishlari poshdoning o‘zida bo‘lishi lozimki, har ishda podsho o‘zi hukm chiqarsin, toki hech kim uning hukmiga aralashib o‘zgartirilmasin”.

Amir Temur "Tuzuklari"da davlatni idora qilishda 12ta tamoyilga asoslangan.

1. Davlat va saltanatimga bog‘lagan tangri taoloning dini va Muxammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. har erda va har vaqt islom dinini quvvatladim.

2. Davlatning, mamlakatning ustunlarini tashkil qilgan turli tabaqalar va toifalar bilan birgalikda bamaslahat ish yuritish siyosat yurgizish, faqatgina zo‘rlikka emas ommaga xalqqa tayangan holda ular bilan kengashgan holda ish olib borgan.

3. Maslahat, tadbirkorlik va xushyorlik bilan ish yuritish. Kengashib, ehtiyotkorlik bilan yuritish natijasida o‘z imperiyasini barpo etgan.

4. Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda bajarish. To‘ra va tuzukka ya’ni mulozimlari va qonunlarga tayanib ish ko‘rish. Temur davlatida amirlar, vazirlar, sipohlar o‘z vakolatlariga ko‘ra harakat qiladi. Bu esa temuriylar davlatini huquqiy davlat tamoyillariga asoslanganligidan dalolat beradi.

5. Amirlar va sipohiylar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, ularni hurmat qilib, xizmatlarini rag‘batlantirib borgan.

6. Adolat va insof bilan ish ko‘rgan. Gunohkorga ham begunohga ham raxm-shafqat qilgan.

7. Sayidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar muxandislar, tarixchilarni e’tiborli shaxslar deb izzat va xurmat qilgan.

8. Azmu-jazm bilan ish tutgan, ya’ni nima ishni amalga oshi-rishga qaror qilgan bo‘lsa unga butun vujudi bilan kirishib, oxiri-ga etkazgan. O‘tgan shahar va payg‘ambarlarning ishlarini o‘rgangan.

9. Raiyat (oddiy xalq) hol-ahvolidan doimo ogoh bo‘lgan. Ular-ning ulug‘larini og‘a qatorida, kichiklarini esa farzand o‘rnida ko‘r-gan. har bir yurtni urf-odatiga, qonun va qoidalariga hurmat bilan qaragan. Ulardan xabardor bo‘lish uchun tarixchi, xabarchilarni yozma ravishda turli xalqlar hayotidan xabardor qilib turishlarini talab qilgan.

10. Turli millat toifalaridan o‘z panohiga kirgan kishilarga xurmat bilan qaragan. Do‘stlik qilgan kishilarga muruvvat ko‘rsat-gan. Dushmanlik qilib, keyin undan pushaymon bo‘lib tavba qilsa dushmanligini unutgan. Unga muruvvat ko‘rsatgan.

11. Farzandlari, qarindoshlar, oshna og‘ayni qo‘ni-qo‘shnilar va u bilan do‘stlashgan kishilarni davlat martabasigaerishganda ham ularni unutmagan.

12. Do‘sti-dushman bilan kelishib yashagan.

Amir Temur buyuk siyosatchi darajasida o‘zga davlatlarni zabt etish, ularni o‘z imperiyasiga qo‘shib olishda, asosan tadbirlar va kengashlarga tayangan holda amalga oshirgan. Ustozlari maslahatlariga tayanib ish ko‘rgan. Piri Zaynitdin Abubakr Taibodiy Amir Temurning ustozi bo‘lgan. Biror mamlakatga yurish qilishdan oldin u bilan maslahatlashgan va u ko‘rsatgan yo‘ldan yurgan. Ustozining maslahlariga ko‘ra saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qiladi. 1.Kengash. 2.Mashvaratu maslahat 3. qat’iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik.

Amir Temur bir ishni qilmoqchi bo‘lsa, avval kengash qurgan, keyin Qur’ondan fol ochirgan. Qur’onning hukmiga binoan ish ko‘rgan. YUqorida aytib o‘tganimizdek, saltanatni tashkil qilish uchun o‘tkazgan 31 ta muhim kengash haqida alohida-alohida Tuzuklarda to‘xtatilib o‘tilgan.

Amir Temur saltanatni boshqarishda yirik masalalardan tortib, oddiy masalalargacha alohida e’tibor berib, ularni tartibga solgan. Masalan: saltanat saroyida o‘tirish va o‘rin olish tuzugni ishlab chiqadi. Bu qonunga ko‘ra quyidagicha tartib o‘rnatilgan edi: Temurning o‘g‘illari, nabiralari va qarindoshlari o‘z darajasi va mansablariga ko‘ra oysimon shaklida taxtni o‘rab o‘ti-rishlari kerak. Sayidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar ulug‘lar o‘ng tomonidan o‘rin olgan. Amiri ul umaro, beklar – begi, amirlar, ulus, tumanlar va qo‘shinlarning sardorlari va amirlari mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar o‘z martabalariga yarasha chap qo‘l tomo-nidan joy olganlar. Devonbegi va vazirlar taxt qarshisidan joy olganlar. qolganlari taxt orqa tomonlariga joylashgan. Xirovul amiri taxtning ro‘parasidan o‘rin olsa, ichki xususiy yasovul katta chodir eshik oldida taxtning to‘g‘risida tik turgan. Dadholar esa o‘ng va chap tomonlarida tik turgan. O‘rin olish qoidalarini nazorat qilish amirga topshiriladi. Majlis qoida bilan boshlangandan so‘ng ming tovoq osh, ming dona non keltirilgan va yig‘ilganlarga berilgan. Buni “shohona ziyofat” deb atalgan.

Bu davlatda "saltanat qo‘rg‘onlari" deb atalgan amirlar va saltanat saroyining ishonchli, e’tiborli kishilari bo‘lmish vazirlar, ayniqsa (vazirlar) katta mavqega ega bo‘lganlar.

Davlatning markaziy boshqaruv organi devonxona bo‘lib, tarmoq boshqaruvi esa vazirlar tomonidan olib borilgan. Amir Temur vazirlarni tayinlashda juda ehtiyotkorlik va xushyorlik bilan ish ko‘rgan va "Agar podshoh zolim bo‘lib, vazir odil bo‘lsa podshohning jabru zulmiini to‘xtatish chora-tadbirlarini ko‘radi, lekin vazir zolim bo‘lsa saltanat ishlari tez muddatda porakandalikka uchraydi, deb o‘z “Tuzuk”larida qayd etgan.

Amirlar, asosan harbiy kishilar bo‘lib, ular lashkarni boshqarish, jangga hozirlash kabi ishlarni yaxshi bilishgan. Amirlarning eng kattasi Amiru-ul-umaroya’ni amirlar amiri, shohning yo‘qligida uning vazifasini bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi shaxs bo‘lishi kerak. SHu tariqa Amir Temur 313 kishidan 4 nafarini “beklar begi” etib; bir kishini esa, amir ul-umaro etib tayinlaydi. g‘ayratli or nomusli bo‘lgan yana o‘n ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganini aytgan.

Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo‘lsa, ikkinchi amirga ikki ming kishiga, 3-chi amirga 3 ming kishiga amir va huquq o‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib, 12 ming kishiga bo‘yruq bergan. Birinchisi, ikkinsini o‘rniga 2-chisi esa 3-si o‘rniga va hokazo – etib tayinlanadi. 12-chi amir esa amir ul-umaro noibi etib tayinlanadi. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir amirga biror kor hol bo‘lsa, uning o‘rnini noibi egallashi ham belgilanadi. O‘sha 313 amirdan 100 tasi o‘n boshi, 100 tasi yuzboshi, 100 tasi mingboshi bo‘lgan. Jang paytlarida amir-ul umaro amirlarga, amirlar-mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar -o‘nboshilarga boshliq degan bo‘yruq ham bergan. SHuningdek birini vazifasini ikkinchisiga buyurmaslikni ham qattiq tayinlaydi.

Amir Temurning to‘rt vaziri bo‘lib, ularning vazifalari maxsus qonunlarda aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lgan Ularning to‘rttalovi ham har kuni devonxonada hozir bo‘lganlar.

1-mamlakat va raiyat vaziri. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olinadigan hosil, soliq-o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, mamlakatni obodonchiligini aholini farovonligi ishlarini va xazinani qanday qilib tartibga solinganligi haqida Sohibqironga bildirib turgan.

2-vazir, sipoh (ko‘shin) vaziri bo‘lib, sipoxiylarning maoshini, xizmat evaziga beriladigan mulklarni idora qilgan.

3-vazir egasiz qolgan, o‘lib ketgan va qochganlarga tegishli molu-mulkni, kelib ketayotgan xorijiy savdogarlardan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini, ularni o‘tloq-yaylovlarini boshqaruvchi va bularning barchasidan keladigan soliqlarni daro-madlarini jamlab, omonat tariqasida ushlab turadigan vazir Egasiz mulklarni merosxo‘rlarga berish bilan shug‘ullangan.

4-vazir -saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanatning idoralari kirim-chiqimi, xazinadan taomlar uchun sarf qili-nadigan xarajatlar, otxona va boshqa jonzotlarga qilinadigan xara-jatlar bo‘yicha vazir. Bulardan tashqari chegara tumanlari bo‘yicha ham uchta vazir tayinlangan. Ular sarhadlar va tobe mamlakatlar muammolari, daromadlarini idora qilganlar. Bosib olingan erlardagi vazirlardan 7 tasi Devonboshga bo‘ysungan. Kelib tushgan arizalar bilan shug‘ullanuvchi “ariza begi-dodxoh” mansabi mavjud bo‘lgan.

Amir Temur ulkan saltanatni uluslarga bo‘lib idora qilgan. U o‘ziga bo‘ysungan butun viloyat va mamlakatlarni 4 o‘g‘liga ulus qilib bergan. To‘ngich o‘g‘li Muxammad Jaxongirga Balx viloyati 12 ming qo‘shin bilan, o‘g‘li Umar SHayx Mirzoga Fors viloyati 10 ming askarga ko‘mondonlik qilish uchun, Mironshohga Ozorbayjon, Iroq va Armaniston 9 ming askar bilan va kenja o‘g‘li SHohruxga Xuroson, Jurjon, Mozondoron, Seyiston viloyati va 7 ming askarga ko‘mondonlikni bergan.

Temuriylar davlatining mahalliy boshqaruvi tizimi va ma’muriy bo‘linishi butun davlat okrug-nohiyalarga, o‘n mingliklar-tumanlarga, mingliklar xazoraga, yuzliklar sad va o‘nliklar daxa-larga bo‘lingan. Mahalliy boshqarishning "o‘nliklar" tizimi mavjud bo‘lib, uning asosida askar etkazib berish ya’ni tumanlar 10.000., xazoralar-1000, sadlar-100, daxalar 10 askar qurollantirib yuborishi kuzda tutilgan.

Temuriy davlati sud hokimiyati, harbiy qo‘shin va soliq tizimi

Temur davlatida sudlov ishlarini qozilar tomonidan amalga oshirlgan bo‘lib, ular fuqarolar, harbiylar, ruxoniylar va xizmatchilar ishlarini ko‘radigan qozilar turlariga bo‘lingan. har bir shaharda Dorul-omonat ya’ni hukumat uyi, Dorul-adolat-kozixonalar mavjud bo‘lgan. YUqoridagilarga ko‘ra temuriylar davlatida qozilar 4 ga bo‘lingan;

1. qozi-askar: -lashkarlar, sipohlar uchun qozi.

2. Urf- odatlar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Axdos qozi.

3. Ruhoniylar bilan bog‘liq ishlarini ko‘ruvchi SHayx-ul-islom.

4. Aslzodalar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Ixdom qozisi.

Temur tuzuklariga ko‘ra, qozilar asoslangan hukm va qaror chiqarishi zarur bo‘lgan. Agar tomonlardan biri qozining chiqargan qaroridan norozi bo‘lsa davlat boshlig‘iga shikoyat qilish lozim bo‘lgan. Butun mamlakat bo‘yicha qozilar faoliyatini nazorat qilish kozikolonga yuklatilgan.

Temur davlatida alohida muassasa “Adolat devoni” bo‘lgan. U asosan, davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar, boshqarish tartibiga va mansabdorlik jinoyatlarini ko‘rib, tegishli jazo tayinlangan.

Temur davlatida maxsus jinoyat qidiruv mirshabligi bo‘lgan. U savdo karvonlari harakati xavfsizligini ta’minlash, bosqinchilarva o‘g‘rilar to‘dalarini topish va qo‘lga olish, shariat qoidalarini buzganlarga, darbadarlarga, tilamchilarga qarshi choralar ko‘rish bilan shug‘ullangan.

Amir Temurning nomini dunyoga mashhur qilgan hamda uni Soxibqiron, ya’ni shohlarni shohi degan unvonga sazovor bo‘lishi zaminida uning shavkatli amirlari, lashkarlari turadi. Gap shundaki, u hokimiyat uchun kurashga kirgan kunidan boshlab, ana shu sipohni tuzish va uning kuch-qudratini doimo yuksaltrishga alohida e’tibor berdi. Eng oliy bosh ko‘mondon Temurning o‘zi hisoblangan, u bo‘lmagan vaqtlarda qo‘shinlar ishi yuzasidan noibi bosh amir, Amiru-ul-umaro boshchilik, qilgan. Tuzuklarda ko‘rsatilishicha bu unvonga 5 kishi sazovor bo‘lgan, qoidaga ko‘ra “Amir ul-umaro” unvoniga sazovor bo‘lgan kishilar chegara nohiyalarning hokimi, o‘z yo‘l ostidagi viloyatlarning harbiy va fuqaroviy hukmdori hisob-langan. Ulardan keyingi darajada 4 ta “beklar begi” turgan. Amir-lar 1-12 darajali amirga bo‘linib, darajasiga qarab 1-12 mingta qo‘shinga boshchilik qilgan. Urush vaqtida ular amiri ul-umaroning noiblari hisoblangan. Sipox tashkil qilishda Temur ularga 10 boshi, 100 boshi, mingboshi, amirlar tanlashda bevosita jang maydo-nida o‘zining mahoratini ko‘rsatgan kishilarni tanlaydi. Bu haqida uning o‘zi shunday deydi: CHerik tuzib navkar olmoqda 3 qoidaga amal qildim. 1-dan yigitning kuch-quvvatiga, 2-dan qilichni o‘ynata oli-shiga, 3-dan aql-zaqovatiyu – kamolotiga e’tibor qildim. SHu uch fazilat jamuljam bo‘lsa navkarlik hizmatiga oldim.

YUrish vaqtida ulus va tuman amirlari har chodir (utov) 1 otliq har 2 (kapa chayla) 1 otliq, har 1 o‘troq aholidan 1 otliq miqdorida qo‘shin to‘planishi lozim. qo‘shin ichidagi tuzilish o‘nlar tuzumiga asosan tuzilib, ular boshida o‘nboshi, yuzboshi ming boshilar turgan. Temur o‘z sipohni tuzishda tabiiy qonunchilikga amal qiladi. SHuningdek ularning boshlig‘i qilib, o‘zlarining orasida hammalaridan ham botirini, shijoati ortiqroq jangchini tanlab, qolgan to‘qqiztasini roziligi asosida o‘nboshi qilib tayinlaydi. Bu holat 100 boshi va ming boshilarga nisbatan ham qo‘llangan, bu esa o‘ziga xos harbiy demokratiyani belgisi edi.

Amir Temur o‘rnatgan qonun va qoidasiga binoan lashkarlar orasida biror-bir kimsa o‘lsa, yoki qochib ketsa uning o‘rniga yangi kishi taynlash qo‘yidagi tartibda o‘tkazilgan: oddiy jangchi o‘nboshi, o‘nboshi 100 boshi, 100 boshi esa mingboshi bo‘lishiga huquq berila-di. Bu o‘zgarishlar va yangi tayinlanganlar haqida va uning sabab-larini shaxsan o‘zini xabardor qilishlarini talab qilgan. Amir Temur jang maydonlarida hamda saltanat ishlarini boshqarishda mingboshning hukmi yuzboshiga, yuzboshining hukmi o‘nboshiga va 10 boshining hukmi ko‘l ostidagi jangchilarga qat’iy qilib belgilab qo‘yadi. Agarda kimda kim bu qoidani buzsa, u qonuniy jazoga torti-lib, o‘z lavozimidan bo‘shatilgan va o‘rniga yangi shaxs tayinlangan.

Amir Temur faqatgina o‘z sipohini tashkil etish yoki uning jangovorligini oshirish ishlari bilangina emas, balki u sipohning ichki masalalari, sipohga ulusda oziq-ovqat, maosh turli moddiy inomlar qilish, tanho taqsimlash, ya’ni ayrim amirlarga, mingboshi, yuzboshilari uchun boylik, er-suv, amirlik mansabini berish, martabalarga tayinlash qoidalarini ishlab chiqqan va amalga oshirgan. Maosh tayinlashni quyidagicha amalga oshirgan:

Odiy sipoh o‘z vazifasini o‘rinlatib bajarganda unga mingan otining bahosi berilgan, bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan 4 ot bahosigacha. O‘nboshilarning maoshi qo‘l ostidagi oddiy sipohiydan 10 barobar ortiq bo‘lgan. YUzboshilarning maoshi esa 10 boshilarning maoshidan 2 barobar, mingboshning maoshi esa, 100 boshining maoshidan 3 barobar ortiq belgilangan. Askarlarning maoshi ko‘rsatgan xizmatlariga qarab berilgan. Bundan tashqari alohida ko‘rsatgan xizmatlari uchun (qahramonliklari uchun) “ulufa” “tanho” kabi rag‘batlantirishlar joriy qilingan.

Agarda sipohiylardan qaysi biri jangda xatolikka yo‘l qo‘ysa, uning maoshi o‘ndan birga kamaytirilgan. Maoshni belgilash “devon begilar” orqali amalga oshirilgan.

Amirlar va amir-ul-umarolarga sarxad erlaridagi viloyatlardan biri “tiyul” mulk (soliq yig‘ib olish uchun topshiriladigan viloyat, er mulk) qilib belgilangan.

Amir Temur o‘z qo‘shinining yaroq va jixozlari haqida doimo g‘amxo‘rlik qilgan. Oddiy asarlar 18-1 chodir, 1 qilich arra bigiz. 1 qop, baxodirlar 5-1 chodir har biri temir sovut, dubulg‘a qilich o‘q 5 ta ot, yuzboshilar har biriga 1 chodir, 10 ot, sovut, mingboshilar 1-1 chodir, soyabon, boshqa aslaha qurol yaroq ko‘tara olganicha.

1-amir 110 ot, 2-chisi 120 ta ot, 3-si 130 4-chisi 140 ta ot. Amir Temurni o‘zi esa 300dan kam bo‘lmagan ot olishi belgilab qo‘yilgan.

Urush va tinchlik paytlarida sipoh va o‘rda 4 tarafdan qo‘riqlab turilgan. Sipohlar, amirlar, yuzboshi, mingboshilar devonxonaga majlislarga bosh kiyimsiz kirishi, qilichsiz kirishi mumkin bo‘lmagan. Hamma vaqt 12 ming askar qorovullikda turgan. Har kecha 1000 kishidan soqchilik qilib turishgan. Har 100 soqchiga 100 boshi tayinlanib, shartlashgan maxfiy so‘z aytilgan

Qo‘shin tuzishda yuqoridagi tamoyillarga, qoidalarga qat’iy amal qilish natijasida Amir Temur o‘rta asrlarda misli ko‘rilmagan jangavorliklarni qo‘lga kiritgan va eng og‘ir shiddatli janglarda ham doimo zafar qozongan.

Ko‘p ming sonli armiya va boshqaruv apparatini moliyaviy ta’minlashning asosiy yo‘li turli soliqlarni yig‘ish bo‘lgan. Temur davlatida olinadigan soliqlar quyidagilardan iborat bo‘lgan.

1. Xiroj-solig‘i (nakd pul yoki mahsulot)

2. Sovarin-oliy martabali shaxslarga qilinadigan tortik.

3. Qo‘nalg‘a-safar paytida olinadigan soliq.

4. SHilon puli-podsho va oliy mansabdorlarning ovqati uchunyig‘iladigan soliq.

Xiroj miqdori daromadning uchdan biri miqdorida undiril-gan.

SHuningdek tashlab qo‘yilgan erlarni ishlab, hosildor erga aylantirgan dehqonlardan, hosilning birinchi va ikkinchi yili o‘zi xohlaganicha soliq to‘lab, 3 yildan boshlab umumiy asoslarda soliq to‘laganlar.

Показать больше ...

Amir Temur va temuriylar davrida davlatchilik taraqqiyoti

REJA:

Amir Temur vafoti va xokimiyat uchun kurashlarning boshlanishi

Amir Temurda so‘ng davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar

Temuriylar xukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy xayot.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Amir Temur davlatini boshqarishda "Tuzuklarda" ko‘rsatilishicha, kengash va maslahatga tayangan. Bu haqida uning o‘zishunday degan: “Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi qilichdir.” Bunda u albatta o‘z yaqinlari zadogonlar, yirik amaldorlar bilan kengashni nazarda tutgan. Bunga qurultoylar shuningdek harbiy yurishlar oldidan qo‘shin boshliq-lari bo‘lgan amirlar va amrzodalar bilan o‘tkazilgan kengashlarni kiritish mumkin. Faqat boshqarishda emas, harbiy kengashlarga ayniqsa katta ahamiyat berilgan. YUz ming otliq asar qila olmagan ishni bir to‘g‘ri kengash bilan amalga oshirish mumkin degan fikr bunga guvohlik beradi. Amir Temur huzurida maslahat kengash organlariga qurultoy va davlat kengashini ko‘rsatish mumkin. Qurultoy - bu Temur davrida oliy feodal tabaqalarining kengashi bo‘lib, vaqti-vaqti bilan mamlakat va davlat hayotining muhim masalalarini hal etish uchun chaqirilib turilgan. Bunday qurultoylarni Balxda, qarshi va Korabog‘da, Samarqandda chaqirilgan. Ayrim manbalarda bunday qurultoylar millat majlisi” ham deb atalgan.

Qurultoyda barcha shaxzodalar, oliy martabali dindorlar bosh amaldorlar, ma’muriyat xodimlari, harbiy boshliqlar, zadogonlar vakillari ishtirok etishgan. Davlatning markaziy idora organi ham oliy hukmdori ham Temurning o‘zi bo‘lgan, bu haqida shunday deydi “...butun mamlakatda bo‘yruq-formon berish ishlari poshdoning o‘zida bo‘lishi lozimki, har ishda podsho o‘zi hukm chiqarsin, toki hech kim uning hukmiga aralashib o‘zgartirilmasin”.

Amir Temur "Tuzuklari"da davlatni idora qilishda 12ta tamoyilga asoslangan.

1. Davlat va saltanatimga bog‘lagan tangri taoloning dini va Muxammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. har erda va har vaqt islom dinini quvvatladim.

2. Davlatning, mamlakatning ustunlarini tashkil qilgan turli tabaqalar va toifalar bilan birgalikda bamaslahat ish yuritish siyosat yurgizish, faqatgina zo‘rlikka emas ommaga xalqqa tayangan holda ular bilan kengashgan holda ish olib borgan.

3. Maslahat, tadbirkorlik va xushyorlik bilan ish yuritish. Kengashib, ehtiyotkorlik bilan yuritish natijasida o‘z imperiyasini barpo etgan.

4. Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda bajarish. To‘ra va tuzukka ya’ni mulozimlari va qonunlarga tayanib ish ko‘rish. Temur davlatida amirlar, vazirlar, sipohlar o‘z vakolatlariga ko‘ra harakat qiladi. Bu esa temuriylar davlatini huquqiy davlat tamoyillariga asoslanganligidan dalolat beradi.

5. Amirlar va sipohiylar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, ularni hurmat qilib, xizmatlarini rag‘batlantirib borgan.

6. Adolat va insof bilan ish ko‘rgan. Gunohkorga ham begunohga ham raxm-shafqat qilgan.

7. Sayidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar muxandislar, tarixchilarni e’tiborli shaxslar deb izzat va xurmat qilgan.

8. Azmu-jazm bilan ish tutgan, ya’ni nima ishni amalga oshi-rishga qaror qilgan bo‘lsa unga butun vujudi bilan kirishib, oxiri-ga etkazgan. O‘tgan shahar va payg‘ambarlarning ishlarini o‘rgangan.

9. Raiyat (oddiy xalq) hol-ahvolidan doimo ogoh bo‘lgan. Ular-ning ulug‘larini og‘a qatorida, kichiklarini esa farzand o‘rnida ko‘r-gan. har bir yurtni urf-odatiga, qonun va qoidalariga hurmat bilan qaragan. Ulardan xabardor bo‘lish uchun tarixchi, xabarchilarni yozma ravishda turli xalqlar hayotidan xabardor qilib turishlarini talab qilgan.

10. Turli millat toifalaridan o‘z panohiga kirgan kishilarga xurmat bilan qaragan. Do‘stlik qilgan kishilarga muruvvat ko‘rsat-gan. Dushmanlik qilib, keyin undan pushaymon bo‘lib tavba qilsa dushmanligini unutgan. Unga muruvvat ko‘rsatgan.

11. Farzandlari, qarindoshlar, oshna og‘ayni qo‘ni-qo‘shnilar va u bilan do‘stlashgan kishilarni davlat martabasigaerishganda ham ularni unutmagan.

12. Do‘sti-dushman bilan kelishib yashagan.

Amir Temur buyuk siyosatchi darajasida o‘zga davlatlarni zabt etish, ularni o‘z imperiyasiga qo‘shib olishda, asosan tadbirlar va kengashlarga tayangan holda amalga oshirgan. Ustozlari maslahatlariga tayanib ish ko‘rgan. Piri Zaynitdin Abubakr Taibodiy Amir Temurning ustozi bo‘lgan. Biror mamlakatga yurish qilishdan oldin u bilan maslahatlashgan va u ko‘rsatgan yo‘ldan yurgan. Ustozining maslahlariga ko‘ra saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qiladi. 1.Kengash. 2.Mashvaratu maslahat 3. qat’iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik.

Amir Temur bir ishni qilmoqchi bo‘lsa, avval kengash qurgan, keyin Qur’ondan fol ochirgan. Qur’onning hukmiga binoan ish ko‘rgan. YUqorida aytib o‘tganimizdek, saltanatni tashkil qilish uchun o‘tkazgan 31 ta muhim kengash haqida alohida-alohida Tuzuklarda to‘xtatilib o‘tilgan.

Amir Temur saltanatni boshqarishda yirik masalalardan tortib, oddiy masalalargacha alohida e’tibor berib, ularni tartibga solgan. Masalan: saltanat saroyida o‘tirish va o‘rin olish tuzugni ishlab chiqadi. Bu qonunga ko‘ra quyidagicha tartib o‘rnatilgan edi: Temurning o‘g‘illari, nabiralari va qarindoshlari o‘z darajasi va mansablariga ko‘ra oysimon shaklida taxtni o‘rab o‘ti-rishlari kerak. Sayidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar ulug‘lar o‘ng tomonidan o‘rin olgan. Amiri ul umaro, beklar – begi, amirlar, ulus, tumanlar va qo‘shinlarning sardorlari va amirlari mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar o‘z martabalariga yarasha chap qo‘l tomo-nidan joy olganlar. Devonbegi va vazirlar taxt qarshisidan joy olganlar. qolganlari taxt orqa tomonlariga joylashgan. Xirovul amiri taxtning ro‘parasidan o‘rin olsa, ichki xususiy yasovul katta chodir eshik oldida taxtning to‘g‘risida tik turgan. Dadholar esa o‘ng va chap tomonlarida tik turgan. O‘rin olish qoidalarini nazorat qilish amirga topshiriladi. Majlis qoida bilan boshlangandan so‘ng ming tovoq osh, ming dona non keltirilgan va yig‘ilganlarga berilgan. Buni “shohona ziyofat” deb atalgan.

Bu davlatda "saltanat qo‘rg‘onlari" deb atalgan amirlar va saltanat saroyining ishonchli, e’tiborli kishilari bo‘lmish vazirlar, ayniqsa (vazirlar) katta mavqega ega bo‘lganlar.

Davlatning markaziy boshqaruv organi devonxona bo‘lib, tarmoq boshqaruvi esa vazirlar tomonidan olib borilgan. Amir Temur vazirlarni tayinlashda juda ehtiyotkorlik va xushyorlik bilan ish ko‘rgan va "Agar podshoh zolim bo‘lib, vazir odil bo‘lsa podshohning jabru zulmiini to‘xtatish chora-tadbirlarini ko‘radi, lekin vazir zolim bo‘lsa saltanat ishlari tez muddatda porakandalikka uchraydi, deb o‘z “Tuzuk”larida qayd etgan.

Amirlar, asosan harbiy kishilar bo‘lib, ular lashkarni boshqarish, jangga hozirlash kabi ishlarni yaxshi bilishgan. Amirlarning eng kattasi Amiru-ul-umaroya’ni amirlar amiri, shohning yo‘qligida uning vazifasini bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi shaxs bo‘lishi kerak. SHu tariqa Amir Temur 313 kishidan 4 nafarini “beklar begi” etib; bir kishini esa, amir ul-umaro etib tayinlaydi. g‘ayratli or nomusli bo‘lgan yana o‘n ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganini aytgan.

Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo‘lsa, ikkinchi amirga ikki ming kishiga, 3-chi amirga 3 ming kishiga amir va huquq o‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib, 12 ming kishiga bo‘yruq bergan. Birinchisi, ikkinsini o‘rniga 2-chisi esa 3-si o‘rniga va hokazo – etib tayinlanadi. 12-chi amir esa amir ul-umaro noibi etib tayinlanadi. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir amirga biror kor hol bo‘lsa, uning o‘rnini noibi egallashi ham belgilanadi. O‘sha 313 amirdan 100 tasi o‘n boshi, 100 tasi yuzboshi, 100 tasi mingboshi bo‘lgan. Jang paytlarida amir-ul umaro amirlarga, amirlar-mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar -o‘nboshilarga boshliq degan bo‘yruq ham bergan. SHuningdek birini vazifasini ikkinchisiga buyurmaslikni ham qattiq tayinlaydi.

Amir Temurning to‘rt vaziri bo‘lib, ularning vazifalari maxsus qonunlarda aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lgan Ularning to‘rttalovi ham har kuni devonxonada hozir bo‘lganlar.

1-mamlakat va raiyat vaziri. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olinadigan hosil, soliq-o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, mamlakatni obodonchiligini aholini farovonligi ishlarini va xazinani qanday qilib tartibga solinganligi haqida Sohibqironga bildirib turgan.

2-vazir, sipoh (ko‘shin) vaziri bo‘lib, sipoxiylarning maoshini, xizmat evaziga beriladigan mulklarni idora qilgan.

3-vazir egasiz qolgan, o‘lib ketgan va qochganlarga tegishli molu-mulkni, kelib ketayotgan xorijiy savdogarlardan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini, ularni o‘tloq-yaylovlarini boshqaruvchi va bularning barchasidan keladigan soliqlarni daro-madlarini jamlab, omonat tariqasida ushlab turadigan vazir Egasiz mulklarni merosxo‘rlarga berish bilan shug‘ullangan.

4-vazir -saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanatning idoralari kirim-chiqimi, xazinadan taomlar uchun sarf qili-nadigan xarajatlar, otxona va boshqa jonzotlarga qilinadigan xara-jatlar bo‘yicha vazir. Bulardan tashqari chegara tumanlari bo‘yicha ham uchta vazir tayinlangan. Ular sarhadlar va tobe mamlakatlar muammolari, daromadlarini idora qilganlar. Bosib olingan erlardagi vazirlardan 7 tasi Devonboshga bo‘ysungan. Kelib tushgan arizalar bilan shug‘ullanuvchi “ariza begi-dodxoh” mansabi mavjud bo‘lgan.

Amir Temur ulkan saltanatni uluslarga bo‘lib idora qilgan. U o‘ziga bo‘ysungan butun viloyat va mamlakatlarni 4 o‘g‘liga ulus qilib bergan. To‘ngich o‘g‘li Muxammad Jaxongirga Balx viloyati 12 ming qo‘shin bilan, o‘g‘li Umar SHayx Mirzoga Fors viloyati 10 ming askarga ko‘mondonlik qilish uchun, Mironshohga Ozorbayjon, Iroq va Armaniston 9 ming askar bilan va kenja o‘g‘li SHohruxga Xuroson, Jurjon, Mozondoron, Seyiston viloyati va 7 ming askarga ko‘mondonlikni bergan.

Temuriylar davlatining mahalliy boshqaruvi tizimi va ma’muriy bo‘linishi butun davlat okrug-nohiyalarga, o‘n mingliklar-tumanlarga, mingliklar xazoraga, yuzliklar sad va o‘nliklar daxa-larga bo‘lingan. Mahalliy boshqarishning "o‘nliklar" tizimi mavjud bo‘lib, uning asosida askar etkazib berish ya’ni tumanlar 10.000., xazoralar-1000, sadlar-100, daxalar 10 askar qurollantirib yuborishi kuzda tutilgan.

Temuriy davlati sud hokimiyati, harbiy qo‘shin va soliq tizimi

Temur davlatida sudlov ishlarini qozilar tomonidan amalga oshirlgan bo‘lib, ular fuqarolar, harbiylar, ruxoniylar va xizmatchilar ishlarini ko‘radigan qozilar turlariga bo‘lingan. har bir shaharda Dorul-omonat ya’ni hukumat uyi, Dorul-adolat-kozixonalar mavjud bo‘lgan. YUqoridagilarga ko‘ra temuriylar davlatida qozilar 4 ga bo‘lingan;

1. qozi-askar: -lashkarlar, sipohlar uchun qozi.

2. Urf- odatlar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Axdos qozi.

3. Ruhoniylar bilan bog‘liq ishlarini ko‘ruvchi SHayx-ul-islom.

4. Aslzodalar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Ixdom qozisi.

Temur tuzuklariga ko‘ra, qozilar asoslangan hukm va qaror chiqarishi zarur bo‘lgan. Agar tomonlardan biri qozining chiqargan qaroridan norozi bo‘lsa davlat boshlig‘iga shikoyat qilish lozim bo‘lgan. Butun mamlakat bo‘yicha qozilar faoliyatini nazorat qilish kozikolonga yuklatilgan.

Temur davlatida alohida muassasa “Adolat devoni” bo‘lgan. U asosan, davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar, boshqarish tartibiga va mansabdorlik jinoyatlarini ko‘rib, tegishli jazo tayinlangan.

Temur davlatida maxsus jinoyat qidiruv mirshabligi bo‘lgan. U savdo karvonlari harakati xavfsizligini ta’minlash, bosqinchilarva o‘g‘rilar to‘dalarini topish va qo‘lga olish, shariat qoidalarini buzganlarga, darbadarlarga, tilamchilarga qarshi choralar ko‘rish bilan shug‘ullangan.

Amir Temurning nomini dunyoga mashhur qilgan hamda uni Soxibqiron, ya’ni shohlarni shohi degan unvonga sazovor bo‘lishi zaminida uning shavkatli amirlari, lashkarlari turadi. Gap shundaki, u hokimiyat uchun kurashga kirgan kunidan boshlab, ana shu sipohni tuzish va uning kuch-qudratini doimo yuksaltrishga alohida e’tibor berdi. Eng oliy bosh ko‘mondon Temurning o‘zi hisoblangan, u bo‘lmagan vaqtlarda qo‘shinlar ishi yuzasidan noibi bosh amir, Amiru-ul-umaro boshchilik, qilgan. Tuzuklarda ko‘rsatilishicha bu unvonga 5 kishi sazovor bo‘lgan, qoidaga ko‘ra “Amir ul-umaro” unvoniga sazovor bo‘lgan kishilar chegara nohiyalarning hokimi, o‘z yo‘l ostidagi viloyatlarning harbiy va fuqaroviy hukmdori hisob-langan. Ulardan keyingi darajada 4 ta “beklar begi” turgan. Amir-lar 1-12 darajali amirga bo‘linib, darajasiga qarab 1-12 mingta qo‘shinga boshchilik qilgan. Urush vaqtida ular amiri ul-umaroning noiblari hisoblangan. Sipox tashkil qilishda Temur ularga 10 boshi, 100 boshi, mingboshi, amirlar tanlashda bevosita jang maydo-nida o‘zining mahoratini ko‘rsatgan kishilarni tanlaydi. Bu haqida uning o‘zi shunday deydi: CHerik tuzib navkar olmoqda 3 qoidaga amal qildim. 1-dan yigitning kuch-quvvatiga, 2-dan qilichni o‘ynata oli-shiga, 3-dan aql-zaqovatiyu – kamolotiga e’tibor qildim. SHu uch fazilat jamuljam bo‘lsa navkarlik hizmatiga oldim.

YUrish vaqtida ulus va tuman amirlari har chodir (utov) 1 otliq har 2 (kapa chayla) 1 otliq, har 1 o‘troq aholidan 1 otliq miqdorida qo‘shin to‘planishi lozim. qo‘shin ichidagi tuzilish o‘nlar tuzumiga asosan tuzilib, ular boshida o‘nboshi, yuzboshi ming boshilar turgan. Temur o‘z sipohni tuzishda tabiiy qonunchilikga amal qiladi. SHuningdek ularning boshlig‘i qilib, o‘zlarining orasida hammalaridan ham botirini, shijoati ortiqroq jangchini tanlab, qolgan to‘qqiztasini roziligi asosida o‘nboshi qilib tayinlaydi. Bu holat 100 boshi va ming boshilarga nisbatan ham qo‘llangan, bu esa o‘ziga xos harbiy demokratiyani belgisi edi.

Amir Temur o‘rnatgan qonun va qoidasiga binoan lashkarlar orasida biror-bir kimsa o‘lsa, yoki qochib ketsa uning o‘rniga yangi kishi taynlash qo‘yidagi tartibda o‘tkazilgan: oddiy jangchi o‘nboshi, o‘nboshi 100 boshi, 100 boshi esa mingboshi bo‘lishiga huquq berila-di. Bu o‘zgarishlar va yangi tayinlanganlar haqida va uning sabab-larini shaxsan o‘zini xabardor qilishlarini talab qilgan. Amir Temur jang maydonlarida hamda saltanat ishlarini boshqarishda mingboshning hukmi yuzboshiga, yuzboshining hukmi o‘nboshiga va 10 boshining hukmi ko‘l ostidagi jangchilarga qat’iy qilib belgilab qo‘yadi. Agarda kimda kim bu qoidani buzsa, u qonuniy jazoga torti-lib, o‘z lavozimidan bo‘shatilgan va o‘rniga yangi shaxs tayinlangan.

Amir Temur faqatgina o‘z sipohini tashkil etish yoki uning jangovorligini oshirish ishlari bilangina emas, balki u sipohning ichki masalalari, sipohga ulusda oziq-ovqat, maosh turli moddiy inomlar qilish, tanho taqsimlash, ya’ni ayrim amirlarga, mingboshi, yuzboshilari uchun boylik, er-suv, amirlik mansabini berish, martabalarga tayinlash qoidalarini ishlab chiqqan va amalga oshirgan. Maosh tayinlashni quyidagicha amalga oshirgan:

Odiy sipoh o‘z vazifasini o‘rinlatib bajarganda unga mingan otining bahosi berilgan, bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan 4 ot bahosigacha. O‘nboshilarning maoshi qo‘l ostidagi oddiy sipohiydan 10 barobar ortiq bo‘lgan. YUzboshilarning maoshi esa 10 boshilarning maoshidan 2 barobar, mingboshning maoshi esa, 100 boshining maoshidan 3 barobar ortiq belgilangan. Askarlarning maoshi ko‘rsatgan xizmatlariga qarab berilgan. Bundan tashqari alohida ko‘rsatgan xizmatlari uchun (qahramonliklari uchun) “ulufa” “tanho” kabi rag‘batlantirishlar joriy qilingan.

Agarda sipohiylardan qaysi biri jangda xatolikka yo‘l qo‘ysa, uning maoshi o‘ndan birga kamaytirilgan. Maoshni belgilash “devon begilar” orqali amalga oshirilgan.

Amirlar va amir-ul-umarolarga sarxad erlaridagi viloyatlardan biri “tiyul” mulk (soliq yig‘ib olish uchun topshiriladigan viloyat, er mulk) qilib belgilangan.

Amir Temur o‘z qo‘shinining yaroq va jixozlari haqida doimo g‘amxo‘rlik qilgan. Oddiy asarlar 18-1 chodir, 1 qilich arra bigiz. 1 qop, baxodirlar 5-1 chodir har biri temir sovut, dubulg‘a qilich o‘q 5 ta ot, yuzboshilar har biriga 1 chodir, 10 ot, sovut, mingboshilar 1-1 chodir, soyabon, boshqa aslaha qurol yaroq ko‘tara olganicha.

1-amir 110 ot, 2-chisi 120 ta ot, 3-si 130 4-chisi 140 ta ot. Amir Temurni o‘zi esa 300dan kam bo‘lmagan ot olishi belgilab qo‘yilgan.

Urush va tinchlik paytlarida sipoh va o‘rda 4 tarafdan qo‘riqlab turilgan. Sipohlar, amirlar, yuzboshi, mingboshilar devonxonaga majlislarga bosh kiyimsiz kirishi, qilichsiz kirishi mumkin bo‘lmagan. Hamma vaqt 12 ming askar qorovullikda turgan. Har kecha 1000 kishidan soqchilik qilib turishgan. Har 100 soqchiga 100 boshi tayinlanib, shartlashgan maxfiy so‘z aytilgan

Qo‘shin tuzishda yuqoridagi tamoyillarga, qoidalarga qat’iy amal qilish natijasida Amir Temur o‘rta asrlarda misli ko‘rilmagan jangavorliklarni qo‘lga kiritgan va eng og‘ir shiddatli janglarda ham doimo zafar qozongan.

Ko‘p ming sonli armiya va boshqaruv apparatini moliyaviy ta’minlashning asosiy yo‘li turli soliqlarni yig‘ish bo‘lgan. Temur davlatida olinadigan soliqlar quyidagilardan iborat bo‘lgan.

1. Xiroj-solig‘i (nakd pul yoki mahsulot)

2. Sovarin-oliy martabali shaxslarga qilinadigan tortik.

3. Qo‘nalg‘a-safar paytida olinadigan soliq.

4. SHilon puli-podsho va oliy mansabdorlarning ovqati uchunyig‘iladigan soliq.

Xiroj miqdori daromadning uchdan biri miqdorida undiril-gan.

SHuningdek tashlab qo‘yilgan erlarni ishlab, hosildor erga aylantirgan dehqonlardan, hosilning birinchi va ikkinchi yili o‘zi xohlaganicha soliq to‘lab, 3 yildan boshlab umumiy asoslarda soliq to‘laganlar.

12-mavzu: O’rta Osiyo xonliklari. Buxoro xonligi. Buxoro amirligi

O’rta Osiyo xonliklari. Buxoro xonligi. Buxoro amirligi

REJA:

1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi.

2. Shayboniylar hukumronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot

3. Shayboniylarning markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimi.

3. Shayboniylar davlatida xarbiy soxaning axamiyati.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Balx ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan ulkan xududlar XI asrdan boshlab Dashti qipchoq deb atala boshlandi. 1236 yilda Botuxon tomonidan bu erdagi qipchoq va boshqa turkiy qabilalarbo‘ysunbirilib, Oltin O‘rda davlatiga asos solindi. XIV asr boshlarida bu davlat ikki qismga bo‘linib ketdi va SHarqiy qismi Oq O‘rda yoki manbalarda o‘zilishicha «O‘zbeklar mamlakati» deb yuritila boshlandi. XV asr o‘rtalarida Jo‘chining beshinchi o‘g‘li SHaybon urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468) ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Abulxayrxon davrida kuchaygan bu davlat uning vafotidan so‘ng inqirozga uchray boshladi. XV asrning 80-yillarida ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati Muxammad SHoxbaxt SHayboniyxon (1451-1510) tomonidan qayta tiklandi va tez orada ancha kuchayib, o‘sha vaqtda ichki siyosiy kurashlar oqibatida inqirozga uchrab, parokandalik xukm surgan Temuriylarning ichki siyosiy kurashlariga xam ta’sir o‘tkaza boshladi. XVI asr dastlabki o‘n yilligida temuriylarning Movarounnaxr va Xurosondagi barcha mulklarini SHayboniyxon bosib oldi va bu erda o‘z davlatiga asos soldi. Muxammad SHayboniyxon, Abusaidxon (1529-1533), Ubaydullaxon (1533-1539), navro‘z Axmadxon(1540-1551, Toshkent xokimi), Abdullaxon kabi xonlar xukmronlik qilgan bu davlat XVI asr oxirigacha xukm surdi va o‘zbek davlatchiligi tarixida muxim axamiyatga ega bo‘lgan o‘zgarishlarning yuz berishiga sababchi bo‘ldi.

SHayboniylar davlati o‘z moxiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, davlat tepasida cheklanmagan xokimyatga ega bo‘lgan xon o‘tirgan. Xonlikning siyosiy tizimida va davlat boshqaruvida Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyati bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos bo‘lgan an’analar xam mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan.

Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi xayotiga bog‘liq barcha masalalarni xal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajadagi amaldorlari a’zo bo‘lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu maxkam mamlakatning siyosiy, moliyaviy, xar

Biy, tashkiliy va boshqa masalalarni ko‘rib chiqardi. Bunda qabul qilingan qarorlar faqatgina xon tasdiqlangandan so‘ng kuchga kirar edi.

Davlat boshqaruv apparatida ko‘kaldosh, otaliq, naqib, a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy amldorlar katta o‘rin tutardi.

Davlat boshqaruvida xarbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalar, xususan, SHayx ul islom, qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining xam ta’siri katta bo‘lgan. Bu davrda ayniqsa, Jo‘ybor shayxlarning mavqei oshib ketgan edi.

Maxalliy boshqaruv viloyat xokimlari qo‘lida bo‘lib, ular xam o‘z boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Bunday xokimlar va rais (amaldorlar) lar qo‘shinga boshchilik qlish, soliqlar yig‘ish, qonunlarni nazorat qilish vazifalarini boshqarganlar. Viloyatlar o‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba, mavzelarga bo‘lingan. Maxalliy boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi.

SHayboniylar davlati jamiyat xayotida, davlat boshqaruvida tutgan o‘rniga, mavqeiga qarab, mamlakatdagi mavjud quydagi bir nechta ijtimoiy tabaqalarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

- Oliy tabaqa. Xon va uning yaqinlari, o‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari (vazir vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan.

- Umaro. Xarbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat xokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari. Ular maxalliy boshqaruv ishlarini amalga oshirganlar.

- Ulamolar. Yirik din peshvolari, shayxlar xojalar. Ular nafaqat diniy, balki dunyoviy boshqaruvda xam faol ishtirok etganlar.

- Fuzalo. Jamiyat ma’naviy-madaniy xayotini aks ettirgan ijtimoiy tabaqa: olimlar, shoirlar, tarixchilar va boshqalar.

- Raiyat (fuqaro). Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik yaratuvchi, xazinaga soliq to‘lovchi ijtimoiy tabaqa bo‘lib, ularga do‘kondorlar, xunarmandlar, o‘rtaxol dexqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan axoli qatlami kirgan.

- qullar. Bu davrda qulchilik mavjud bo‘lib, qullarni asosan xarbiy yurishlar paytida asirga tushirilgan, o‘lja qilib olingan odamlar tashkil etgan. Ma’lum miqdordagi xaq evaziga ularni ozod qilish mumkin bo‘lgan. qullar mexnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ulamolar xo‘jaliklarida foydalanishgan.

Mamlakat siyosiy xayotida davlat boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi.

SHayboniylar qo‘shini aosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan edi. qo‘shin urushda o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy qurollardan keng foydalangan. SHuningdek, ximoya vositasi sifatida qalqon (sipar) va sovut-jovshan (forscha-baxtar) yoki jiba (jeva) kiyib jang qilganlar. Abullaxon vaqtida Evropadan keltirilgan farangi jovshan (sovut) xam bo‘lgan. Otlar ustiga esa maxsus yopinchiq-gejm (kejim) yopilgan.

qo‘shin tarkibida turli qurollar bilan birga XVI asr ikkinchi yarmida Abdullaxon tomonidan chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar xam ishlatila boshlandi. SHayboniylar qo‘shini asosan «qabl» deb ataluvchi markaziy qismi, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan xamda xirovul (qo‘shinning orqa tomoni) dan tashkil topgan edi. Bu bo‘linmalarga xonning o‘zi yoki yirik sarkardalar boshchilik qilishgan. qo‘shinning qanotlariga qo‘mondonlik qiluvchi sarkarda o‘g‘lon deb yuritilgan. qo‘shin oldida mang‘lay deb nomlanuvchi xarbiy qism yarmi doira shaklida saf tortib borgan. Uning olida esa tez xarakatlanuvchi engil piyodalar-ilg‘or bo‘lgan. Umumiy qismi oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus bo‘lim, qo‘shinning o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi kichik bo‘linmalar «g‘ul» deb yuritilgan va ortidan boruvchi kichik bo‘linma esa chanox deb atalgan.

SHayboniyxon qo‘shinlari xam CHingizxon va Amir Temur qo‘shinlari kabi 10 minglik bo‘linmalar-tumanlarga bo‘lingan. Unga no‘yon deb ataluvchi sarkarda qo‘mondonlik qilgan. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nlik bo‘linmalarga ajratilgan.

Xonlikda xarbiy masalalar bilan tavochi shug‘ullangan.

Xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimiga asoslangan SHayboniylar davlatida qo‘shin va xarbiy soxa davlatning asosiy tayanchi xisoblangan va davlatning mavjud bo‘lib turishi, qudratga erishuvida katta axamityatga ega bo‘lgan.

Xonlikda qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq va xunarmandchilik iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari xisoblangan.

Mamlakatning asosiy boyligi er xisoblanib, er egaligining bir qancha tarmoqlari yoki shakillari mavjud edi:

-Mulk sultoniy- davlatga qarashli rlar.

- Mulki xolis-xususiy shaxslarga qarashli erlar.

- Vaqf-diniy maxkamalarga, madrasalarga va masjidlarga, qabristonlarga qarashli erlar.

- qishloq jamoalari egalik qiladigan erlar.

Dexqonchilik asosan sug‘oriladigan obkor erlarda va lalmikor erlarda olibborilardi. Erda mexnat qiluvchilarning aksariyati kambag‘al dexqonlar bo‘lib, erni ijaraga olib ishlardilar.

Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doy o‘n xili, arpa, qo‘noq, jo‘xori va boshqa ekinlar ekilgan. SHayboniylar davrida er isloxotlari natijasida qarovsiz erlar o‘zlashtirilib, bu erlarda ishlovchilar ma’lum muddat soliqlardan ozod etildi, ma’murlarning ta’siri cheklandi va xazinaga ko‘proq daromad kelishi ta’minlandi.

CHorvachilik xam xo‘jalikning etakchi tarmoqlaridan bo‘lib, yirik va mayda tuyoqli xayvonlar boqish, yilqichlik, tuyachilik ancha rivojlandi. CHorvachilik maxsulotlari ishlab chiqarish kengayishi oqibatida ko‘chmanchi va o‘troq axoli o‘rtasida mol ayirboshlash va savdo ishlari jonlandi. Abdullaxon xukmronligi yillarida qarshida ko‘chmanchi va o‘troq axoli o‘zaro savdo qiladigan eng katta bozorni barpo etgan edi.

SHayboniylar xukmronligi davrida xunarmandchilik xam ancha taraqqiy etdi va xunarmandlar o‘z uyushmalariga (arabcha «kasaba») ega bo‘ldilar. Bunday uyushmalar maylab qo‘yiladigan rais yoki oqsoqol tarafidan boshqarilgan.

Savdo-sotiqning barcha ko‘rinishlari shayboniylar davrida taraqqiy etdi. Ichki savdo bilan birga Eron, Turkiya, Xindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan olib borilgan tashqi savdo ishlari xam ancha kengaydi.

SHuningdek, katta xududlarga ega bo‘lgan xonlikning viloyatlari o‘rtasida xam yaqin iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lgan. Xonlikda, ayniqsa, Abdullaxon davrida ichki va tashqi savdoning markazi Buxoro shaxrida to‘plangan edi.

Savdo yo‘llari bo‘ylab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar barpo etildi, savdo yo‘llari xavfsizligi qattiq nazorat ostiga olingan.

SHayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq turlari va jarimalar bo‘lgan. Soliq to‘lovchi axoli raiyat (fuqaro) deb atalgan va ulardan olinadigan soliqlardan tashqari jarimalar xam undirib olingan.

Erdan olinadigan asosiy soliq turi xiroj bo‘lib, xosilning 5g‘1 miqdorida pul yoki maxsulot ko‘rinishida olingan.

CHorvadorlar va savdogarlardan olinadigan soliq zakot bo‘lib, 40g‘1 foizni tashkil etgan. SHaxar axolisi-xunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq tamg‘a to‘laganlar. Boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z maxsulotining 5g‘1 qismini jizya sifatida to‘laganlar.

Bu davrda yana ixrojat, togar, ulufa, qo‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib, ularning ko‘pchilik butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlarni to‘lashdan tashqari turli xashar ishlariga xam jal qilib turilgan.

SHayboniylardan so‘ng Buxoro xonligi taxtiga Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi chiqdi va xokimyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) o‘z qo‘lida saqlab qoldi. Bu davr o‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr xisoblanadi.Ashtarxoniylar Jo’jixon naslidan bo’lib, Buxoroda hokimiyat- XIV asrning 80-yillaridan boshlab Ash-ning ashtarxoniylarga tarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning o’tishi atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan hukmronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib olgach, ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindosh-urug’i bilan Buxoroga keladi.Ularni Buxoro xoni Iskandarxon (Abdullaxon II ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon qizi Zuhrabegimni Yormuhammadxonning o’g’li Jonibek Sultonga beradi. Jonibek Sulton Zuhrabegimdan uch o’g’il (Dinmuhammad, Boqi Muhammad, Vali Muhammad) ko’radi. Jonibek Sulton va uning o’g’illari Buxoro xonligida yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligi viloyatlarida hokim vazifasida faoliyat yuritadilar.

1601- yilda Jonibek Sultonning o’g’li Boqi Muhammad Buxoro taxtiga o’tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola - ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu sulola tomonidan boshqariladi.

Boshqaruv hokimiyatini mustahkamlash uchun kurash Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solish uchun ko’p urindi.

1602- yilda Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo’ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603- yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604- yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo’shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo’ysundirdi.

1605- yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o’tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga bo’ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga qochadi. Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o’g’li Imomqulixonni (1611—1642) o’tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo’shinlarini tor-mor keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl etildi.

Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun qozoqlar, jung’ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o’z tasarrufiga kiritdi. O’gli Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko’paytirib, qattiq zulm o’tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo’zg’olon ko’tarildi va Iskandar Sulton o’ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga qo’shin tortdi. Qo’zg’olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg’in qilindi.

Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642—1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Xonning o’zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o’g’li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645- yilda qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib, Xo’jandgacha yetib keladilar. Nodir Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o’g’li Abdulaziz boshchiligida katta qo’shinni safarbar etadi. Xondan norozi bo’lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtgao’tqazadilar.

Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so’raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o’ziga bo’ysundirish maqsadida u yerga o’g’illari Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo’shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh Jahon o’g’illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo’lida bo’lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.

1647- yilda Shoh Jahon o’g’illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizxon ukasi Subhonquli yetakchiligida Balxga katta qo’shin yuboradi va 1651 yilda Subhonquli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad Makkaga hajga borayotib yo’lda vafot etadi.

Abdulazizxon davrida (1645—1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva xoni Abdulg’ozixon katta qo’shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako’l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658- yilda Vardonzeni talab, 1662- yilda Buxoro shahrigacha yetib boradi.

Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizxon 1680- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.

Abdulazizxondan keyin taxtga o’tirgan Subhonqulixon (1681-1702) davrida ham ahvol o’nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgah o’g’illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo’ldi. Uchinchi tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo’shinlari hujum qilib, Buxoro, Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg’ol qildi. Samarqandda Anushaxon nomiga xutba o’qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.

Subhonqulixon qatag’on urug’idan bo’lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo’shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. So’ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o’g’li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o’ldiradi.Balx hokimligi yuz qabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va katta o’ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi bilan 1686-yilda Xiva xoni Anushaxon ko’ziga mil tortiladi va taxtdan tushiriladi. Subhonqulixon 1688-yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva xoni Erengxonning o’ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi. Subhon­qulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi.

Qirg’inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi.

Buxoro xonligi Ubaydullaxon II davrida 1702- yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlarigabostirib kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo’ldi. Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo’lida harakat qildi.

Dastlab u Balxni bo’ysundirish yo’lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag’on qabilasi boshlig’i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to’liq o’z qo’liga oladi va o’zini 1706- yilda xon deb e’lon qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon avval Termizga, so’ngra Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi. Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi. Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo’ladi.

Buxoro xonligi tasarrufida bo’lgan Farg’ona vodiysida ham XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi Chodak xo’jalari qo’liga o’tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boshlig’i Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo’qon xonligiga asos soladi.

Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. Har bir viloyat hokimi mustaqil bo’lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna uyushtirildi va 1711 - yilning 16- martida u o’ldirildi.

Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711—1747) o’tqizildi. Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo’ldilar. Ubaydullaxonning yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o’zlari esa qatl etildi.

Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi fojiali yakunlandi.

Xonlikda parokandalikning kuchayishi Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan amirlar va zodagonlar qo’lida bir qo’g’irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib, xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan nariga o’tmaydigan bo’lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, Abulfayzxon “Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo’lsa bo’lgani», degan gapni doimo takrorlab turgan.

Abulfayzxon davrida o’zbeklarning mang’it qabilasidan kelib chiqqan Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo’lib oladi. U barcha shahzodalar otaliqlarining boshlig’i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining qat’iy noroziligiga sabab bo’ladi.

Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti Samarqand bo’lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo’lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand xonligiga asos solindi va 1730-1731- yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib turildi. Ibrohimbiy o’ziga «amir-ul-umaro» (ulug’ amir) unvonini oldi.

Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab Sultonni Buxoro taxtiga o’tqazish hamda shu yo’l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi bo’lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo’lgan beklar Ibrohimbiyga qo’shiladilar. Ibrohimbiy katta qo’shin to’plab Buxoroga yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo’shilsa, g’alabadan so’ng juda katta boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq boshchiligidagi Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton Buxoro shahrini egallay olmaydi.

Qanday bo’lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o’ylab ko’rmasdan turib ko’chmanchi qozoqlardan yordam so’raydilar. Ularga katta o’ljalar va’da qiladilar. Jung’ar (qalmoq) ko’chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko’rgan, talangan hamda ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo’ladilar. Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni ayj oldiradilar. Ular yetti yil mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab, xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to’xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi. Hakimbiy Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug’ilishi bilanoq Buxoroda hokimiyatni yana o’z qo’liga olish niyatidan qaytmagan edi.

Abulfayzxon esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo’rlikka berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog’ida ularni o’limga mahkum etdi. Hali go’dak bo’lgan Abdulmo’mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo’ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy qo’shbegi bo’lib olgan Jovshon qalmoq qo’liga o’tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg’ona, Badaxshon amalda mustaqil bo’lib oldilar. Bu ahvol tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.

Davlat mustaqilligining yo’qotilishi Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va Afg’onistonga qarshi zafarli yurishlardan so’ng, 1736- yili Buxoro xonligiga bostirib kirdi. Nodirshohning o’g’li Rizoqul yetakchiligidagi qo’shinlar Amudaryodan o’tib, ko’pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar. Bunday og’ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so’rashga majbur bo’ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug’iga binoan Rizoqul qo’shinlari orqaga qaytib ketadilar.

1740- yilda Eron qo’shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar qo’shinni Nodirshohning o’zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar.

Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketadi. Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo’ladi.

Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali Abulfayzxonga jo’natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo’yidagi Chorbakr qo’rigiga — Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani imzolashga majbur bo’ladi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga yetadigan 200 ming xarvar bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlanadi.

Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo’shbegi (bosh vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’planadi. Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoladi.

Parokandalik – mamlakat viloyatlarining markaziy hokimiyatga bo’ysunmasligi, siyosiy tarqoqlik.

Miyonqol – Samarqand atrofidagi Oqdaryo va Qoradaryo oralig’idagi hudud. Keyinchalik Samarqand bilan Xatirchi oralig’idagi yerlar Miyonqol deb atalgan.

Davlat boshqaruvi Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o’z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib qolgan (7-§ ga qarang).

Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat mablag’i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv, inshootlari barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan.

Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo’linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo’shin, markaziy harbiy qo’mondonlikning yo’qligi, qo’shinning zamonaviy qurol-yarog’lar, zambaraklar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining harbiy jihatdan o’ta zaiflashuviga olib keldi.

Yer egaligi munosabatlari Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi.

Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig’i to’laganlar.

Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi.

Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo’lmay, o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular «Mulki xurri xolis» deb atalardi.

Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlarig sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar.

Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi.

Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab, o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan bo’ldilar. Natijada Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Do’rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.

Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag’al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:

– qishloq xo’jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo’lida to’planib borishiga;

– xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib, davlatning kuchsizlanishiga;

– yerda ter to’kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy ahvolining og’irlashuviga olib keldi.

Dehqonchilik va chorvachilik Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o’rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi.

Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.

Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614—1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho’liga kanal qazilgan. 1633—1634- yillarda Qo’shqo’rg’onda kanal qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor berilmadi.

Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan. Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga tegishli bo’lib, ming-minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar edi. Ho’kizlardan yer haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.

Hunarmandchilik va savdo Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to’qimachilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalartayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to’qish, kashtachilik ancharivojlandi.

Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sog’ tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi.

Metall va yog’ochga ishlov berish orqali uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och va gancho’ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo’lga qo’yilgan. Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug’ullangan.

XVII—XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik, chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar gavjum bo’lardi.

Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg’ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo rastalari bo’lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan.

Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy soliq to’lovchi raiyat — dehqonlar, chor-vadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib, ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb etilardi.

Ashtarxoniylar davlati tizimi o‘z tuzilishiga va moxiyatiga ko‘ra SHayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmasdi. Xon rasman oliy xokimyat boshlig‘i xisoblanardi va barcha farmon va qonunlar uning nomi bilan chiqarilar edi. Biroq, amalda ko‘pgina ashtarxoniy xonlar yirik saroy amaldorlari qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib, joylardagi davlat boshqaruvi viloyatlar xokimlari qo‘liga o‘tib qolgan edi. Bu esa o‘z navbatida markaziy xokimyatning zaiflashuvi va siyosiy-iqtisodiy inqiroziga olib kelar edi.

Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shaxar Balx bo‘lib, uni taxt vorisi boshqargan. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib, markaziy va maxalliy boshqaruv tizimiga ega edi.

Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo‘lida bo‘lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs katta mavqega ega bo‘lardi. Saroy amaldorlari va ularning vazifalari esa SHayboniylar davridagidan uncha farq qilmas edi.

Ashtarxoniylarda xarbiy va ma’muriy amaldorlar katta xuquqlarga ega edilar. SHuningdek, diniy ulamolar xam davlat boshqaruv ishlarida katta ta’sir o‘tkazar edilar.

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi xududlari qisqardi va XVIII asr boshlarida Buxoro, Samarqand, Sag‘araj, O‘ratepa, SHaxrisabz, /uzor kabi oltitagina beklik tilga olinadi xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Xisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx qaytadan qo‘lga kiritilgan bo‘lsada, Xurosondagi bir qancha viloyatlar, Xorazm Buxoro tarkibidan butunlay chiqib ketdi. Ko‘pgina viloyatlar, xususan, Xisor, SHaxrisabz amalda yarim mustaqil bo‘lib, nomigagina Buxoroga tobelik qilardi.

Ijtimoiy tabaqa shayboniylar davridagidek saqlangan bo‘lib, ulamolar, ayniqsa, Jo‘ybor shayxlarning jamiyatdagi mavqei ortib bordi.

Ashtarxoniylar davrida urush xarakatlarining ko‘plab o‘tkazilishi odatiy xolga aylanib qolgan bo‘lsada, xarbiy soxada jiddiy isloxotlar olib borilmadi. qurollar, jang qilish uslubining eskirganligi, qudratli doimiy armiyaning mavjud emasligi Ashtarxoniylar davlatidagi xarbiy soxaning xam inqiroga uchraganligilan dalolat berardi.

Ashtarxoniylarga xos bo‘lgan o‘zaro urushlar, siyosiy tarqoqlik, soliqlarning muttasil oshib borishi mamlakat iqtisodiy axvolini inqirozli xolga solib qo‘ydi.

Xunarmandchilikning asosiy markazi bo‘lgan shaxarlar xisoblansada, eng kerakli xunarmandchilik maxsulotlari ishlab chiqarish yirik qishloqlarda xam rivojlana boshladi.

Mamlakat iqtisodiy xayotida savdo-sotiqning axamiyati xatto urushlar bo‘lib turgan vaqtda xam pasaygani yo‘q. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand, qarshi, Toshkent, Balx va boshqalar edi. Tashqi savdoda asosan Rossiyaning turli shaxarlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaxarlar), Xindiston, Xitoy, Turkiya, Eron, qoshg‘ar bilan aloqalar mustaxkamlandi.

Ashtarxoniylar davlatida soliq tizimi shayboniylar davlati soliq tizimiga o‘xshash xolda yuritilgan. Biroq bu davrda tinimsiz urushlar sababli axolidan soliqlar yig‘ib olish ko‘paygan. Xatto Subxonqulixon davrida bir yo‘la etti yillik soliqni yig‘ib olishxaqida farmon berilgan va bu xalqning qashshoqlashuviga narxlarning oshib ketishiga olib kelgan edi.

YUqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ashtarxoniylar garchi davlat tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bo‘lsalarda, kuchli markaziy xokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, bu esa mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, xarbiy saloxiyatining tushkunlikka uchrashiga va inqiroziga olib keldi xamda XVIII asr o‘rtalaridan ular xokimyatni mang‘it amirlari qo‘liga topshirishga majbur bo‘ldilar.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. SHayboniylar davridagi soliqlar xaqida qanday fikr bildira olasiz?

2. Ashtarxoniylarda nima uchun markaziy xokimyat zaiflashib qoldi?

3. Ashtarxoniylar davlat boshqaruv ishlarida qanday kamchiliklar va xatoliklarga yo‘l qo‘ydilar? Siz qanday fikr bildira olasiz?

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Dargox-saroy devoni, Kalontaron-qishloqoqsoqoli, Raiyat-fuqaro,Jovshan-sovut.

Gejm (kejm) – otlarustigayopiladiganmaxsusyopinchiq.

Показать больше ...

O’rta Osiyo xonliklari. Buxoro xonligi. Buxoro amirligi

REJA:

1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi.

2. Shayboniylar hukumronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot

3. Shayboniylarning markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimi.

3. Shayboniylar davlatida xarbiy soxaning axamiyati.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Balx ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan ulkan xududlar XI asrdan boshlab Dashti qipchoq deb atala boshlandi. 1236 yilda Botuxon tomonidan bu erdagi qipchoq va boshqa turkiy qabilalarbo‘ysunbirilib, Oltin O‘rda davlatiga asos solindi. XIV asr boshlarida bu davlat ikki qismga bo‘linib ketdi va SHarqiy qismi Oq O‘rda yoki manbalarda o‘zilishicha «O‘zbeklar mamlakati» deb yuritila boshlandi. XV asr o‘rtalarida Jo‘chining beshinchi o‘g‘li SHaybon urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468) ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Abulxayrxon davrida kuchaygan bu davlat uning vafotidan so‘ng inqirozga uchray boshladi. XV asrning 80-yillarida ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati Muxammad SHoxbaxt SHayboniyxon (1451-1510) tomonidan qayta tiklandi va tez orada ancha kuchayib, o‘sha vaqtda ichki siyosiy kurashlar oqibatida inqirozga uchrab, parokandalik xukm surgan Temuriylarning ichki siyosiy kurashlariga xam ta’sir o‘tkaza boshladi. XVI asr dastlabki o‘n yilligida temuriylarning Movarounnaxr va Xurosondagi barcha mulklarini SHayboniyxon bosib oldi va bu erda o‘z davlatiga asos soldi. Muxammad SHayboniyxon, Abusaidxon (1529-1533), Ubaydullaxon (1533-1539), navro‘z Axmadxon(1540-1551, Toshkent xokimi), Abdullaxon kabi xonlar xukmronlik qilgan bu davlat XVI asr oxirigacha xukm surdi va o‘zbek davlatchiligi tarixida muxim axamiyatga ega bo‘lgan o‘zgarishlarning yuz berishiga sababchi bo‘ldi.

SHayboniylar davlati o‘z moxiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, davlat tepasida cheklanmagan xokimyatga ega bo‘lgan xon o‘tirgan. Xonlikning siyosiy tizimida va davlat boshqaruvida Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyati bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos bo‘lgan an’analar xam mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun-qoidalariga amal qilingan.

Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi xayotiga bog‘liq barcha masalalarni xal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajadagi amaldorlari a’zo bo‘lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu maxkam mamlakatning siyosiy, moliyaviy, xar

Biy, tashkiliy va boshqa masalalarni ko‘rib chiqardi. Bunda qabul qilingan qarorlar faqatgina xon tasdiqlangandan so‘ng kuchga kirar edi.

Davlat boshqaruv apparatida ko‘kaldosh, otaliq, naqib, a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy amldorlar katta o‘rin tutardi.

Davlat boshqaruvida xarbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalar, xususan, SHayx ul islom, qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining xam ta’siri katta bo‘lgan. Bu davrda ayniqsa, Jo‘ybor shayxlarning mavqei oshib ketgan edi.

Maxalliy boshqaruv viloyat xokimlari qo‘lida bo‘lib, ular xam o‘z boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Bunday xokimlar va rais (amaldorlar) lar qo‘shinga boshchilik qlish, soliqlar yig‘ish, qonunlarni nazorat qilish vazifalarini boshqarganlar. Viloyatlar o‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba, mavzelarga bo‘lingan. Maxalliy boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi.

SHayboniylar davlati jamiyat xayotida, davlat boshqaruvida tutgan o‘rniga, mavqeiga qarab, mamlakatdagi mavjud quydagi bir nechta ijtimoiy tabaqalarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

- Oliy tabaqa. Xon va uning yaqinlari, o‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari (vazir vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan.

- Umaro. Xarbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat xokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari. Ular maxalliy boshqaruv ishlarini amalga oshirganlar.

- Ulamolar. Yirik din peshvolari, shayxlar xojalar. Ular nafaqat diniy, balki dunyoviy boshqaruvda xam faol ishtirok etganlar.

- Fuzalo. Jamiyat ma’naviy-madaniy xayotini aks ettirgan ijtimoiy tabaqa: olimlar, shoirlar, tarixchilar va boshqalar.

- Raiyat (fuqaro). Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik yaratuvchi, xazinaga soliq to‘lovchi ijtimoiy tabaqa bo‘lib, ularga do‘kondorlar, xunarmandlar, o‘rtaxol dexqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan axoli qatlami kirgan.

- qullar. Bu davrda qulchilik mavjud bo‘lib, qullarni asosan xarbiy yurishlar paytida asirga tushirilgan, o‘lja qilib olingan odamlar tashkil etgan. Ma’lum miqdordagi xaq evaziga ularni ozod qilish mumkin bo‘lgan. qullar mexnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ulamolar xo‘jaliklarida foydalanishgan.

Mamlakat siyosiy xayotida davlat boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi.

SHayboniylar qo‘shini aosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan edi. qo‘shin urushda o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy qurollardan keng foydalangan. SHuningdek, ximoya vositasi sifatida qalqon (sipar) va sovut-jovshan (forscha-baxtar) yoki jiba (jeva) kiyib jang qilganlar. Abullaxon vaqtida Evropadan keltirilgan farangi jovshan (sovut) xam bo‘lgan. Otlar ustiga esa maxsus yopinchiq-gejm (kejim) yopilgan.

qo‘shin tarkibida turli qurollar bilan birga XVI asr ikkinchi yarmida Abdullaxon tomonidan chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar xam ishlatila boshlandi. SHayboniylar qo‘shini asosan «qabl» deb ataluvchi markaziy qismi, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan xamda xirovul (qo‘shinning orqa tomoni) dan tashkil topgan edi. Bu bo‘linmalarga xonning o‘zi yoki yirik sarkardalar boshchilik qilishgan. qo‘shinning qanotlariga qo‘mondonlik qiluvchi sarkarda o‘g‘lon deb yuritilgan. qo‘shin oldida mang‘lay deb nomlanuvchi xarbiy qism yarmi doira shaklida saf tortib borgan. Uning olida esa tez xarakatlanuvchi engil piyodalar-ilg‘or bo‘lgan. Umumiy qismi oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus bo‘lim, qo‘shinning o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi kichik bo‘linmalar «g‘ul» deb yuritilgan va ortidan boruvchi kichik bo‘linma esa chanox deb atalgan.

SHayboniyxon qo‘shinlari xam CHingizxon va Amir Temur qo‘shinlari kabi 10 minglik bo‘linmalar-tumanlarga bo‘lingan. Unga no‘yon deb ataluvchi sarkarda qo‘mondonlik qilgan. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nlik bo‘linmalarga ajratilgan.

Xonlikda xarbiy masalalar bilan tavochi shug‘ullangan.

Xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimiga asoslangan SHayboniylar davlatida qo‘shin va xarbiy soxa davlatning asosiy tayanchi xisoblangan va davlatning mavjud bo‘lib turishi, qudratga erishuvida katta axamityatga ega bo‘lgan.

Xonlikda qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq va xunarmandchilik iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari xisoblangan.

Mamlakatning asosiy boyligi er xisoblanib, er egaligining bir qancha tarmoqlari yoki shakillari mavjud edi:

-Mulk sultoniy- davlatga qarashli rlar.

- Mulki xolis-xususiy shaxslarga qarashli erlar.

- Vaqf-diniy maxkamalarga, madrasalarga va masjidlarga, qabristonlarga qarashli erlar.

- qishloq jamoalari egalik qiladigan erlar.

Dexqonchilik asosan sug‘oriladigan obkor erlarda va lalmikor erlarda olibborilardi. Erda mexnat qiluvchilarning aksariyati kambag‘al dexqonlar bo‘lib, erni ijaraga olib ishlardilar.

Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doy o‘n xili, arpa, qo‘noq, jo‘xori va boshqa ekinlar ekilgan. SHayboniylar davrida er isloxotlari natijasida qarovsiz erlar o‘zlashtirilib, bu erlarda ishlovchilar ma’lum muddat soliqlardan ozod etildi, ma’murlarning ta’siri cheklandi va xazinaga ko‘proq daromad kelishi ta’minlandi.

CHorvachilik xam xo‘jalikning etakchi tarmoqlaridan bo‘lib, yirik va mayda tuyoqli xayvonlar boqish, yilqichlik, tuyachilik ancha rivojlandi. CHorvachilik maxsulotlari ishlab chiqarish kengayishi oqibatida ko‘chmanchi va o‘troq axoli o‘rtasida mol ayirboshlash va savdo ishlari jonlandi. Abdullaxon xukmronligi yillarida qarshida ko‘chmanchi va o‘troq axoli o‘zaro savdo qiladigan eng katta bozorni barpo etgan edi.

SHayboniylar xukmronligi davrida xunarmandchilik xam ancha taraqqiy etdi va xunarmandlar o‘z uyushmalariga (arabcha «kasaba») ega bo‘ldilar. Bunday uyushmalar maylab qo‘yiladigan rais yoki oqsoqol tarafidan boshqarilgan.

Savdo-sotiqning barcha ko‘rinishlari shayboniylar davrida taraqqiy etdi. Ichki savdo bilan birga Eron, Turkiya, Xindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan olib borilgan tashqi savdo ishlari xam ancha kengaydi.

SHuningdek, katta xududlarga ega bo‘lgan xonlikning viloyatlari o‘rtasida xam yaqin iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lgan. Xonlikda, ayniqsa, Abdullaxon davrida ichki va tashqi savdoning markazi Buxoro shaxrida to‘plangan edi.

Savdo yo‘llari bo‘ylab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar barpo etildi, savdo yo‘llari xavfsizligi qattiq nazorat ostiga olingan.

SHayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq turlari va jarimalar bo‘lgan. Soliq to‘lovchi axoli raiyat (fuqaro) deb atalgan va ulardan olinadigan soliqlardan tashqari jarimalar xam undirib olingan.

Erdan olinadigan asosiy soliq turi xiroj bo‘lib, xosilning 5g‘1 miqdorida pul yoki maxsulot ko‘rinishida olingan.

CHorvadorlar va savdogarlardan olinadigan soliq zakot bo‘lib, 40g‘1 foizni tashkil etgan. SHaxar axolisi-xunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq tamg‘a to‘laganlar. Boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z maxsulotining 5g‘1 qismini jizya sifatida to‘laganlar.

Bu davrda yana ixrojat, togar, ulufa, qo‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib, ularning ko‘pchilik butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlarni to‘lashdan tashqari turli xashar ishlariga xam jal qilib turilgan.

SHayboniylardan so‘ng Buxoro xonligi taxtiga Ashtarxoniylar (Joniylar) sulolasi chiqdi va xokimyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) o‘z qo‘lida saqlab qoldi. Bu davr o‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr xisoblanadi.Ashtarxoniylar Jo’jixon naslidan bo’lib, Buxoroda hokimiyat- XIV asrning 80-yillaridan boshlab Ash-ning ashtarxoniylarga tarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning o’tishi atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan hukmronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib olgach, ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindosh-urug’i bilan Buxoroga keladi.Ularni Buxoro xoni Iskandarxon (Abdullaxon II ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon qizi Zuhrabegimni Yormuhammadxonning o’g’li Jonibek Sultonga beradi. Jonibek Sulton Zuhrabegimdan uch o’g’il (Dinmuhammad, Boqi Muhammad, Vali Muhammad) ko’radi. Jonibek Sulton va uning o’g’illari Buxoro xonligida yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligi viloyatlarida hokim vazifasida faoliyat yuritadilar.

1601- yilda Jonibek Sultonning o’g’li Boqi Muhammad Buxoro taxtiga o’tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola - ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu sulola tomonidan boshqariladi.

Boshqaruv hokimiyatini mustahkamlash uchun kurash Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solish uchun ko’p urindi.

1602- yilda Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo’ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603- yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604- yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo’shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo’ysundirdi.

1605- yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o’tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga bo’ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga qochadi. Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o’g’li Imomqulixonni (1611—1642) o’tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo’shinlarini tor-mor keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl etildi.

Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun qozoqlar, jung’ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o’z tasarrufiga kiritdi. O’gli Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko’paytirib, qattiq zulm o’tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo’zg’olon ko’tarildi va Iskandar Sulton o’ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga qo’shin tortdi. Qo’zg’olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg’in qilindi.

Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642—1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Xonning o’zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o’g’li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645- yilda qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib, Xo’jandgacha yetib keladilar. Nodir Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o’g’li Abdulaziz boshchiligida katta qo’shinni safarbar etadi. Xondan norozi bo’lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtgao’tqazadilar.

Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so’raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o’ziga bo’ysundirish maqsadida u yerga o’g’illari Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo’shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh Jahon o’g’illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo’lida bo’lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.

1647- yilda Shoh Jahon o’g’illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizxon ukasi Subhonquli yetakchiligida Balxga katta qo’shin yuboradi va 1651 yilda Subhonquli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad Makkaga hajga borayotib yo’lda vafot etadi.

Abdulazizxon davrida (1645—1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva xoni Abdulg’ozixon katta qo’shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako’l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658- yilda Vardonzeni talab, 1662- yilda Buxoro shahrigacha yetib boradi.

Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizxon 1680- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.

Abdulazizxondan keyin taxtga o’tirgan Subhonqulixon (1681-1702) davrida ham ahvol o’nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgah o’g’illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo’ldi. Uchinchi tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo’shinlari hujum qilib, Buxoro, Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg’ol qildi. Samarqandda Anushaxon nomiga xutba o’qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.

Subhonqulixon qatag’on urug’idan bo’lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo’shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. So’ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o’g’li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o’ldiradi.Balx hokimligi yuz qabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va katta o’ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi bilan 1686-yilda Xiva xoni Anushaxon ko’ziga mil tortiladi va taxtdan tushiriladi. Subhonqulixon 1688-yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva xoni Erengxonning o’ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi. Subhon­qulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi.

Qirg’inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi.

Buxoro xonligi Ubaydullaxon II davrida 1702- yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlarigabostirib kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo’ldi. Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo’lida harakat qildi.

Dastlab u Balxni bo’ysundirish yo’lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag’on qabilasi boshlig’i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to’liq o’z qo’liga oladi va o’zini 1706- yilda xon deb e’lon qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon avval Termizga, so’ngra Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi. Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi. Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo’ladi.

Buxoro xonligi tasarrufida bo’lgan Farg’ona vodiysida ham XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi Chodak xo’jalari qo’liga o’tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boshlig’i Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo’qon xonligiga asos soladi.

Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. Har bir viloyat hokimi mustaqil bo’lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna uyushtirildi va 1711 - yilning 16- martida u o’ldirildi.

Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711—1747) o’tqizildi. Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo’ldilar. Ubaydullaxonning yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o’zlari esa qatl etildi.

Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi fojiali yakunlandi.

Xonlikda parokandalikning kuchayishi Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan amirlar va zodagonlar qo’lida bir qo’g’irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib, xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan nariga o’tmaydigan bo’lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, Abulfayzxon “Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo’lsa bo’lgani», degan gapni doimo takrorlab turgan.

Abulfayzxon davrida o’zbeklarning mang’it qabilasidan kelib chiqqan Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo’lib oladi. U barcha shahzodalar otaliqlarining boshlig’i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining qat’iy noroziligiga sabab bo’ladi.

Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti Samarqand bo’lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo’lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand xonligiga asos solindi va 1730-1731- yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib turildi. Ibrohimbiy o’ziga «amir-ul-umaro» (ulug’ amir) unvonini oldi.

Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab Sultonni Buxoro taxtiga o’tqazish hamda shu yo’l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi bo’lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo’lgan beklar Ibrohimbiyga qo’shiladilar. Ibrohimbiy katta qo’shin to’plab Buxoroga yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo’shilsa, g’alabadan so’ng juda katta boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq boshchiligidagi Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton Buxoro shahrini egallay olmaydi.

Qanday bo’lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o’ylab ko’rmasdan turib ko’chmanchi qozoqlardan yordam so’raydilar. Ularga katta o’ljalar va’da qiladilar. Jung’ar (qalmoq) ko’chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko’rgan, talangan hamda ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo’ladilar. Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni ayj oldiradilar. Ular yetti yil mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab, xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to’xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi. Hakimbiy Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug’ilishi bilanoq Buxoroda hokimiyatni yana o’z qo’liga olish niyatidan qaytmagan edi.

Abulfayzxon esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo’rlikka berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog’ida ularni o’limga mahkum etdi. Hali go’dak bo’lgan Abdulmo’mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo’ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy qo’shbegi bo’lib olgan Jovshon qalmoq qo’liga o’tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg’ona, Badaxshon amalda mustaqil bo’lib oldilar. Bu ahvol tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.

Davlat mustaqilligining yo’qotilishi Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va Afg’onistonga qarshi zafarli yurishlardan so’ng, 1736- yili Buxoro xonligiga bostirib kirdi. Nodirshohning o’g’li Rizoqul yetakchiligidagi qo’shinlar Amudaryodan o’tib, ko’pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar. Bunday og’ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so’rashga majbur bo’ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug’iga binoan Rizoqul qo’shinlari orqaga qaytib ketadilar.

1740- yilda Eron qo’shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar qo’shinni Nodirshohning o’zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar.

Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketadi. Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo’ladi.

Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali Abulfayzxonga jo’natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo’yidagi Chorbakr qo’rigiga — Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani imzolashga majbur bo’ladi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga yetadigan 200 ming xarvar bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib tayinlanadi.

Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo’shbegi (bosh vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’planadi. Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoladi.

Parokandalik – mamlakat viloyatlarining markaziy hokimiyatga bo’ysunmasligi, siyosiy tarqoqlik.

Miyonqol – Samarqand atrofidagi Oqdaryo va Qoradaryo oralig’idagi hudud. Keyinchalik Samarqand bilan Xatirchi oralig’idagi yerlar Miyonqol deb atalgan.

Davlat boshqaruvi Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o’z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib qolgan (7-§ ga qarang).

Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat mablag’i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv, inshootlari barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan.

Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo’linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo’shin, markaziy harbiy qo’mondonlikning yo’qligi, qo’shinning zamonaviy qurol-yarog’lar, zambaraklar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonligining harbiy jihatdan o’ta zaiflashuviga olib keldi.

Yer egaligi munosabatlari Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi.

Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig’i to’laganlar.

Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi.

Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo’lmay, o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular «Mulki xurri xolis» deb atalardi.

Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlarig sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar.

Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi.

Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab, o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan bo’ldilar. Natijada Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Do’rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.

Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag’al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:

– qishloq xo’jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo’lida to’planib borishiga;

– xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib, davlatning kuchsizlanishiga;

– yerda ter to’kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy ahvolining og’irlashuviga olib keldi.

Dehqonchilik va chorvachilik Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o’rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi.

Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.

Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614—1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho’liga kanal qazilgan. 1633—1634- yillarda Qo’shqo’rg’onda kanal qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor berilmadi.

Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan. Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga tegishli bo’lib, ming-minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar edi. Ho’kizlardan yer haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.

Hunarmandchilik va savdo Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to’qimachilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalartayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to’qish, kashtachilik ancharivojlandi.

Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sog’ tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi.

Metall va yog’ochga ishlov berish orqali uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och va gancho’ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo’lga qo’yilgan. Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug’ullangan.

XVII—XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik, chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar gavjum bo’lardi.

Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg’ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo rastalari bo’lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan.

Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy soliq to’lovchi raiyat — dehqonlar, chor-vadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib, ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb etilardi.

Ashtarxoniylar davlati tizimi o‘z tuzilishiga va moxiyatiga ko‘ra SHayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmasdi. Xon rasman oliy xokimyat boshlig‘i xisoblanardi va barcha farmon va qonunlar uning nomi bilan chiqarilar edi. Biroq, amalda ko‘pgina ashtarxoniy xonlar yirik saroy amaldorlari qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib, joylardagi davlat boshqaruvi viloyatlar xokimlari qo‘liga o‘tib qolgan edi. Bu esa o‘z navbatida markaziy xokimyatning zaiflashuvi va siyosiy-iqtisodiy inqiroziga olib kelar edi.

Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shaxar Balx bo‘lib, uni taxt vorisi boshqargan. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib, markaziy va maxalliy boshqaruv tizimiga ega edi.

Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo‘lida bo‘lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs katta mavqega ega bo‘lardi. Saroy amaldorlari va ularning vazifalari esa SHayboniylar davridagidan uncha farq qilmas edi.

Ashtarxoniylarda xarbiy va ma’muriy amaldorlar katta xuquqlarga ega edilar. SHuningdek, diniy ulamolar xam davlat boshqaruv ishlarida katta ta’sir o‘tkazar edilar.

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi xududlari qisqardi va XVIII asr boshlarida Buxoro, Samarqand, Sag‘araj, O‘ratepa, SHaxrisabz, /uzor kabi oltitagina beklik tilga olinadi xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Xisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx qaytadan qo‘lga kiritilgan bo‘lsada, Xurosondagi bir qancha viloyatlar, Xorazm Buxoro tarkibidan butunlay chiqib ketdi. Ko‘pgina viloyatlar, xususan, Xisor, SHaxrisabz amalda yarim mustaqil bo‘lib, nomigagina Buxoroga tobelik qilardi.

Ijtimoiy tabaqa shayboniylar davridagidek saqlangan bo‘lib, ulamolar, ayniqsa, Jo‘ybor shayxlarning jamiyatdagi mavqei ortib bordi.

Ashtarxoniylar davrida urush xarakatlarining ko‘plab o‘tkazilishi odatiy xolga aylanib qolgan bo‘lsada, xarbiy soxada jiddiy isloxotlar olib borilmadi. qurollar, jang qilish uslubining eskirganligi, qudratli doimiy armiyaning mavjud emasligi Ashtarxoniylar davlatidagi xarbiy soxaning xam inqiroga uchraganligilan dalolat berardi.

Ashtarxoniylarga xos bo‘lgan o‘zaro urushlar, siyosiy tarqoqlik, soliqlarning muttasil oshib borishi mamlakat iqtisodiy axvolini inqirozli xolga solib qo‘ydi.

Xunarmandchilikning asosiy markazi bo‘lgan shaxarlar xisoblansada, eng kerakli xunarmandchilik maxsulotlari ishlab chiqarish yirik qishloqlarda xam rivojlana boshladi.

Mamlakat iqtisodiy xayotida savdo-sotiqning axamiyati xatto urushlar bo‘lib turgan vaqtda xam pasaygani yo‘q. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand, qarshi, Toshkent, Balx va boshqalar edi. Tashqi savdoda asosan Rossiyaning turli shaxarlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaxarlar), Xindiston, Xitoy, Turkiya, Eron, qoshg‘ar bilan aloqalar mustaxkamlandi.

Ashtarxoniylar davlatida soliq tizimi shayboniylar davlati soliq tizimiga o‘xshash xolda yuritilgan. Biroq bu davrda tinimsiz urushlar sababli axolidan soliqlar yig‘ib olish ko‘paygan. Xatto Subxonqulixon davrida bir yo‘la etti yillik soliqni yig‘ib olishxaqida farmon berilgan va bu xalqning qashshoqlashuviga narxlarning oshib ketishiga olib kelgan edi.

YUqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ashtarxoniylar garchi davlat tepasida bir yarim asrdan ortiqroq vaqt davomida turgan bo‘lsalarda, kuchli markaziy xokimyatni saqlab qolishga erisha olmadilar, bu esa mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, xarbiy saloxiyatining tushkunlikka uchrashiga va inqiroziga olib keldi xamda XVIII asr o‘rtalaridan ular xokimyatni mang‘it amirlari qo‘liga topshirishga majbur bo‘ldilar.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. SHayboniylar davridagi soliqlar xaqida qanday fikr bildira olasiz?

2. Ashtarxoniylarda nima uchun markaziy xokimyat zaiflashib qoldi?

3. Ashtarxoniylar davlat boshqaruv ishlarida qanday kamchiliklar va xatoliklarga yo‘l qo‘ydilar? Siz qanday fikr bildira olasiz?

TAYANCH TUSHUNCHALARI:

Dargox-saroy devoni, Kalontaron-qishloqoqsoqoli, Raiyat-fuqaro,Jovshan-sovut.

Gejm (kejm) – otlarustigayopiladiganmaxsusyopinchiq.

13-mavzu: O’rta Osiyo xonliklari. Xiva xonligi

O’rta Osiyo xonliklari. Xiva xonligi

REJA:

1. Xiva xonligining tashkil topishi.

2. Xiva xonlining markaziy va mahalliy boshqaruv tartibi.

3. Xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayoti

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Amudaryoning quyi oqimida joylashgan, qadimiy dehqonchilik markazlaridan hisoblanmish Xorazm XIV asr oxirlaridan XVI asr bostilariga qadar temuriylar davlati tarkibida bо`lgan. 1505 yilda Shayboniyxon Xorazmga yurish qilgan paytda u yerda hukmronlik qilayotgan Chin So’fi rasman Husayn Boyqaroga qaram edi. Shuning uchun ham xorazmliklar temuriylardan yordam umid qilib 10 oy shaharni mudofaa qildilar. Xorazmda Shayboniyxon hukmronligi uzoq cho’zilmadi. U 1510 yilda Shoh Ismoil tomonidan o`ldirilgach, Xorazm eroniy safaviylar qo'1 ostiga o`tdi. Shoh Ismoil Xorazm shaharlarini boshqarish uchun yuborgan dorug`alarining iqtisodiy, diniy va milliy zulmiga qarshi ahoii keng qatlamlarining chiqishlari boshlandi.

Abulg`ozixonning "Shajarayi turk" asarida yozilishicha, Vazir shahrida yashovchi Umar degan keksa olim eroniy qizil boshlilarga qarshi kurashni tashkil qilib, unga o’zi boshchilik qilgan. Xorazmliklar ikki yil deganda eroniylarni o’z yurtlaridan haydab chiqardilar. Mashhur Sayidota avlodlaridan bо`lgan Sayid Xisomiddin tashabbusi bilan Shaybon urug`idan bо`lgan Berka sultonning o`g`li Elbarsxon Vazir shahriga taklif qilindi. Elbarsxon taklifni qabul qilib, Vazirga kelayotganini eshitgan xalq shahardagi eroniylarni qirib tashlashdi. Elbarsning Vazir shahriga kirib kelishi bilan Xorazmda 1512 yilda o’zbek sultonlari hokimiyati o`rnatildi.

Elbarsxon (1512-1525) Urganch va Xiva shaharlaridan eroniylarni haydab chiqarib mustaqil xonlikka asos soladi. U bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan xalqlar o`troqlashdilar. 1524-yilda shoh Ismoil vafotidan keyin xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismini, Eron shimolidagi Saraxs hududlarini, Orol va Mang`ishloqni egallashdi.

Yangi yerlarni Elbarsxon o’z o`g`illari va ukasi farzandlariga bo`lib bergan ediki, bu mustaqillikka intilgan mayda hokimliklarning paydo bo`lishiga olib keldi. Natijada qo`shnisi yeriga ko’z olaytirgan hokimlar o`rtasidagi, uzluksiz o’zaro nizolar kelib chiqdi va Elbarsxon vafotidan keyin xonlarning tez-tez almashib turishiga olib keldi. XVI asrda Xorazmni Elbarsxon avlodlaridan So`fiyonxon, Avaneshxon, Aqatoyxon, po`stxon, Hojimxon kabi xonlar boshqarganlar.

Bitta xonadon vakillari bо`lgan Berka sulton va Shayboniyxon avlodlari o`rtasidagi o’zaro nizo endilikda Buxoro va Xorazm hukmdorlari o`rtasidagi janjallarga sabab bo’ldi. Elbarsxonning beshinchi vorisi Avaneshxon (1526-1538) davrida Shayboniy Ubaydulla sulton (1533-1539) Xorazmni bosib olib, 1537-yilda o`g`li Abdulazizni u yerga noib qilib qoldirdi. 1538 yilda Xorazm sultonlari yana hokimiyatni qaytarib oldilar. Xorazm yerlari uchun Hojimxon (1558-1602 ) davrida Abdullaxon II (1557-1598) bir necha marta yurish qildi. 1575-yilda boshlangan o’zaro urushlar natijasida Abdullaxon II 1593-yildagina Xorazmni o’ziga bo`ysundirdi. 1598-yilda Abdullaxon vafoti bilan shayboniylar davlatida avj olgan o’zaro nizo va tartibsizlikdan foydalanib Xorazm o’z mustaqilligini uzil-kesil tiklab oldi.

XVI asrning 70-yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xiva shahriga ko`chirildi. Unga Amudaryo o’zanining o’zgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qo`yganligi sabab bo’ldi. Bu holat Xorazm iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatgan. Shu davrdan boshlab Xorazm davlati Xiva xonligi deb atala boshlagan.

XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bо`lgan sulolaviy kurashlardan so`ng taxtga o`tirgan Arab Muhammadxon (1602-1621) davrida Xiva xonligida davlat porakandaligi yuqori cho`qqiga yetdi. Rus kazaklari, qozoqlar va qalmiqlar talonchilik yurishlari qilib mamlakat aholisining tinchini buzishga sabab bо`lgan bo`lsa, mamlakat ichida mavqei kuchaygan darvesh shayxlari ta'siridagi Arab Muhammadning o`g`illari Habash va Elbarslarning otasiga qarshi chiqishi parokandalikni avj oldirdi. Ular otasiga qarshi kurashda muvaffaqqiyat qozonib, uning ko’ziga mil tortdilar, so`ngra Xivada qatl ettirdilar. Shunday qilib taxtga o`tirgan Elbars va Habash sultonlar (1621-1623) ukalari Isfandiyor (1623-1643) tomonidan taxtdan tushirildilar.

Turkmanlar yordami bilan taxtga chiqqan Isfandiyor davrida mamlakat siyosiy hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. Orol bo`yidagi o’zbek qo`ng`irotlari Isfandiyorga bo`ysunmay qo`yishdi. Turkmanlar xonlik siyosiy hayotiga ko’proq ta'sir eta boshladilar.

Xorazm tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida o’z o`rniga ega bо`lgan Abulg`ozixon (1643-1663) akasi Isfandiyor vafotidan keyin taxtni egalladi. U og`ir hayot yo`lini bosib o`tdi. Akalari Elbars va Habashxoniar isyoni davrida Buxoro xoni Imomqulixon saroyida yashadi. Isfandiyor taxtni egallagach, 1623 yilda Urganch hokimi bo`ldi. Akasi bilan kelisha olmay Turkiston hokimi Eshimxon huzuriga bordi va uning vafotidan keyin 2 yil Toshkentda yashadi. Buxoro xonligi orqali yana Xorazmga kelgach, akasi Isfandiyor uni Eron shohi huzuriga garov tariqasida jo`natdi. 10 yil tutqinlikda bо`lgan Abulg`ozi 1639 yilda Erondan yashirincha chiqib, Orol o’zbeklari oldiga keldi va onasi vafotidan keyin qo`ng`irot o’zbeklarining yordami bilan hokimiyatni qo`lga kiritdi. Uning hukmronligi davrida markaziy hokimiyat nisbatan kuchaydi. Turkman, qalmiqlarga qarshi muvaffaqqiyatli urush olib borgan Abulg`ozixon Buxoro xonligi hududlariga hara talonchilik yurishlari qildi. Xiva askarlari Chorjo`y, Vardanza, Qorako'1, Karmanagacha bо`lgan yerlarni bir necha bor talashdi. 1662 yilda Abdulg`ozi Buxoro xoni bilan sulh tuzdi.

Lekin uning o`g`li Anushaxon (1663-1687) davrida ham Buxoro va Xiva o`rtasidagi urushlar davom etdi. Bu davrda Xiva qo`shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga hujum qilib turdilar. 1685-yilda G’ijduvon yaqinidagi mag`lubiyatdan keyin Buxoroning Xivadagi ta'siri kuchaydi. Subhonqulihon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning o`g`li Ernakka taxtni egallashga yordam beradi. Otasini ko`r qilib, taxtni egallagan Ernak (1687), hokimiyatni uzoq vaqt saqlab qola olrnadi. Subhonqulixon Xivadagi tarafdorlari yordamida taxtga Shohniyozni (1688-1702) o`tqazib, amalda Xivani vassal davlatga aylantirdi.

Shohniyoz xonlik maqomiga ega bo`lgach, o’z homiysidan yuz o`girib, mustahkam tayanch qidirib, Rossiya hukmdori Petr I ga xat yo`llab, Xivani Rossiya tarkibiga qo`shib olishni so`raydi. Sharqda ta'sirni maqsad qilib qo`ygan rus podshosi 1703-yilda Xivaning Rossiya hududiga qo`shib olingani xaqida yorliq jo`natadi. Lekin 1702-1715 yillarda xonlik qilgan Arab Muharamad bunga ahamiyat bermadi. Bu rus podshosining O`rta Osiyoga e'tiborini qaratdi, xolos. U Xiva xonligini rasman tobe qilish maqsadida Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida Xivaga harbiy ekspeditsiya tayyorladi.

Arab Muhammad va uning vorisi Sherg`ozixon (1715-1728) davrida xonlikdagi siyosiy nizolar mamlakatning iqtisodini ham izdan chiqardi. Sherg`ozixon olti ming rus askari bilan 1717-yilda xonlik hududiga kirib qolgan rus harbiy ekspeditsiyasini yaxshi kutib oldi. Uning maslahati bilan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinlarini 3 ga bo`lib joylashtirdi. Qulay vaziyatdan foydalangan xivaliklar rus qo`shinlarini butunlay qirib tashlashdi. Natijada rus harbiy ekspeditsiyasi samarasiz yakunlandi.

Tashqi xavf bartaraf etilgach xivaliklarning o’zaro nizolari davom etdi. 1728-yilda hokimiyatni qo`lga olgan Elbarsxon (1728-1740) ichki nizolarni bostirib, qo`shni hududlarga bosqinchilik yurishlarini uyushtira boshladi. Xiva qo`shinlarining bosqinchilik yurishlari va ularning Buxoro xonlariga bergan yordamlari tufayli 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh Xorazmni butunlay o’ziga bo`ysundirdi. 1741-yilda ko`tarilgan qo’zg`olon sababli Xiva eroniylar zulmidan ozod bo’ldi. Lekin Nodirshohning o`g`li Nasrullo katta qo`shin bilan Xorazmga kelgach, Nuralixon (1741) taxtni tashlab qochdi va eroniylar 1747 yilga qadar Xiva xonligida hukmronlik qildilar.

1747-yilda qozoq sultoni Gayibxon taxtga o`tqazildi (1747-1757). Uning davrida qozoq sultonlarining mavqeyi oshishi Xivada qo’zg`olon ko`tarilishiga sabab bo’ldi. 1757-1758 yillarda Xiva taxtini uning ukasi Abdullaxon boshqargan. Xiva xonligidagi siyosiy parokandalikdan foydalangan Buxoro hukmdori Muhammad Rahirabiy o’z odami Temur Qozixonni (1758-1763) Xiva taxtiga o`tqazadi. Shu davrdan boshlab Xiva xonligida qo`ng`irotlar urug`ining mavqei mustahkamlanib borgan.

Xorazm tarixchilari Abulg`oziy, Munis, Ogahiy, Bayoniy asarlarida yozilishicha, Abulg`oziy akalaridan qochib ketayotganda otidan ayrildi. Shunda qo`ng`irot urug`idan bо`lgan o`nboy degan yigit unga o’z otini berib. qutilib ketishga yordam bergan. Abulg`oziy keyinchalik Erondan qochib kelgach, ularning urag` boshliqlariga inoq unvonini beradi. Shu davrdan boshlab Xiva xonligida qo`ng`irot urug`larining mavqei ortib borgan. XVIII asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qo`llab-quvatlashishiga erishgan qo`ng`irot urug`lari Xiva xonligida hokimiyatni qo`lga ola boshlaydilar.

Inoq Muhammad Amin (1763-1790) 1770-yilda turkmanlarning, 1782 yilda Buhoroliklarni hujumini qaytarib Xiva xonligida qo`ng`irotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlaydi. Avaz Inoq (1790-1804) davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, xonlikdagi iqtisodiy ahvol yaxshilandi. Bu XIX asr boshlarida qo`ng`irotlar sulolasining hokimiyatni rasman egallashlariga zamin bo’ldi. 1804-1806 yillarda hukmronlik qilgan Eltuzarxon Inoq Xiva taxtiga o`tirgan qo`ng`irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi Muhammad Rahimxon I (1806-1825) Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazdi. 1811-yilda bo`ysunmas orolliklar-qoraqalpoqlarni ham Xiva tarkibiga qo`shib oldi. U o`tkazgan siyosiy, iqtisodiy, ma'muriy islohotlar natijasida boshqaruv tizim takomillashib, soliqlar tartibga tushdi. Xazina daromadlari ko’paydi.

Olloqulixon (1825-1842), Rahimqulixon (1842-1845) va Muhammad Aminxon (1845-1855) davriarida Xiva qo`shinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar bo`lib turdi. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha bо`lgan yerlarni boshqarganlar. 1855-yilda Seraxsni qamal qilish paytida Muharamad Aminxonning halok bo`lishi mamlakatda parokandalikka sabab bo’ldi. Abdullaxon (1855-1856), Qutlug`murodxonlar (1856) 6 oydan ko’p hukmronlik qilmaslaridan o`ldirildilar. 1856-yilda taxtni Sayid Muhammadxon (1856-1864) egalladi. U bo`ysunmas turkmanlar va qoraqalpoqlarga qarshi urush uyushtirganligi natijasida bu xalqlarning ko’pchiligi ko`chib ketdilar. 1859-yilda Muhammad Panoh Orenburgdan yordam olib, Orol bo`yida mustaqil davlat tuzish uchun qilgan harakati bostirildi. Xivaliklar tomonidan daryoga to`siq qo`yilishi natijasida Butakov flotiliyasi qoraqalpoqlarga yordam bera olmadi.

Xiva xonligidagi so`nggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahiraxon II (1864-1910) bo’ldi. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan yuksalishi ko’zga tashlanadi. Lekin 1873-yilda Rossiya Xiva xonligini bosib oldi va Muhammad Rahimxon II va Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga ko`ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib qoldi.

Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qo`qon davlatlaridagidek bo`lib, farqi XIX asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon) bо`lgan. Eng yuqori amaldorlar a'zo bо`lgan kengash vakolati cheklangan bo`lib, asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo`lsa-da, amaldorlarning xonlik boshqaruvida mavqei baland bо`lgan, Mansab va unvonlar xonliklarda harbiy-ma'muriy, harbiy va diniy toifalarga bo`lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklar begi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim o`rin tutgan. Xonlikda sud ishlari asosan diniy ulamolar qo`lida bo`lib, ularning mamlakat hayotida ta'siri kuchli bо`lgan.

Xonlikda davlat tili o’zbek tili bo`lib, Buxoro va Qo`qondan farqli o`laroq barcha farmonlar, davlat hujjatlari faqat o’zbek tilida yozilgan.

XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining ma'muriy jihatdan bo`linishi viloyat deb atalgan bo`lsa, XVIII asrdan bekliklar deb atala boshlangan. Kichik ma’muriy bo`linish machitqo`m deb yuritilgan. Dastlab xonlikda 16 ta viloyat 2 ta noiblik bо`lgan bo`lsa, keyinchalik viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan tayinlangan hokim va noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir tomonidan boshqarilgan.

Xonlikda, asosan, o’zbeklar dehqonchilik tumanlarida yashab ko’pchilikni tashkil qilganlar. Shuningdek, turkmanlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, eronliklar, yahudiylar, arablar ham istiqomat qilishgan.

Ijtimoiy hayotda xon va unirig amaldorlari va diniy ulamolarning mavqei yuqori bo`lib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer ham asosan ular qo`lida bо`lgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan ijaraga yer oiib ishlaganlar va ahvoli juda og`ir bо`lgan. Sun'iy sug`orishga asoslangan dehqonchilik mamlakat iqtisodida muhim o`rin tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan kanallarni qazish davlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq ham iqtisodiy hayotda muhim o`rin tutgan.

Xonlik harbiy qo`shini va qurol aslahasini yaxshilash juda past darajada bо`lgan. Qo`shinni ko’proq yarim ko`chmanchi turkmanlar tashkil etgan. Oldingi davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy tajribalar rivojlantirilmay tashlab qo`yilgan.

Xiva xonligi Buxoro, Qo`qon, Eron va Rossiya kabi qo`shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borgan. Soliqlar barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va jizyadan iborat bо`lgan. Shu bilan majburiy mehnatning ba'zi turlari amalga oshirilgan.

Xiva xonligida ham adabiyot, tarixnavislik, me'morchilik bir muncha rivojlangan bo`lsa ham tabiiy va texnika fanlariga, dunyoviy ilmlarga e'tibor qaratilmagan.

Boshlang`ich maktabda o`qish-yozishni o`rgangan bolalar madrasalarda o`qitilgan. XIX asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlang`ich maktab va 130 ta madrasa mavjud bо`lgan. Xiva shahrining o’zida 22 ta madrasa bо`lgan. XIX asrda Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, hattotlik, musiqa san'ati, me'morchilik va madaniyatning boshqa sohalarida katta yutuqlar qo`lga kiritilgan.

Shermuhammad Munis Xorazmiy, Muhammad Rizo Erniyozbek o`g`li Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy, Kamron, Bayoniy, Xusraviy, Murodiy, Rojiy, Mutrib, Laffasiylar asarlari o’zbek adabiyoti rivojida o’ziga xos o`ringa ega.

Tanbur chiziqi notasini yaratgan Komil Xorazmiy "Maqomi Feruzshohiy" asari va "Panjgoh" maqomi bilan o’zbek musiqa sanati rivojiga katta hissa qo`shdi.

Abulg`oziyxon "Shajarayi Turk", "Shajarayi tarokima" asarlari bilan Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab bergan bo`lsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va tarjimonlik maktabini yaratib, "Firdavs ul-iqbol". "Zubdat ut-tavorix", "Riyoz ud-davla", "Gulshan ul-davlat", "Jomiy' ul-voqeoti sultoniy", "Shohid ul-iqbol" asarlari bilan tarix sohasini rivojlantirdilar. Bayoniyning "Shajarayi xorazmshohiy", "Xorazm tarixi" asarlari yuqoridagi asarlar kabi Xiva xonligi tarixini, o`rganishda asosiy manbalar hisoblanadi.

Hozirgi Xiva shahrida saqlanib qolgan qadimiy me'morchilik inshootlari asosan xonliklar davrida qurilgan bo`lib, eng qadimiysi XVI asrda qurilgan Sayid ota maqbarasi bo`lsa, eng keyingi XX asr boshlarida qurilgan Nurillaboy saroyidir, Ichan qal'adagi o`nlab imoratlarning ko’pchiligi XIX asrda qurilgan bo`lib, ular xalqimiz buyuk zakovatining bir qismi sifatida qad ko`tarib turibdi.

Показать больше ...

O’rta Osiyo xonliklari. Xiva xonligi

REJA:

1. Xiva xonligining tashkil topishi.

2. Xiva xonlining markaziy va mahalliy boshqaruv tartibi.

3. Xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayoti

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Amudaryoning quyi oqimida joylashgan, qadimiy dehqonchilik markazlaridan hisoblanmish Xorazm XIV asr oxirlaridan XVI asr bostilariga qadar temuriylar davlati tarkibida bо`lgan. 1505 yilda Shayboniyxon Xorazmga yurish qilgan paytda u yerda hukmronlik qilayotgan Chin So’fi rasman Husayn Boyqaroga qaram edi. Shuning uchun ham xorazmliklar temuriylardan yordam umid qilib 10 oy shaharni mudofaa qildilar. Xorazmda Shayboniyxon hukmronligi uzoq cho’zilmadi. U 1510 yilda Shoh Ismoil tomonidan o`ldirilgach, Xorazm eroniy safaviylar qo'1 ostiga o`tdi. Shoh Ismoil Xorazm shaharlarini boshqarish uchun yuborgan dorug`alarining iqtisodiy, diniy va milliy zulmiga qarshi ahoii keng qatlamlarining chiqishlari boshlandi.

Abulg`ozixonning "Shajarayi turk" asarida yozilishicha, Vazir shahrida yashovchi Umar degan keksa olim eroniy qizil boshlilarga qarshi kurashni tashkil qilib, unga o’zi boshchilik qilgan. Xorazmliklar ikki yil deganda eroniylarni o’z yurtlaridan haydab chiqardilar. Mashhur Sayidota avlodlaridan bо`lgan Sayid Xisomiddin tashabbusi bilan Shaybon urug`idan bо`lgan Berka sultonning o`g`li Elbarsxon Vazir shahriga taklif qilindi. Elbarsxon taklifni qabul qilib, Vazirga kelayotganini eshitgan xalq shahardagi eroniylarni qirib tashlashdi. Elbarsning Vazir shahriga kirib kelishi bilan Xorazmda 1512 yilda o’zbek sultonlari hokimiyati o`rnatildi.

Elbarsxon (1512-1525) Urganch va Xiva shaharlaridan eroniylarni haydab chiqarib mustaqil xonlikka asos soladi. U bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan xalqlar o`troqlashdilar. 1524-yilda shoh Ismoil vafotidan keyin xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismini, Eron shimolidagi Saraxs hududlarini, Orol va Mang`ishloqni egallashdi.

Yangi yerlarni Elbarsxon o’z o`g`illari va ukasi farzandlariga bo`lib bergan ediki, bu mustaqillikka intilgan mayda hokimliklarning paydo bo`lishiga olib keldi. Natijada qo`shnisi yeriga ko’z olaytirgan hokimlar o`rtasidagi, uzluksiz o’zaro nizolar kelib chiqdi va Elbarsxon vafotidan keyin xonlarning tez-tez almashib turishiga olib keldi. XVI asrda Xorazmni Elbarsxon avlodlaridan So`fiyonxon, Avaneshxon, Aqatoyxon, po`stxon, Hojimxon kabi xonlar boshqarganlar.

Bitta xonadon vakillari bо`lgan Berka sulton va Shayboniyxon avlodlari o`rtasidagi o’zaro nizo endilikda Buxoro va Xorazm hukmdorlari o`rtasidagi janjallarga sabab bo’ldi. Elbarsxonning beshinchi vorisi Avaneshxon (1526-1538) davrida Shayboniy Ubaydulla sulton (1533-1539) Xorazmni bosib olib, 1537-yilda o`g`li Abdulazizni u yerga noib qilib qoldirdi. 1538 yilda Xorazm sultonlari yana hokimiyatni qaytarib oldilar. Xorazm yerlari uchun Hojimxon (1558-1602 ) davrida Abdullaxon II (1557-1598) bir necha marta yurish qildi. 1575-yilda boshlangan o’zaro urushlar natijasida Abdullaxon II 1593-yildagina Xorazmni o’ziga bo`ysundirdi. 1598-yilda Abdullaxon vafoti bilan shayboniylar davlatida avj olgan o’zaro nizo va tartibsizlikdan foydalanib Xorazm o’z mustaqilligini uzil-kesil tiklab oldi.

XVI asrning 70-yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xiva shahriga ko`chirildi. Unga Amudaryo o’zanining o’zgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qo`yganligi sabab bo’ldi. Bu holat Xorazm iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatgan. Shu davrdan boshlab Xorazm davlati Xiva xonligi deb atala boshlagan.

XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bо`lgan sulolaviy kurashlardan so`ng taxtga o`tirgan Arab Muhammadxon (1602-1621) davrida Xiva xonligida davlat porakandaligi yuqori cho`qqiga yetdi. Rus kazaklari, qozoqlar va qalmiqlar talonchilik yurishlari qilib mamlakat aholisining tinchini buzishga sabab bо`lgan bo`lsa, mamlakat ichida mavqei kuchaygan darvesh shayxlari ta'siridagi Arab Muhammadning o`g`illari Habash va Elbarslarning otasiga qarshi chiqishi parokandalikni avj oldirdi. Ular otasiga qarshi kurashda muvaffaqqiyat qozonib, uning ko’ziga mil tortdilar, so`ngra Xivada qatl ettirdilar. Shunday qilib taxtga o`tirgan Elbars va Habash sultonlar (1621-1623) ukalari Isfandiyor (1623-1643) tomonidan taxtdan tushirildilar.

Turkmanlar yordami bilan taxtga chiqqan Isfandiyor davrida mamlakat siyosiy hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. Orol bo`yidagi o’zbek qo`ng`irotlari Isfandiyorga bo`ysunmay qo`yishdi. Turkmanlar xonlik siyosiy hayotiga ko’proq ta'sir eta boshladilar.

Xorazm tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida o’z o`rniga ega bо`lgan Abulg`ozixon (1643-1663) akasi Isfandiyor vafotidan keyin taxtni egalladi. U og`ir hayot yo`lini bosib o`tdi. Akalari Elbars va Habashxoniar isyoni davrida Buxoro xoni Imomqulixon saroyida yashadi. Isfandiyor taxtni egallagach, 1623 yilda Urganch hokimi bo`ldi. Akasi bilan kelisha olmay Turkiston hokimi Eshimxon huzuriga bordi va uning vafotidan keyin 2 yil Toshkentda yashadi. Buxoro xonligi orqali yana Xorazmga kelgach, akasi Isfandiyor uni Eron shohi huzuriga garov tariqasida jo`natdi. 10 yil tutqinlikda bо`lgan Abulg`ozi 1639 yilda Erondan yashirincha chiqib, Orol o’zbeklari oldiga keldi va onasi vafotidan keyin qo`ng`irot o’zbeklarining yordami bilan hokimiyatni qo`lga kiritdi. Uning hukmronligi davrida markaziy hokimiyat nisbatan kuchaydi. Turkman, qalmiqlarga qarshi muvaffaqqiyatli urush olib borgan Abulg`ozixon Buxoro xonligi hududlariga hara talonchilik yurishlari qildi. Xiva askarlari Chorjo`y, Vardanza, Qorako'1, Karmanagacha bо`lgan yerlarni bir necha bor talashdi. 1662 yilda Abdulg`ozi Buxoro xoni bilan sulh tuzdi.

Lekin uning o`g`li Anushaxon (1663-1687) davrida ham Buxoro va Xiva o`rtasidagi urushlar davom etdi. Bu davrda Xiva qo`shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga hujum qilib turdilar. 1685-yilda G’ijduvon yaqinidagi mag`lubiyatdan keyin Buxoroning Xivadagi ta'siri kuchaydi. Subhonqulihon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning o`g`li Ernakka taxtni egallashga yordam beradi. Otasini ko`r qilib, taxtni egallagan Ernak (1687), hokimiyatni uzoq vaqt saqlab qola olrnadi. Subhonqulixon Xivadagi tarafdorlari yordamida taxtga Shohniyozni (1688-1702) o`tqazib, amalda Xivani vassal davlatga aylantirdi.

Shohniyoz xonlik maqomiga ega bo`lgach, o’z homiysidan yuz o`girib, mustahkam tayanch qidirib, Rossiya hukmdori Petr I ga xat yo`llab, Xivani Rossiya tarkibiga qo`shib olishni so`raydi. Sharqda ta'sirni maqsad qilib qo`ygan rus podshosi 1703-yilda Xivaning Rossiya hududiga qo`shib olingani xaqida yorliq jo`natadi. Lekin 1702-1715 yillarda xonlik qilgan Arab Muharamad bunga ahamiyat bermadi. Bu rus podshosining O`rta Osiyoga e'tiborini qaratdi, xolos. U Xiva xonligini rasman tobe qilish maqsadida Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida Xivaga harbiy ekspeditsiya tayyorladi.

Arab Muhammad va uning vorisi Sherg`ozixon (1715-1728) davrida xonlikdagi siyosiy nizolar mamlakatning iqtisodini ham izdan chiqardi. Sherg`ozixon olti ming rus askari bilan 1717-yilda xonlik hududiga kirib qolgan rus harbiy ekspeditsiyasini yaxshi kutib oldi. Uning maslahati bilan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinlarini 3 ga bo`lib joylashtirdi. Qulay vaziyatdan foydalangan xivaliklar rus qo`shinlarini butunlay qirib tashlashdi. Natijada rus harbiy ekspeditsiyasi samarasiz yakunlandi.

Tashqi xavf bartaraf etilgach xivaliklarning o’zaro nizolari davom etdi. 1728-yilda hokimiyatni qo`lga olgan Elbarsxon (1728-1740) ichki nizolarni bostirib, qo`shni hududlarga bosqinchilik yurishlarini uyushtira boshladi. Xiva qo`shinlarining bosqinchilik yurishlari va ularning Buxoro xonlariga bergan yordamlari tufayli 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh Xorazmni butunlay o’ziga bo`ysundirdi. 1741-yilda ko`tarilgan qo’zg`olon sababli Xiva eroniylar zulmidan ozod bo’ldi. Lekin Nodirshohning o`g`li Nasrullo katta qo`shin bilan Xorazmga kelgach, Nuralixon (1741) taxtni tashlab qochdi va eroniylar 1747 yilga qadar Xiva xonligida hukmronlik qildilar.

1747-yilda qozoq sultoni Gayibxon taxtga o`tqazildi (1747-1757). Uning davrida qozoq sultonlarining mavqeyi oshishi Xivada qo’zg`olon ko`tarilishiga sabab bo’ldi. 1757-1758 yillarda Xiva taxtini uning ukasi Abdullaxon boshqargan. Xiva xonligidagi siyosiy parokandalikdan foydalangan Buxoro hukmdori Muhammad Rahirabiy o’z odami Temur Qozixonni (1758-1763) Xiva taxtiga o`tqazadi. Shu davrdan boshlab Xiva xonligida qo`ng`irotlar urug`ining mavqei mustahkamlanib borgan.

Xorazm tarixchilari Abulg`oziy, Munis, Ogahiy, Bayoniy asarlarida yozilishicha, Abulg`oziy akalaridan qochib ketayotganda otidan ayrildi. Shunda qo`ng`irot urug`idan bо`lgan o`nboy degan yigit unga o’z otini berib. qutilib ketishga yordam bergan. Abulg`oziy keyinchalik Erondan qochib kelgach, ularning urag` boshliqlariga inoq unvonini beradi. Shu davrdan boshlab Xiva xonligida qo`ng`irot urug`larining mavqei ortib borgan. XVIII asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qo`llab-quvatlashishiga erishgan qo`ng`irot urug`lari Xiva xonligida hokimiyatni qo`lga ola boshlaydilar.

Inoq Muhammad Amin (1763-1790) 1770-yilda turkmanlarning, 1782 yilda Buhoroliklarni hujumini qaytarib Xiva xonligida qo`ng`irotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlaydi. Avaz Inoq (1790-1804) davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, xonlikdagi iqtisodiy ahvol yaxshilandi. Bu XIX asr boshlarida qo`ng`irotlar sulolasining hokimiyatni rasman egallashlariga zamin bo’ldi. 1804-1806 yillarda hukmronlik qilgan Eltuzarxon Inoq Xiva taxtiga o`tirgan qo`ng`irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi Muhammad Rahimxon I (1806-1825) Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazdi. 1811-yilda bo`ysunmas orolliklar-qoraqalpoqlarni ham Xiva tarkibiga qo`shib oldi. U o`tkazgan siyosiy, iqtisodiy, ma'muriy islohotlar natijasida boshqaruv tizim takomillashib, soliqlar tartibga tushdi. Xazina daromadlari ko’paydi.

Olloqulixon (1825-1842), Rahimqulixon (1842-1845) va Muhammad Aminxon (1845-1855) davriarida Xiva qo`shinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar bo`lib turdi. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha bо`lgan yerlarni boshqarganlar. 1855-yilda Seraxsni qamal qilish paytida Muharamad Aminxonning halok bo`lishi mamlakatda parokandalikka sabab bo’ldi. Abdullaxon (1855-1856), Qutlug`murodxonlar (1856) 6 oydan ko’p hukmronlik qilmaslaridan o`ldirildilar. 1856-yilda taxtni Sayid Muhammadxon (1856-1864) egalladi. U bo`ysunmas turkmanlar va qoraqalpoqlarga qarshi urush uyushtirganligi natijasida bu xalqlarning ko’pchiligi ko`chib ketdilar. 1859-yilda Muhammad Panoh Orenburgdan yordam olib, Orol bo`yida mustaqil davlat tuzish uchun qilgan harakati bostirildi. Xivaliklar tomonidan daryoga to`siq qo`yilishi natijasida Butakov flotiliyasi qoraqalpoqlarga yordam bera olmadi.

Xiva xonligidagi so`nggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahiraxon II (1864-1910) bo’ldi. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan yuksalishi ko’zga tashlanadi. Lekin 1873-yilda Rossiya Xiva xonligini bosib oldi va Muhammad Rahimxon II va Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga ko`ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib qoldi.

Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qo`qon davlatlaridagidek bo`lib, farqi XIX asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon) bо`lgan. Eng yuqori amaldorlar a'zo bо`lgan kengash vakolati cheklangan bo`lib, asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo`lsa-da, amaldorlarning xonlik boshqaruvida mavqei baland bо`lgan, Mansab va unvonlar xonliklarda harbiy-ma'muriy, harbiy va diniy toifalarga bo`lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklar begi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim o`rin tutgan. Xonlikda sud ishlari asosan diniy ulamolar qo`lida bo`lib, ularning mamlakat hayotida ta'siri kuchli bо`lgan.

Xonlikda davlat tili o’zbek tili bo`lib, Buxoro va Qo`qondan farqli o`laroq barcha farmonlar, davlat hujjatlari faqat o’zbek tilida yozilgan.

XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining ma'muriy jihatdan bo`linishi viloyat deb atalgan bo`lsa, XVIII asrdan bekliklar deb atala boshlangan. Kichik ma’muriy bo`linish machitqo`m deb yuritilgan. Dastlab xonlikda 16 ta viloyat 2 ta noiblik bо`lgan bo`lsa, keyinchalik viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan tayinlangan hokim va noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir tomonidan boshqarilgan.

Xonlikda, asosan, o’zbeklar dehqonchilik tumanlarida yashab ko’pchilikni tashkil qilganlar. Shuningdek, turkmanlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, eronliklar, yahudiylar, arablar ham istiqomat qilishgan.

Ijtimoiy hayotda xon va unirig amaldorlari va diniy ulamolarning mavqei yuqori bo`lib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer ham asosan ular qo`lida bо`lgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan ijaraga yer oiib ishlaganlar va ahvoli juda og`ir bо`lgan. Sun'iy sug`orishga asoslangan dehqonchilik mamlakat iqtisodida muhim o`rin tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan kanallarni qazish davlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq ham iqtisodiy hayotda muhim o`rin tutgan.

Xonlik harbiy qo`shini va qurol aslahasini yaxshilash juda past darajada bо`lgan. Qo`shinni ko’proq yarim ko`chmanchi turkmanlar tashkil etgan. Oldingi davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy tajribalar rivojlantirilmay tashlab qo`yilgan.

Xiva xonligi Buxoro, Qo`qon, Eron va Rossiya kabi qo`shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borgan. Soliqlar barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va jizyadan iborat bо`lgan. Shu bilan majburiy mehnatning ba'zi turlari amalga oshirilgan.

Xiva xonligida ham adabiyot, tarixnavislik, me'morchilik bir muncha rivojlangan bo`lsa ham tabiiy va texnika fanlariga, dunyoviy ilmlarga e'tibor qaratilmagan.

Boshlang`ich maktabda o`qish-yozishni o`rgangan bolalar madrasalarda o`qitilgan. XIX asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlang`ich maktab va 130 ta madrasa mavjud bо`lgan. Xiva shahrining o’zida 22 ta madrasa bо`lgan. XIX asrda Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, hattotlik, musiqa san'ati, me'morchilik va madaniyatning boshqa sohalarida katta yutuqlar qo`lga kiritilgan.

Shermuhammad Munis Xorazmiy, Muhammad Rizo Erniyozbek o`g`li Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy, Kamron, Bayoniy, Xusraviy, Murodiy, Rojiy, Mutrib, Laffasiylar asarlari o’zbek adabiyoti rivojida o’ziga xos o`ringa ega.

Tanbur chiziqi notasini yaratgan Komil Xorazmiy "Maqomi Feruzshohiy" asari va "Panjgoh" maqomi bilan o’zbek musiqa sanati rivojiga katta hissa qo`shdi.

Abulg`oziyxon "Shajarayi Turk", "Shajarayi tarokima" asarlari bilan Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab bergan bo`lsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va tarjimonlik maktabini yaratib, "Firdavs ul-iqbol". "Zubdat ut-tavorix", "Riyoz ud-davla", "Gulshan ul-davlat", "Jomiy' ul-voqeoti sultoniy", "Shohid ul-iqbol" asarlari bilan tarix sohasini rivojlantirdilar. Bayoniyning "Shajarayi xorazmshohiy", "Xorazm tarixi" asarlari yuqoridagi asarlar kabi Xiva xonligi tarixini, o`rganishda asosiy manbalar hisoblanadi.

Hozirgi Xiva shahrida saqlanib qolgan qadimiy me'morchilik inshootlari asosan xonliklar davrida qurilgan bo`lib, eng qadimiysi XVI asrda qurilgan Sayid ota maqbarasi bo`lsa, eng keyingi XX asr boshlarida qurilgan Nurillaboy saroyidir, Ichan qal'adagi o`nlab imoratlarning ko’pchiligi XIX asrda qurilgan bo`lib, ular xalqimiz buyuk zakovatining bir qismi sifatida qad ko`tarib turibdi.

14-mavzu: O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

REJA:

Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlari

Qo‘qon xonligining tashkil topishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

Qo’qon xonligining markaziy va mahalliy boshqaruvning tashkil etilishi

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Qo‘qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo‘lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. qo‘qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo‘lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa o‘ziga «amir al-mo‘minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug‘ boshliqlari va qo‘shin qo‘mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuch-qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.

Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko‘rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig‘ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o‘rin tutgan. Ular o‘z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. SHuningdek, ularga xizmatlari uchun er-mulklar xam in’om etilgan.

Manbalarga ko‘ra, qo‘qon shaxriga minglardan Abduraximbiy (1721-1733) asos solgan. Abduraximbiy qo‘qon qishlog‘i yaqinida shaxar qurdira boshlaydi va dastlabki vaqtlarida bu shaxar «qal’ai Raximbiy» deb atalgan. Abduraximbiy kasallanib 33 yoshida vafot etgach, shaxarning qurilishini ukasi Abdukarimbiy (1733-1752) nixoyasiga etkazadi va poytaxtni Tepaqo‘rg‘ondan qo‘qonga ko‘chirib keltiradi. SHu tariqa qo‘qon shaxri davlat poytaxtiga aylanadi va keyinchalik davlatning nomi xam qo‘qon xonligi degan nom oladi.

Farg‘ona vodiysi qo‘qon xonligining asosiy xududi xisoblanib, XIX asr boshlariga kelib, Toshkent viloyati, xozirgi qozog‘iston va qirg‘iziston respublikalari xududlari xam xonlik tarkibiga kiritilgan. SHu tariqi xonlik sharqda SHarqiy Turkistondan g‘arbda Sirdaryoning quyi soxillarigacha, shimolda Turkistonning Bekpakadala saxrosidan janubda Buxoroga tobe Darvoz, qorategin, Kulob beklarigacha bo‘lgan katta xududni egallab, O‘rta Osiyodagi yirik davlatga aylanadi.

Xonlik ma’muriy jixatdan bekliklarga bo‘lib idora qilingan. Xonlikning asosiybeklari sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, O‘sh, O‘ratepa, Xo‘jand, toshkent, Turkiston, CHimkentni ko‘rsatish mumkin. Bekliklar xon tomonidan belgilangan xokim-qushbegi tomonidan idora etilgan va xar bir beklik o‘z navbatida boshqa kichik ma’muriy birliklarga bo‘lingan.

qo‘qon xonligida xon va uning yaqinlari, xarbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Ular asosiy markaziy va maxalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu amaldorlar katta er-mulk egalari xam xisoblanganlar. Barcha musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi qo‘qon xonligida xam diniy ulamolar aloxida imtiyozlariga ega bo‘lgan tabaqa sanalgan. Ularning fikri davlat boshqaruvida, ta’lim-tarbiya, sud ishlari va jamiyat xayotining turli jabxalarida katta axamiyatga ega bo‘lgan. Jamiyatning eng ko‘p sonli va eng kam xuquqli tabaqasi oddiy xalq - fuqaro edi.

Xonlikda doimiy ravishda bo‘lib turadigan o‘zaro urushlar, fitnalar va qo‘zg‘olonlar xarbiy-ma’muriy amaldorlar va qo‘shinning jamiyatdagi o‘rnini oshirib yuborgan edi. Xonlikda eng yuqori xarbiy amaldor Amirlashkar bo‘lib, urush xollarida xatto xonlar xam unga bo‘ysunganlar. Bunday xolatni Aliquli Amirlashkar faoliyati davrida kuzatish mumkin. XIX asr o‘rtalarida qipchoqlarning saroyidagi mavqei ancha baland bo‘ldi. Xudoyorxon, Mallaxon, Sulton Sayidxon davrida asosiy saroy lavozimlari qipchoq xarbiylari qo‘liga o‘tib qoldi. Bu qipchoqlar orasida o‘z manfaatlari uchun intilgan amaldorlar bilan birga Aliquli, Mingboy kabi sarkardalar butun xonlik manfaatlari uchun ichki kurashlarda va rus bosqinchiligiga qarshi xam mardonavor kurash olib bordilar.

Qo‘shinlar o‘n minglik, minglik va yuzliklarga bo‘lingan. Dodxox, qo‘shbegi, mingboshi, amirlashkar asosiy xarbiy lavozimlar xisoblangan. Tarixchi Mullo Olim Maxmudxoja o‘zining «Tarixi Turkiston» asrida qo‘qon xonligidagi barcha xarbiy-ma’muriy unvon va mansablarni sanab o‘tadi va ularning qurollanishi, maoshlari, mulklari va boshqlar xaqida batafsil ma’lumot berib o‘tadi.

XIX asr o‘rtalarida, ayniqsa, Mallaxonning xonligi va Aliqulining amirlashkarligi davrida xonlikda katta xarbiy isloxotlar o‘tkaziladi va qo‘shin tuzilishi, turlari, xarbiy qurol – yarog‘lar takomillashitiriladi. Biroq, bu ish Rossiya bosqinchiligi davom etib turgan vaqtlarga to‘g‘ri kelganligi uchun va Aliqulining xalokati bilan oxirigacha etkazilmay qoladi. Bu esa o‘z navbatida xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidagi asosiy sabablardan biri edi.

Xonlik iqtisodiy xayotida dexqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik xududlarida suv manbalarining etarli ekanligi dexqonchilikdan yuqori xosil olishga imkon berardi. Asosiy ekinlar donli ekinlar, polizchilik, yubog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlikdan iborat edi.

XIX asrga kelib, xonlikdagi paxta maydondlari to‘xtovsiz ravishda kengayiyub bordi va paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi.

Xonlikdagi asosiy erlarning egasi davlat xisoblangan. Undagi eng katta mulkdor xonning o‘zi edi. xarbiy ma’muriy amaldorlarga beriladigan «tanxo», «tarxon» mulklari faqatgina xizmat uchun berilgan va meros qoldirilmagan. Asosiy er egaligi shakllaridan biri vaqf edi va bu erlar diniy maxkamalar va madrasalar uchun asosiy daromad manbai edi.

Iqtisodning asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik bo‘lib, tog‘ oldi xududlari, Toshkent voxasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan. CHorvachilikda eng rivojlangan soxa - qo‘ychilik va yilqichilik xisoblangan. SHuningdek, xonlikning barcha xududdlarida uy chorvachiligi keng tarqalgan edi.

Xonlikdagi xunarmandchilik markazlari qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Toshkent, O‘sh, xo‘jand, Turkistonda edi.

Mamlakatda siyosiy vaziyat keskin bo‘lib turishiga qaramay savdo-sotiqning mavjudiligi katta axamiyatga ega edi. qo‘qon, Marg‘ilon, CHimkent, O‘ratepa, Andijon, Toshkent asosiy savdo markazlari sifatida nom chiqargan.

Ichki savdo munosabatlari maxalliy maxsulotlar asosiy o‘rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo‘jalik maxsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, xindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika maxsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi.

Xonlikdagi asosiy soliq xiroj bo‘lib, u pul va maxsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar xam mavjud edi.

Xiva xonligi davlatchiligi tarixi

Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka xokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va qo‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, xarbiy, diniy xokimyatni o‘z qo‘lida birlishtirgan edi. Buxoro va qo‘qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib, xon xuzurida doimiy faoliyat yurituvchi Kengash (Devon) tashkil etildi. Eng yuqori lavozimdagi asaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda tomonidan qabul qilingan bo‘lsada, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining, maxalliy xokimlarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini e’tirof etish zarur. Bunday amaldorlar davlat boshqaruvida katta kuchga ega edilar.

Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga:

- xarbiy-ma’muriy.

- Xarbiy.

- Diniy amallarga bo‘lingan.

Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al - umaro, mextar, qo‘shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muxim o‘rin tutardi. SHayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy xokimiyatni boshqarar edi.

Xiva xonligida davlat tili o‘zbek tili bo‘lib, barcha ishlar va xujjatlar yagona tilda – o‘zbek tilida olib borilar edi.

Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘xna Urganch, qo‘shko‘prik, Pitnak, /azovot, qiyot, SHobboz (SHoxabboz), SHovot, Toshxovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, SHumanay va qo‘ng‘irot bekliklari xamda Beshariq va qiyot - qo‘ng‘irot noibliklaridir.

Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bo‘lgan.

Xonlikda o‘troq dexqonchilik tumanlarida asosan o‘zbeklar yashar, ular mamlakat axolisining asosiy ko‘pchiligini tashkil etardi.

Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va maxalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, xarbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.

Daxlsiz xuquqlarga, axolining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa – maxalliy shayxlar va xojalardan Sayyid ota, Darvish shayxlari avlodlarini eng nufuzli ijtimoiy tabaqa xisoblanardi. Ularning xuquq va imtiyozlari xonlar o‘zgarsa yoki o‘ldirilib, o‘rniga boshqasi o‘tirsa xam o‘zgarmay qolaverar edi.

Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o‘zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo‘mondon xon xisoblangan. Inoq xarbiy – ma’muriy amaldorlarga etakchilik qilardi. qo‘shinlar boshlg‘i sarkarda bo‘lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘shinlar otliq va piyoda qismlarga bo‘lingan. SHuningdek, yollanma turkmanlardan xam iborat qo‘shin mavjud bo‘lib, ular o‘zbek sarbozlari bilan birgalikda qo‘shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli CHingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o‘q - yoy, qilich, nayza, dubulg‘a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo‘lib, qalqon va sovut ximoya vositasi xisoblangan.

Xonlikda asosiy sudlov maxkamalari qozilik idoralari bo‘lgan. Bu maxkamalar bir necha pog‘onali bo‘lgan. qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyat yoki oliy shaxs xon xisoblangan. Uning o‘zi og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan ko‘rib chiqqan. Undan keyingi o‘rinda bosh sudya - qozikalon turgan. Xonlikda xar bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq masalalarni xal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko‘rib chiqishga maxalliy xokimning xam xuquqi bor edi. qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan

Xonlikda barcha erlar davlat erlari, vaqf erlar va xususiy mulklarga bo‘linar edi.

Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta o‘rin tutgan. Asosiy erlar quydagi 11 kanaldan sug‘orilgan: Pitnak, Polvon, qazovot, SHoxabboz, YArmish, qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo‘zsuv, Suvvoli va Xon kanallari.

Xonlikda paxtachilik va bug‘doy asosiy ekinlar bo‘lgan. CHorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan.

Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo‘lib, asosiy yirik shaxarlarda to‘plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari xam yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. qo‘qon xonligi davlat boshqaruvi xususiyatlari?

2. qo‘qon shaxrining quriilishi va davlat poytaxtiga aylantirilishi?

3. Mullo Olim Maxmudxojaning «Tarixi Turkiston» asarida davlatchilikka oid qanday ma’lumotlar yozib qoldirilgan?

4. Xiva xonligidagi xuquqiy munosabatlar?

5. Xiva xonligining ma’muriy-xududiy bo‘linishi?

Показать больше ...

O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

REJA:

Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlari

Qo‘qon xonligining tashkil topishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

Qo’qon xonligining markaziy va mahalliy boshqaruvning tashkil etilishi

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Qo‘qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo‘lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. qo‘qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo‘lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa o‘ziga «amir al-mo‘minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug‘ boshliqlari va qo‘shin qo‘mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuch-qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.

Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko‘rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig‘ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o‘rin tutgan. Ular o‘z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. SHuningdek, ularga xizmatlari uchun er-mulklar xam in’om etilgan.

Manbalarga ko‘ra, qo‘qon shaxriga minglardan Abduraximbiy (1721-1733) asos solgan. Abduraximbiy qo‘qon qishlog‘i yaqinida shaxar qurdira boshlaydi va dastlabki vaqtlarida bu shaxar «qal’ai Raximbiy» deb atalgan. Abduraximbiy kasallanib 33 yoshida vafot etgach, shaxarning qurilishini ukasi Abdukarimbiy (1733-1752) nixoyasiga etkazadi va poytaxtni Tepaqo‘rg‘ondan qo‘qonga ko‘chirib keltiradi. SHu tariqa qo‘qon shaxri davlat poytaxtiga aylanadi va keyinchalik davlatning nomi xam qo‘qon xonligi degan nom oladi.

Farg‘ona vodiysi qo‘qon xonligining asosiy xududi xisoblanib, XIX asr boshlariga kelib, Toshkent viloyati, xozirgi qozog‘iston va qirg‘iziston respublikalari xududlari xam xonlik tarkibiga kiritilgan. SHu tariqi xonlik sharqda SHarqiy Turkistondan g‘arbda Sirdaryoning quyi soxillarigacha, shimolda Turkistonning Bekpakadala saxrosidan janubda Buxoroga tobe Darvoz, qorategin, Kulob beklarigacha bo‘lgan katta xududni egallab, O‘rta Osiyodagi yirik davlatga aylanadi.

Xonlik ma’muriy jixatdan bekliklarga bo‘lib idora qilingan. Xonlikning asosiybeklari sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, O‘sh, O‘ratepa, Xo‘jand, toshkent, Turkiston, CHimkentni ko‘rsatish mumkin. Bekliklar xon tomonidan belgilangan xokim-qushbegi tomonidan idora etilgan va xar bir beklik o‘z navbatida boshqa kichik ma’muriy birliklarga bo‘lingan.

qo‘qon xonligida xon va uning yaqinlari, xarbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Ular asosiy markaziy va maxalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu amaldorlar katta er-mulk egalari xam xisoblanganlar. Barcha musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi qo‘qon xonligida xam diniy ulamolar aloxida imtiyozlariga ega bo‘lgan tabaqa sanalgan. Ularning fikri davlat boshqaruvida, ta’lim-tarbiya, sud ishlari va jamiyat xayotining turli jabxalarida katta axamiyatga ega bo‘lgan. Jamiyatning eng ko‘p sonli va eng kam xuquqli tabaqasi oddiy xalq - fuqaro edi.

Xonlikda doimiy ravishda bo‘lib turadigan o‘zaro urushlar, fitnalar va qo‘zg‘olonlar xarbiy-ma’muriy amaldorlar va qo‘shinning jamiyatdagi o‘rnini oshirib yuborgan edi. Xonlikda eng yuqori xarbiy amaldor Amirlashkar bo‘lib, urush xollarida xatto xonlar xam unga bo‘ysunganlar. Bunday xolatni Aliquli Amirlashkar faoliyati davrida kuzatish mumkin. XIX asr o‘rtalarida qipchoqlarning saroyidagi mavqei ancha baland bo‘ldi. Xudoyorxon, Mallaxon, Sulton Sayidxon davrida asosiy saroy lavozimlari qipchoq xarbiylari qo‘liga o‘tib qoldi. Bu qipchoqlar orasida o‘z manfaatlari uchun intilgan amaldorlar bilan birga Aliquli, Mingboy kabi sarkardalar butun xonlik manfaatlari uchun ichki kurashlarda va rus bosqinchiligiga qarshi xam mardonavor kurash olib bordilar.

Qo‘shinlar o‘n minglik, minglik va yuzliklarga bo‘lingan. Dodxox, qo‘shbegi, mingboshi, amirlashkar asosiy xarbiy lavozimlar xisoblangan. Tarixchi Mullo Olim Maxmudxoja o‘zining «Tarixi Turkiston» asrida qo‘qon xonligidagi barcha xarbiy-ma’muriy unvon va mansablarni sanab o‘tadi va ularning qurollanishi, maoshlari, mulklari va boshqlar xaqida batafsil ma’lumot berib o‘tadi.

XIX asr o‘rtalarida, ayniqsa, Mallaxonning xonligi va Aliqulining amirlashkarligi davrida xonlikda katta xarbiy isloxotlar o‘tkaziladi va qo‘shin tuzilishi, turlari, xarbiy qurol – yarog‘lar takomillashitiriladi. Biroq, bu ish Rossiya bosqinchiligi davom etib turgan vaqtlarga to‘g‘ri kelganligi uchun va Aliqulining xalokati bilan oxirigacha etkazilmay qoladi. Bu esa o‘z navbatida xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidagi asosiy sabablardan biri edi.

Xonlik iqtisodiy xayotida dexqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik xududlarida suv manbalarining etarli ekanligi dexqonchilikdan yuqori xosil olishga imkon berardi. Asosiy ekinlar donli ekinlar, polizchilik, yubog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlikdan iborat edi.

XIX asrga kelib, xonlikdagi paxta maydondlari to‘xtovsiz ravishda kengayiyub bordi va paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi.

Xonlikdagi asosiy erlarning egasi davlat xisoblangan. Undagi eng katta mulkdor xonning o‘zi edi. xarbiy ma’muriy amaldorlarga beriladigan «tanxo», «tarxon» mulklari faqatgina xizmat uchun berilgan va meros qoldirilmagan. Asosiy er egaligi shakllaridan biri vaqf edi va bu erlar diniy maxkamalar va madrasalar uchun asosiy daromad manbai edi.

Iqtisodning asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik bo‘lib, tog‘ oldi xududlari, Toshkent voxasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan. CHorvachilikda eng rivojlangan soxa - qo‘ychilik va yilqichilik xisoblangan. SHuningdek, xonlikning barcha xududdlarida uy chorvachiligi keng tarqalgan edi.

Xonlikdagi xunarmandchilik markazlari qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Toshkent, O‘sh, xo‘jand, Turkistonda edi.

Mamlakatda siyosiy vaziyat keskin bo‘lib turishiga qaramay savdo-sotiqning mavjudiligi katta axamiyatga ega edi. qo‘qon, Marg‘ilon, CHimkent, O‘ratepa, Andijon, Toshkent asosiy savdo markazlari sifatida nom chiqargan.

Ichki savdo munosabatlari maxalliy maxsulotlar asosiy o‘rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo‘jalik maxsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, xindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika maxsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi.

Xonlikdagi asosiy soliq xiroj bo‘lib, u pul va maxsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar xam mavjud edi.

Xiva xonligi davlatchiligi tarixi

Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka xokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va qo‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, xarbiy, diniy xokimyatni o‘z qo‘lida birlishtirgan edi. Buxoro va qo‘qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib, xon xuzurida doimiy faoliyat yurituvchi Kengash (Devon) tashkil etildi. Eng yuqori lavozimdagi asaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda tomonidan qabul qilingan bo‘lsada, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining, maxalliy xokimlarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini e’tirof etish zarur. Bunday amaldorlar davlat boshqaruvida katta kuchga ega edilar.

Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga:

- xarbiy-ma’muriy.

- Xarbiy.

- Diniy amallarga bo‘lingan.

Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al - umaro, mextar, qo‘shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muxim o‘rin tutardi. SHayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy xokimiyatni boshqarar edi.

Xiva xonligida davlat tili o‘zbek tili bo‘lib, barcha ishlar va xujjatlar yagona tilda – o‘zbek tilida olib borilar edi.

Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘xna Urganch, qo‘shko‘prik, Pitnak, /azovot, qiyot, SHobboz (SHoxabboz), SHovot, Toshxovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, SHumanay va qo‘ng‘irot bekliklari xamda Beshariq va qiyot - qo‘ng‘irot noibliklaridir.

Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bo‘lgan.

Xonlikda o‘troq dexqonchilik tumanlarida asosan o‘zbeklar yashar, ular mamlakat axolisining asosiy ko‘pchiligini tashkil etardi.

Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va maxalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, xarbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.

Daxlsiz xuquqlarga, axolining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa – maxalliy shayxlar va xojalardan Sayyid ota, Darvish shayxlari avlodlarini eng nufuzli ijtimoiy tabaqa xisoblanardi. Ularning xuquq va imtiyozlari xonlar o‘zgarsa yoki o‘ldirilib, o‘rniga boshqasi o‘tirsa xam o‘zgarmay qolaverar edi.

Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o‘zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo‘mondon xon xisoblangan. Inoq xarbiy – ma’muriy amaldorlarga etakchilik qilardi. qo‘shinlar boshlg‘i sarkarda bo‘lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘shinlar otliq va piyoda qismlarga bo‘lingan. SHuningdek, yollanma turkmanlardan xam iborat qo‘shin mavjud bo‘lib, ular o‘zbek sarbozlari bilan birgalikda qo‘shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli CHingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o‘q - yoy, qilich, nayza, dubulg‘a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo‘lib, qalqon va sovut ximoya vositasi xisoblangan.

Xonlikda asosiy sudlov maxkamalari qozilik idoralari bo‘lgan. Bu maxkamalar bir necha pog‘onali bo‘lgan. qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyat yoki oliy shaxs xon xisoblangan. Uning o‘zi og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan ko‘rib chiqqan. Undan keyingi o‘rinda bosh sudya - qozikalon turgan. Xonlikda xar bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq masalalarni xal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko‘rib chiqishga maxalliy xokimning xam xuquqi bor edi. qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan

Xonlikda barcha erlar davlat erlari, vaqf erlar va xususiy mulklarga bo‘linar edi.

Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta o‘rin tutgan. Asosiy erlar quydagi 11 kanaldan sug‘orilgan: Pitnak, Polvon, qazovot, SHoxabboz, YArmish, qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo‘zsuv, Suvvoli va Xon kanallari.

Xonlikda paxtachilik va bug‘doy asosiy ekinlar bo‘lgan. CHorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan.

Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo‘lib, asosiy yirik shaxarlarda to‘plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari xam yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. qo‘qon xonligi davlat boshqaruvi xususiyatlari?

2. qo‘qon shaxrining quriilishi va davlat poytaxtiga aylantirilishi?

3. Mullo Olim Maxmudxojaning «Tarixi Turkiston» asarida davlatchilikka oid qanday ma’lumotlar yozib qoldirilgan?

4. Xiva xonligidagi xuquqiy munosabatlar?

5. Xiva xonligining ma’muriy-xududiy bo‘linishi?

14-mavzu: O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

REJA:

Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlari

Qo‘qon xonligining tashkil topishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

Qo’qon xonligining markaziy va mahalliy boshqaruvning tashkil etilishi

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Qo‘qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo‘lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. qo‘qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo‘lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa o‘ziga «amir al-mo‘minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug‘ boshliqlari va qo‘shin qo‘mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuch-qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.

Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko‘rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig‘ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o‘rin tutgan. Ular o‘z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. SHuningdek, ularga xizmatlari uchun er-mulklar xam in’om etilgan.

Manbalarga ko‘ra, qo‘qon shaxriga minglardan Abduraximbiy (1721-1733) asos solgan. Abduraximbiy qo‘qon qishlog‘i yaqinida shaxar qurdira boshlaydi va dastlabki vaqtlarida bu shaxar «qal’ai Raximbiy» deb atalgan. Abduraximbiy kasallanib 33 yoshida vafot etgach, shaxarning qurilishini ukasi Abdukarimbiy (1733-1752) nixoyasiga etkazadi va poytaxtni Tepaqo‘rg‘ondan qo‘qonga ko‘chirib keltiradi. SHu tariqa qo‘qon shaxri davlat poytaxtiga aylanadi va keyinchalik davlatning nomi xam qo‘qon xonligi degan nom oladi.

Farg‘ona vodiysi qo‘qon xonligining asosiy xududi xisoblanib, XIX asr boshlariga kelib, Toshkent viloyati, xozirgi qozog‘iston va qirg‘iziston respublikalari xududlari xam xonlik tarkibiga kiritilgan. SHu tariqi xonlik sharqda SHarqiy Turkistondan g‘arbda Sirdaryoning quyi soxillarigacha, shimolda Turkistonning Bekpakadala saxrosidan janubda Buxoroga tobe Darvoz, qorategin, Kulob beklarigacha bo‘lgan katta xududni egallab, O‘rta Osiyodagi yirik davlatga aylanadi.

Xonlik ma’muriy jixatdan bekliklarga bo‘lib idora qilingan. Xonlikning asosiybeklari sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, O‘sh, O‘ratepa, Xo‘jand, toshkent, Turkiston, CHimkentni ko‘rsatish mumkin. Bekliklar xon tomonidan belgilangan xokim-qushbegi tomonidan idora etilgan va xar bir beklik o‘z navbatida boshqa kichik ma’muriy birliklarga bo‘lingan.

qo‘qon xonligida xon va uning yaqinlari, xarbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Ular asosiy markaziy va maxalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu amaldorlar katta er-mulk egalari xam xisoblanganlar. Barcha musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi qo‘qon xonligida xam diniy ulamolar aloxida imtiyozlariga ega bo‘lgan tabaqa sanalgan. Ularning fikri davlat boshqaruvida, ta’lim-tarbiya, sud ishlari va jamiyat xayotining turli jabxalarida katta axamiyatga ega bo‘lgan. Jamiyatning eng ko‘p sonli va eng kam xuquqli tabaqasi oddiy xalq - fuqaro edi.

Xonlikda doimiy ravishda bo‘lib turadigan o‘zaro urushlar, fitnalar va qo‘zg‘olonlar xarbiy-ma’muriy amaldorlar va qo‘shinning jamiyatdagi o‘rnini oshirib yuborgan edi. Xonlikda eng yuqori xarbiy amaldor Amirlashkar bo‘lib, urush xollarida xatto xonlar xam unga bo‘ysunganlar. Bunday xolatni Aliquli Amirlashkar faoliyati davrida kuzatish mumkin. XIX asr o‘rtalarida qipchoqlarning saroyidagi mavqei ancha baland bo‘ldi. Xudoyorxon, Mallaxon, Sulton Sayidxon davrida asosiy saroy lavozimlari qipchoq xarbiylari qo‘liga o‘tib qoldi. Bu qipchoqlar orasida o‘z manfaatlari uchun intilgan amaldorlar bilan birga Aliquli, Mingboy kabi sarkardalar butun xonlik manfaatlari uchun ichki kurashlarda va rus bosqinchiligiga qarshi xam mardonavor kurash olib bordilar.

Qo‘shinlar o‘n minglik, minglik va yuzliklarga bo‘lingan. Dodxox, qo‘shbegi, mingboshi, amirlashkar asosiy xarbiy lavozimlar xisoblangan. Tarixchi Mullo Olim Maxmudxoja o‘zining «Tarixi Turkiston» asrida qo‘qon xonligidagi barcha xarbiy-ma’muriy unvon va mansablarni sanab o‘tadi va ularning qurollanishi, maoshlari, mulklari va boshqlar xaqida batafsil ma’lumot berib o‘tadi.

XIX asr o‘rtalarida, ayniqsa, Mallaxonning xonligi va Aliqulining amirlashkarligi davrida xonlikda katta xarbiy isloxotlar o‘tkaziladi va qo‘shin tuzilishi, turlari, xarbiy qurol – yarog‘lar takomillashitiriladi. Biroq, bu ish Rossiya bosqinchiligi davom etib turgan vaqtlarga to‘g‘ri kelganligi uchun va Aliqulining xalokati bilan oxirigacha etkazilmay qoladi. Bu esa o‘z navbatida xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidagi asosiy sabablardan biri edi.

Xonlik iqtisodiy xayotida dexqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik xududlarida suv manbalarining etarli ekanligi dexqonchilikdan yuqori xosil olishga imkon berardi. Asosiy ekinlar donli ekinlar, polizchilik, yubog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlikdan iborat edi.

XIX asrga kelib, xonlikdagi paxta maydondlari to‘xtovsiz ravishda kengayiyub bordi va paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi.

Xonlikdagi asosiy erlarning egasi davlat xisoblangan. Undagi eng katta mulkdor xonning o‘zi edi. xarbiy ma’muriy amaldorlarga beriladigan «tanxo», «tarxon» mulklari faqatgina xizmat uchun berilgan va meros qoldirilmagan. Asosiy er egaligi shakllaridan biri vaqf edi va bu erlar diniy maxkamalar va madrasalar uchun asosiy daromad manbai edi.

Iqtisodning asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik bo‘lib, tog‘ oldi xududlari, Toshkent voxasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan. CHorvachilikda eng rivojlangan soxa - qo‘ychilik va yilqichilik xisoblangan. SHuningdek, xonlikning barcha xududdlarida uy chorvachiligi keng tarqalgan edi.

Xonlikdagi xunarmandchilik markazlari qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Toshkent, O‘sh, xo‘jand, Turkistonda edi.

Mamlakatda siyosiy vaziyat keskin bo‘lib turishiga qaramay savdo-sotiqning mavjudiligi katta axamiyatga ega edi. qo‘qon, Marg‘ilon, CHimkent, O‘ratepa, Andijon, Toshkent asosiy savdo markazlari sifatida nom chiqargan.

Ichki savdo munosabatlari maxalliy maxsulotlar asosiy o‘rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo‘jalik maxsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, xindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika maxsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi.

Xonlikdagi asosiy soliq xiroj bo‘lib, u pul va maxsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar xam mavjud edi.

Xiva xonligi davlatchiligi tarixi

Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka xokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va qo‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, xarbiy, diniy xokimyatni o‘z qo‘lida birlishtirgan edi. Buxoro va qo‘qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib, xon xuzurida doimiy faoliyat yurituvchi Kengash (Devon) tashkil etildi. Eng yuqori lavozimdagi asaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda tomonidan qabul qilingan bo‘lsada, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining, maxalliy xokimlarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini e’tirof etish zarur. Bunday amaldorlar davlat boshqaruvida katta kuchga ega edilar.

Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga:

- xarbiy-ma’muriy.

- Xarbiy.

- Diniy amallarga bo‘lingan.

Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al - umaro, mextar, qo‘shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muxim o‘rin tutardi. SHayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy xokimiyatni boshqarar edi.

Xiva xonligida davlat tili o‘zbek tili bo‘lib, barcha ishlar va xujjatlar yagona tilda – o‘zbek tilida olib borilar edi.

Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘xna Urganch, qo‘shko‘prik, Pitnak, /azovot, qiyot, SHobboz (SHoxabboz), SHovot, Toshxovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, SHumanay va qo‘ng‘irot bekliklari xamda Beshariq va qiyot - qo‘ng‘irot noibliklaridir.

Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bo‘lgan.

Xonlikda o‘troq dexqonchilik tumanlarida asosan o‘zbeklar yashar, ular mamlakat axolisining asosiy ko‘pchiligini tashkil etardi.

Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va maxalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, xarbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.

Daxlsiz xuquqlarga, axolining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa – maxalliy shayxlar va xojalardan Sayyid ota, Darvish shayxlari avlodlarini eng nufuzli ijtimoiy tabaqa xisoblanardi. Ularning xuquq va imtiyozlari xonlar o‘zgarsa yoki o‘ldirilib, o‘rniga boshqasi o‘tirsa xam o‘zgarmay qolaverar edi.

Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o‘zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo‘mondon xon xisoblangan. Inoq xarbiy – ma’muriy amaldorlarga etakchilik qilardi. qo‘shinlar boshlg‘i sarkarda bo‘lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘shinlar otliq va piyoda qismlarga bo‘lingan. SHuningdek, yollanma turkmanlardan xam iborat qo‘shin mavjud bo‘lib, ular o‘zbek sarbozlari bilan birgalikda qo‘shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli CHingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o‘q - yoy, qilich, nayza, dubulg‘a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo‘lib, qalqon va sovut ximoya vositasi xisoblangan.

Xonlikda asosiy sudlov maxkamalari qozilik idoralari bo‘lgan. Bu maxkamalar bir necha pog‘onali bo‘lgan. qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyat yoki oliy shaxs xon xisoblangan. Uning o‘zi og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan ko‘rib chiqqan. Undan keyingi o‘rinda bosh sudya - qozikalon turgan. Xonlikda xar bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq masalalarni xal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko‘rib chiqishga maxalliy xokimning xam xuquqi bor edi. qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan

Xonlikda barcha erlar davlat erlari, vaqf erlar va xususiy mulklarga bo‘linar edi.

Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta o‘rin tutgan. Asosiy erlar quydagi 11 kanaldan sug‘orilgan: Pitnak, Polvon, qazovot, SHoxabboz, YArmish, qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo‘zsuv, Suvvoli va Xon kanallari.

Xonlikda paxtachilik va bug‘doy asosiy ekinlar bo‘lgan. CHorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan.

Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo‘lib, asosiy yirik shaxarlarda to‘plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari xam yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. qo‘qon xonligi davlat boshqaruvi xususiyatlari?

2. qo‘qon shaxrining quriilishi va davlat poytaxtiga aylantirilishi?

3. Mullo Olim Maxmudxojaning «Tarixi Turkiston» asarida davlatchilikka oid qanday ma’lumotlar yozib qoldirilgan?

4. Xiva xonligidagi xuquqiy munosabatlar?

5. Xiva xonligining ma’muriy-xududiy bo‘linishi?

Показать больше ...

O’rta Osiyo xonliklari. Qo’qon xonligi

REJA:

Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlari

Qo‘qon xonligining tashkil topishi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayot.

Qo’qon xonligining markaziy va mahalliy boshqaruvning tashkil etilishi

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

Qo‘qon davlat boshqaruv tizimida eng oliy xukmdor «xon» bo‘lib, u deyarli chelanmagan xuquqqa ega edi. qo‘qon xonlari dastlab «biy» unvonida bo‘lib, Olimxon davridan boshlab (1805 yildan boshlab) «xon» unvoni joriy etilgan. Uning vorisi Umarxon(1810-1822) esa o‘ziga «amir al-mo‘minin» unvoni oldi va amalda siyosiy va diniy xokimyatni birlashtirdi. Garchi xon cheksiz xokimyat egasi sanalsada, saroyda urug‘ boshliqlari va qo‘shin qo‘mondonlarning ta’siri kuchli edi. Bu esa xonning siyosiy kuch-qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruxlarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.

Xon saroyda tuzilgan Kengash muxim ishlarni ko‘rib chiqqan va unga mingboshi raxbarlik qilgan. Bu kengashning davlat boshqaruvida axamiyati katta edi. Saroy amaldorlari ichida mingboshi (bosh vazir) va amirlashkar (xarbiy vazir), qushbegi- xon maslaxatchisi yoki viloyat xokimi, parvonachi (xon maslaxatchisi), shig‘ovul (vaziri ilmiya) va boshqa amaldorlar katta o‘rin tutgan. Ular o‘z xizmatlari evaziga yillik maosh olganlar. SHuningdek, ularga xizmatlari uchun er-mulklar xam in’om etilgan.

Manbalarga ko‘ra, qo‘qon shaxriga minglardan Abduraximbiy (1721-1733) asos solgan. Abduraximbiy qo‘qon qishlog‘i yaqinida shaxar qurdira boshlaydi va dastlabki vaqtlarida bu shaxar «qal’ai Raximbiy» deb atalgan. Abduraximbiy kasallanib 33 yoshida vafot etgach, shaxarning qurilishini ukasi Abdukarimbiy (1733-1752) nixoyasiga etkazadi va poytaxtni Tepaqo‘rg‘ondan qo‘qonga ko‘chirib keltiradi. SHu tariqa qo‘qon shaxri davlat poytaxtiga aylanadi va keyinchalik davlatning nomi xam qo‘qon xonligi degan nom oladi.

Farg‘ona vodiysi qo‘qon xonligining asosiy xududi xisoblanib, XIX asr boshlariga kelib, Toshkent viloyati, xozirgi qozog‘iston va qirg‘iziston respublikalari xududlari xam xonlik tarkibiga kiritilgan. SHu tariqi xonlik sharqda SHarqiy Turkistondan g‘arbda Sirdaryoning quyi soxillarigacha, shimolda Turkistonning Bekpakadala saxrosidan janubda Buxoroga tobe Darvoz, qorategin, Kulob beklarigacha bo‘lgan katta xududni egallab, O‘rta Osiyodagi yirik davlatga aylanadi.

Xonlik ma’muriy jixatdan bekliklarga bo‘lib idora qilingan. Xonlikning asosiybeklari sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, O‘sh, O‘ratepa, Xo‘jand, toshkent, Turkiston, CHimkentni ko‘rsatish mumkin. Bekliklar xon tomonidan belgilangan xokim-qushbegi tomonidan idora etilgan va xar bir beklik o‘z navbatida boshqa kichik ma’muriy birliklarga bo‘lingan.

qo‘qon xonligida xon va uning yaqinlari, xarbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Ular asosiy markaziy va maxalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu amaldorlar katta er-mulk egalari xam xisoblanganlar. Barcha musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi qo‘qon xonligida xam diniy ulamolar aloxida imtiyozlariga ega bo‘lgan tabaqa sanalgan. Ularning fikri davlat boshqaruvida, ta’lim-tarbiya, sud ishlari va jamiyat xayotining turli jabxalarida katta axamiyatga ega bo‘lgan. Jamiyatning eng ko‘p sonli va eng kam xuquqli tabaqasi oddiy xalq - fuqaro edi.

Xonlikda doimiy ravishda bo‘lib turadigan o‘zaro urushlar, fitnalar va qo‘zg‘olonlar xarbiy-ma’muriy amaldorlar va qo‘shinning jamiyatdagi o‘rnini oshirib yuborgan edi. Xonlikda eng yuqori xarbiy amaldor Amirlashkar bo‘lib, urush xollarida xatto xonlar xam unga bo‘ysunganlar. Bunday xolatni Aliquli Amirlashkar faoliyati davrida kuzatish mumkin. XIX asr o‘rtalarida qipchoqlarning saroyidagi mavqei ancha baland bo‘ldi. Xudoyorxon, Mallaxon, Sulton Sayidxon davrida asosiy saroy lavozimlari qipchoq xarbiylari qo‘liga o‘tib qoldi. Bu qipchoqlar orasida o‘z manfaatlari uchun intilgan amaldorlar bilan birga Aliquli, Mingboy kabi sarkardalar butun xonlik manfaatlari uchun ichki kurashlarda va rus bosqinchiligiga qarshi xam mardonavor kurash olib bordilar.

Qo‘shinlar o‘n minglik, minglik va yuzliklarga bo‘lingan. Dodxox, qo‘shbegi, mingboshi, amirlashkar asosiy xarbiy lavozimlar xisoblangan. Tarixchi Mullo Olim Maxmudxoja o‘zining «Tarixi Turkiston» asrida qo‘qon xonligidagi barcha xarbiy-ma’muriy unvon va mansablarni sanab o‘tadi va ularning qurollanishi, maoshlari, mulklari va boshqlar xaqida batafsil ma’lumot berib o‘tadi.

XIX asr o‘rtalarida, ayniqsa, Mallaxonning xonligi va Aliqulining amirlashkarligi davrida xonlikda katta xarbiy isloxotlar o‘tkaziladi va qo‘shin tuzilishi, turlari, xarbiy qurol – yarog‘lar takomillashitiriladi. Biroq, bu ish Rossiya bosqinchiligi davom etib turgan vaqtlarga to‘g‘ri kelganligi uchun va Aliqulining xalokati bilan oxirigacha etkazilmay qoladi. Bu esa o‘z navbatida xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidagi asosiy sabablardan biri edi.

Xonlik iqtisodiy xayotida dexqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik xududlarida suv manbalarining etarli ekanligi dexqonchilikdan yuqori xosil olishga imkon berardi. Asosiy ekinlar donli ekinlar, polizchilik, yubog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlikdan iborat edi.

XIX asrga kelib, xonlikdagi paxta maydondlari to‘xtovsiz ravishda kengayiyub bordi va paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi.

Xonlikdagi asosiy erlarning egasi davlat xisoblangan. Undagi eng katta mulkdor xonning o‘zi edi. xarbiy ma’muriy amaldorlarga beriladigan «tanxo», «tarxon» mulklari faqatgina xizmat uchun berilgan va meros qoldirilmagan. Asosiy er egaligi shakllaridan biri vaqf edi va bu erlar diniy maxkamalar va madrasalar uchun asosiy daromad manbai edi.

Iqtisodning asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik bo‘lib, tog‘ oldi xududlari, Toshkent voxasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan. CHorvachilikda eng rivojlangan soxa - qo‘ychilik va yilqichilik xisoblangan. SHuningdek, xonlikning barcha xududdlarida uy chorvachiligi keng tarqalgan edi.

Xonlikdagi xunarmandchilik markazlari qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Toshkent, O‘sh, xo‘jand, Turkistonda edi.

Mamlakatda siyosiy vaziyat keskin bo‘lib turishiga qaramay savdo-sotiqning mavjudiligi katta axamiyatga ega edi. qo‘qon, Marg‘ilon, CHimkent, O‘ratepa, Andijon, Toshkent asosiy savdo markazlari sifatida nom chiqargan.

Ichki savdo munosabatlari maxalliy maxsulotlar asosiy o‘rin tutardi. Tashqi bozorga chiqadigan maxsulotlarning asosini qishloq xo‘jalik maxsulotlari (paxta, jun, ip, mato, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular XIX asrdan boshlab, bevosita Rossiyaga chiqarila boshlandi. Tashqi davlatlardan (Xitoy, Rossiya, xindiston) asosan metall va metall buyumlar, fabrika maxsulotlari, choy va boshqalar keltirilar edi.

Xonlikdagi asosiy soliq xiroj bo‘lib, u pul va maxsulot tarzida undirilib olinardi. Zakot va boshqa soliqlar bilan birga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlar kabi majburiy ishlar xam mavjud edi.

Xiva xonligi davlatchiligi tarixi

Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka xokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va qo‘qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, xarbiy, diniy xokimyatni o‘z qo‘lida birlishtirgan edi. Buxoro va qo‘qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib, xon xuzurida doimiy faoliyat yurituvchi Kengash (Devon) tashkil etildi. Eng yuqori lavozimdagi asaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda tomonidan qabul qilingan bo‘lsada, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining, maxalliy xokimlarning davlat boshqaruvidagi o‘rnini e’tirof etish zarur. Bunday amaldorlar davlat boshqaruvida katta kuchga ega edilar.

Xonlikdagi barcha mansab va unvonlar 3 toifaga:

- xarbiy-ma’muriy.

- Xarbiy.

- Diniy amallarga bo‘lingan.

Saroy unvonlari ichida xondan keyin turuvchi eng nufuzli amaldorlar inoq, otaliq, biy xisoblangan. Ular xonning eng yaqin maslaxatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, moliyaviy, iqtisodiy, xarbiy xayotini nazorat qilib turganlar. Xonlikning siyosiy – iqtisodiy xayotida ulardan tashqari naqib, amir al - umaro, mextar, qo‘shbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshikog‘asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqalar muxim o‘rin tutardi. SHayxulislom boshchiligidagi din peshvolari diniy xokimiyatni boshqarar edi.

Xiva xonligida davlat tili o‘zbek tili bo‘lib, barcha ishlar va xujjatlar yagona tilda – o‘zbek tilida olib borilar edi.

Xiva xonligi XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridan boshlab, davlatdagi siyosi ma’muriy birlik bekliklarrga aylantirildi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik, ikkita noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘xna Urganch, qo‘shko‘prik, Pitnak, /azovot, qiyot, SHobboz (SHoxabboz), SHovot, Toshxovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, SHumanay va qo‘ng‘irot bekliklari xamda Beshariq va qiyot - qo‘ng‘irot noibliklaridir.

Bu noiblik va bekliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shaxri esa xon va bosh vazir (inoq) ning izmida bo‘lgan.

Xonlikda o‘troq dexqonchilik tumanlarida asosan o‘zbeklar yashar, ular mamlakat axolisining asosiy ko‘pchiligini tashkil etardi.

Xonlikda saroy amaldorlari, markaziy va maxalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalari egallab turgan ijtiomiy tabaqalar, xarbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta xuquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi.

Daxlsiz xuquqlarga, axolining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa – maxalliy shayxlar va xojalardan Sayyid ota, Darvish shayxlari avlodlarini eng nufuzli ijtimoiy tabaqa xisoblanardi. Ularning xuquq va imtiyozlari xonlar o‘zgarsa yoki o‘ldirilib, o‘rniga boshqasi o‘tirsa xam o‘zgarmay qolaverar edi.

Xonliklar orasida Xiva xonligi boshqa davlatlarga nisbatan o‘zining tajovuzkor yurishlari bilan ajralib turardi. Bunday yurishlar asosan Buxoro va Eron davlatlariga nisbatan olib borilgan. Xonlikda oliy bosh qo‘mondon xon xisoblangan. Inoq xarbiy – ma’muriy amaldorlarga etakchilik qilardi. qo‘shinlar boshlg‘i sarkarda bo‘lib, amir – ul umaro deb yuritilgan. Xonning shaxsiy gvardiyasiga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘shinlar otliq va piyoda qismlarga bo‘lingan. SHuningdek, yollanma turkmanlardan xam iborat qo‘shin mavjud bo‘lib, ular o‘zbek sarbozlari bilan birgalikda qo‘shinningsh asosiy kuchi sanalgan. Jang olib borish usuli CHingizxon va Amir Temur davridagi qoidalarga asoslangan. Asosiy qurollari o‘q - yoy, qilich, nayza, dubulg‘a, kam miqdorda miltiq va zambaraklar bo‘lib, qalqon va sovut ximoya vositasi xisoblangan.

Xonlikda asosiy sudlov maxkamalari qozilik idoralari bo‘lgan. Bu maxkamalar bir necha pog‘onali bo‘lgan. qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyat yoki oliy shaxs xon xisoblangan. Uning o‘zi og‘ir jinoiy ishlarni shaxsan ko‘rib chiqqan. Undan keyingi o‘rinda bosh sudya - qozikalon turgan. Xonlikda xar bir viloyat, tuman, qasaba, shaxarlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq masalalarni xal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlarda jinoyi ishlarni ko‘rib chiqishga maxalliy xokimning xam xuquqi bor edi. qishloqlarda mayda mojarolar qishloq oqsoqoli tomonidan xal etilgan

Xonlikda barcha erlar davlat erlari, vaqf erlar va xususiy mulklarga bo‘linar edi.

Voxa iqtisodiyotining asosini dexqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Dexqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan bosh oladigan kanallar va ariqlar katta o‘rin tutgan. Asosiy erlar quydagi 11 kanaldan sug‘orilgan: Pitnak, Polvon, qazovot, SHoxabboz, YArmish, qilich Niyoz biy, Karakuz, Arna, Bo‘zsuv, Suvvoli va Xon kanallari.

Xonlikda paxtachilik va bug‘doy asosiy ekinlar bo‘lgan. CHorvachilikda yilqi, tuya, qoramol boqilgan.

Xunarmandchilik ancha keng tarqalgan bo‘lib, asosiy yirik shaxarlarda to‘plangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining asosini savdo-sotiq tashkil etgan. Xonlikning geografik qulayligi uning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatardi. Xonlikda tranzit savdo aloqalari xam yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.

1. qo‘qon xonligi davlat boshqaruvi xususiyatlari?

2. qo‘qon shaxrining quriilishi va davlat poytaxtiga aylantirilishi?

3. Mullo Olim Maxmudxojaning «Tarixi Turkiston» asarida davlatchilikka oid qanday ma’lumotlar yozib qoldirilgan?

4. Xiva xonligidagi xuquqiy munosabatlar?

5. Xiva xonligining ma’muriy-xududiy bo‘linishi?

15-mavzu: XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida o’zbek davlatchiligi

XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida o’zbek davlatchiligi

REJA:

1. Chor Rossiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi.

2. Mustamlaka boshqaruv tizimining o‘rnatilishi:

3. Markaziy o‘lka ваViloyatlar boshqaruvi.

4. Politsiya va sud xokimyati xususiyatlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

XIX asrda chor Rossiyasi va Angliyaning mustamlakachiligi siyosati manfaatlari Turkistonda to‘qnashdi. Rossiya va Angliya o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va raqobatchilikni yumshatish uchun 1856 yil 19 martda o‘zaro bitim tuzdi. Biroq, bu bitim bilan xam masalaga oydinlik kiritilmadi.

1858 yil mart oyida Angliya parlamenti Xindistonni mustamlakaga aylantirish va Turkiston xonliklar bilan savdo aloqalarini kengaytirish maqsadida maxsus qo‘mita ta’sis etdi. Bu esa O‘rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobatining yanada keskinlashishiga olib keldi.

Keskin vaziyatlardan so‘ng 1869 yilda o‘tkazilgan muzokaralarda betaraf xudud masalasi ko‘tarildi, biroq, bu masala xam ochiq qoldi. 1873 yil Buyuk Britaniyaning rasmiy vakili, Xindiston vitsiya qiroli Forsayt maxfiy ravishda Toshkentga keldi va K.P.Fon Kaufman bilan uchrashib, qo‘qon xonligining butunlay bosib olinishiga rozilik berdi. Buxoro amirliigi esa Rossiya ta’sirida, biroq mustaqil bo‘lishi kerak edi. SHunga yarasha Afg‘oniston inglizlar tasarrufiga o‘tishi kerak edi. SHu tariqa xar ikki davlatning siyosati va qiziqishlari O‘rta Osiyo davlatlari davlatchiligida katta salbiy voqealarni keltirib chiqardi.

Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni bosib olishga XVI-XVIII asrlardayoq asos solgan edi. SHu maqsadda zabt etilgan qozoq erlarida 1717 yil Omsk, 1718 yilda Semipalitinsk, 1720 yilda Ust-Kamenogorsk, 1742 yilda Orenburg qal’alari qurildi. XVIII asr davomida qurilgan katta-kichik qal’alarning soni esa jami 142 taga etgan edi.

Rossiyaning tazyiqi ostida 1731 yilda Kichik Juz, 1731-1740 yillarda Katta Juz qozoqlari Rossiya tobeligiga o‘tdi.

Xarbiy bosqinchilik siyosatini kuchaytirib borgan chor Rossiyasi 1852-1853 yillarda Oqmachitni bosib oldi. 1859 yilda podsho Aleksandr II shaxsan o‘zi ishtirok etgan saroy kengashida qo‘qon xonligi erlarini bosib olish masalasi qo‘yildi. SHunga muvofiq xarbiy xarakatlar kuchaytirildi. 1860 yilda Pishpek, 1861-1863 yillar davomida YAngi qo‘rg‘on, Dinqo‘rg‘on, marki, Oqsuv, Pishtepa, CHoldevor qal’alari bosib olindi.

1864 yilda qattiq janglardan so‘ng Avliyoota, Turkiston, CHimkent shaxarlari bosib olindi. Bosib olingan erlar «Rossiyaning mulki» deb e’lon qilindi.

Rus bosqinchilari yurishlarini davom ettirib, 1866 yil Jizzaxga xujum qildi. Biroq, bosqinchilar mag‘lubiyatga uchradi. 1866 yil mart oyida general CHernyaev o‘rniga tayinlangan general Romanovskiy 8 mayda Erjarda Buxoro amirligi qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi. 24 mayda Xo‘jand xam bosib olindi. Bosib olingan erlarning xammasi Rossiyaning mulk deb e’lon qilindi. 1866 yil 2 oktyabrda rus bosqinchilari O‘ratepa qal’asini 18 oktyabrda esa Jizzaxni bosib oldilar.

CHor Rossiyasi tomonidan bosib olingan xududlarda 1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi xamda Turkiston xarbiy okrugi tashkil etildi. General-gubernator etib tayinlangan general K.P. Fon Kaufmanga cheklanmagan vakolatlar berildi va Turkiston general-gubernatorligining markazi etib Toshkent shaxri belgilandi.

Buxoro amiri Muzaffarning olib borgan kurashlari natijasiz bo‘ldi va u 1868 yilning 23 iyunida chor Rossiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi amirlikni vassal davlatga aylantiruvchi Zirabuloq sharnomasiga imzo chekishga majbur bo‘ldi.

Xuddi shunday siyosat Xiva xonligiga qarshi olib borildi va 1873 yil 12 avgustda xonlikni tobe davlatga aylantiruvchi Gandimiyon sharnomasi tuzildi.

Po‘latxon qo‘zg‘oloni va xonlarning xoinona siyosati tufayli rus bosqinchilari zarbalari ostida qolgan qo‘qon xonligi 1876 yilning 19 fevralidan boshlab tugatildi va o‘rnida Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Farg‘ona viloyati ta’sii etildi.

1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach, mustamlakachilar bosqinchilik bilan birga siyosiy xukmronlik faoliyatlarini xam kuchaytirdilar.

General-gubernatorlik markaziy boshqaruvi Turkistonda mutloq xukmron mavqega ega bo‘ldi. Turkiston general-gubernatori o‘z qo‘lida xarbiy va fuqaro xokimyatini birlashtirgan. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi, xarbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror vazifalarini xam o‘z qo‘lida birlashtirgan edi. Uga Buxoro amiri va Xiva xonlari xam bo‘ysunishgan.

Xiva xonligi Amudaryo bo‘limi (1873-1918) va Buxoro airligi Rossiya imperator siyosiy agentligi orqali (1885-1917) nazorat etilgan. «Turkiston o‘lkasini boshqarish xaqidagi Nizom» ga ko‘ra Turkiston general-gubernatorlik kengashi o‘lka boshqaruvida asosiy o‘rniga ega edi. Kengash tarkibiga xarbiy gubernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i general-gubernator yordamchisi kirardi.

SHuningdek, markaziy boshqaruvda general-gubernator maxkamasi xam aloxida o‘ringa ega bo‘lgan va u to‘rt bo‘limdan iborat edi.

Birinchi bo‘lim-ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan.

Ikkinchi bo‘lim-bosh boshqarmaning ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan.

Uchinchi bo‘lim-soliqlar, shaxarlar mablag‘lar xamda boshqaruvga doir nizomlar tayyorlash ishlari bilan shug‘ullangan.

To‘rtinchi bo‘lim maxsus bo‘lim bo‘lgan.

Turkiston general-gubernatorining Rossiya imperatoriga tobe Buxoro amiri va Xiva xonligi xamda Afg‘oniston va Koshg‘ar bilan munosabatlarini maxkamaning diplomatik idorasi 1899 yilgacha boshqargan. SHu yildan boshlab bu vazifani boshqarish uchun general-gubernator xuzurida diplomatik lovozim joriy etildi.

Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida genarl-gubernator bo‘ysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklari xam faoliyat yuritgan.

90-yillarga kelib, Turkiston general-gubernatorligi tarkibida 5 viloyat bor edi. Bular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlarni shaxsan imperator tayinlangan rus armiyasi generallari boshqarar edi. Ular xarbiy gubernator lavozimida bo‘lib, o‘z qo‘llarida fuqaro va xarbiy xokimyatni birlashtirgan edilar. Xar bir xarbiy gubernator qoshida viloyat boshqarmalari bo‘lib, ular gubernator boshqarmasi xuquqiga ega bo‘lganlar va boshqaruvning barcha soxalari ustidan nazorat o‘rnatganlar.

Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lingan va ularni uezd boshliqlari idora qilgan. Uezd boshlig‘i viloyat xarbiy gubernatori tavsiyasi bilan bevosita genarl-gubernator tomonidan shu lavozimga tayinlangan.

Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan viloyatlar bir qancha uezdlarga bo‘lingan. Jumladan, Sirdaryo viloyati Toshkent, avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent uezdlariga: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, qo‘qon, Namangan, O‘sh: Samarqand viloyati Jizzax, Samarqand: Ettisuv viloyati Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnavodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tajan uezdlariga bo‘lingan.

Xar bir uezd boshliqlari ma’muriy, politsiya va xarbiy xokimyatni boshqargan. Ular jarima solish va 7 kungacha xibs qilish vakolatiga ega bo‘lib, asosan mayordan polkovnikkacha bo‘lgan unovondagi xarbiylardan tayinlangan. Uezd boshliqlari xalq tilida «xokim to‘ra» deb atalgan.

Uezdlarni uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Ularni kichik unvondagi xarbiylar boshqargan. Uchastka boshliqlari uchastka pristavi lavozimida bo‘lib, jarima solish (5-10 so‘m) va 3 kungacha xibsda saqlash xuquqiga ega bo‘lganlar.

Uchastkalar xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimining eng quyi pog‘onasi bo‘lgan va ulardan so‘ng maxalliy quyi ma’muriy muassasalar turgan.

Politsiya maxkamasi mustamlakachilikning asosiy tayanch idorasi xisoblangan va katta vakolatlarga ega bo‘lgan.

Bosh mirshab vazifasini general-gubernatorning o‘zi bajargan bo‘lsa, viloyat va uezd boshliqlari xam bu soxada katta vakolatlarga ega bo‘lgan.

Turkiston shaxarlarida politsemeyster vazifasi joriy etilgan bo‘lib, Toshkent shaxrida YAngi va Eski shaxar politsemeysterlari ish olib borganlar. Politsiya pristavlari politsemeysterlarga bo‘ysungan. Tartib nazorat ishlari bilan esa mirshablar shug‘ullanganlar.

1886 yilgi «Turkiston o‘lkasini boshqarish xaqidagi Nizom» ga ko‘ra sudlar ikkiga-imperiya sudlari va xalq sudlari (qozilik) ga bo‘lingan.

Imperiya sudlari mustamlaka qonunlariga asoslangan xolda ish yuritsa, xalq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida ish yuritgan.

Sud xokimyati tizimi tuman sudlari, sud palatasi xuquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylar va xarbiy suddan iborat bo‘lgan.

Tuman (uezd) sudlari tomonidan mayda jinoiy ishlar ko‘rilsa, viloyat sudlari tomonidan norozilik shikoyatlari xamda katta miqdordagi iqtisodiy jinoyatchilik va davlat yoki xokimyatga qarshi jinoyatlar va boshqalar ko‘rib chiqilgan.

Mustamlakachilik manfaatlarining ashadiy ximoyachisi bo‘lgan imperiya sudlari shafqatsiz jazo, tergov va xukm usullaridan foydalangan va xalq orasida daxshat solib turgan.

Umuman olganda Turkiston o‘lkasida joriy etilgan markaziy boshqaruvi va sud xokimiyati tizimi mustamlakachilik va zo‘ravonlik asosida tashkil etilgan bo‘lib, o‘lkada mustamlakachilik tuzumini ximoya qilish va mustaxkamlashga yo‘naltirilgan edi.

Показать больше ...

XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida o’zbek davlatchiligi

REJA:

1. Chor Rossiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi.

2. Mustamlaka boshqaruv tizimining o‘rnatilishi:

3. Markaziy o‘lka ваViloyatlar boshqaruvi.

4. Politsiya va sud xokimyati xususiyatlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

XIX asrda chor Rossiyasi va Angliyaning mustamlakachiligi siyosati manfaatlari Turkistonda to‘qnashdi. Rossiya va Angliya o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va raqobatchilikni yumshatish uchun 1856 yil 19 martda o‘zaro bitim tuzdi. Biroq, bu bitim bilan xam masalaga oydinlik kiritilmadi.

1858 yil mart oyida Angliya parlamenti Xindistonni mustamlakaga aylantirish va Turkiston xonliklar bilan savdo aloqalarini kengaytirish maqsadida maxsus qo‘mita ta’sis etdi. Bu esa O‘rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobatining yanada keskinlashishiga olib keldi.

Keskin vaziyatlardan so‘ng 1869 yilda o‘tkazilgan muzokaralarda betaraf xudud masalasi ko‘tarildi, biroq, bu masala xam ochiq qoldi. 1873 yil Buyuk Britaniyaning rasmiy vakili, Xindiston vitsiya qiroli Forsayt maxfiy ravishda Toshkentga keldi va K.P.Fon Kaufman bilan uchrashib, qo‘qon xonligining butunlay bosib olinishiga rozilik berdi. Buxoro amirliigi esa Rossiya ta’sirida, biroq mustaqil bo‘lishi kerak edi. SHunga yarasha Afg‘oniston inglizlar tasarrufiga o‘tishi kerak edi. SHu tariqa xar ikki davlatning siyosati va qiziqishlari O‘rta Osiyo davlatlari davlatchiligida katta salbiy voqealarni keltirib chiqardi.

Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni bosib olishga XVI-XVIII asrlardayoq asos solgan edi. SHu maqsadda zabt etilgan qozoq erlarida 1717 yil Omsk, 1718 yilda Semipalitinsk, 1720 yilda Ust-Kamenogorsk, 1742 yilda Orenburg qal’alari qurildi. XVIII asr davomida qurilgan katta-kichik qal’alarning soni esa jami 142 taga etgan edi.

Rossiyaning tazyiqi ostida 1731 yilda Kichik Juz, 1731-1740 yillarda Katta Juz qozoqlari Rossiya tobeligiga o‘tdi.

Xarbiy bosqinchilik siyosatini kuchaytirib borgan chor Rossiyasi 1852-1853 yillarda Oqmachitni bosib oldi. 1859 yilda podsho Aleksandr II shaxsan o‘zi ishtirok etgan saroy kengashida qo‘qon xonligi erlarini bosib olish masalasi qo‘yildi. SHunga muvofiq xarbiy xarakatlar kuchaytirildi. 1860 yilda Pishpek, 1861-1863 yillar davomida YAngi qo‘rg‘on, Dinqo‘rg‘on, marki, Oqsuv, Pishtepa, CHoldevor qal’alari bosib olindi.

1864 yilda qattiq janglardan so‘ng Avliyoota, Turkiston, CHimkent shaxarlari bosib olindi. Bosib olingan erlar «Rossiyaning mulki» deb e’lon qilindi.

Rus bosqinchilari yurishlarini davom ettirib, 1866 yil Jizzaxga xujum qildi. Biroq, bosqinchilar mag‘lubiyatga uchradi. 1866 yil mart oyida general CHernyaev o‘rniga tayinlangan general Romanovskiy 8 mayda Erjarda Buxoro amirligi qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi. 24 mayda Xo‘jand xam bosib olindi. Bosib olingan erlarning xammasi Rossiyaning mulk deb e’lon qilindi. 1866 yil 2 oktyabrda rus bosqinchilari O‘ratepa qal’asini 18 oktyabrda esa Jizzaxni bosib oldilar.

CHor Rossiyasi tomonidan bosib olingan xududlarda 1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi xamda Turkiston xarbiy okrugi tashkil etildi. General-gubernator etib tayinlangan general K.P. Fon Kaufmanga cheklanmagan vakolatlar berildi va Turkiston general-gubernatorligining markazi etib Toshkent shaxri belgilandi.

Buxoro amiri Muzaffarning olib borgan kurashlari natijasiz bo‘ldi va u 1868 yilning 23 iyunida chor Rossiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi amirlikni vassal davlatga aylantiruvchi Zirabuloq sharnomasiga imzo chekishga majbur bo‘ldi.

Xuddi shunday siyosat Xiva xonligiga qarshi olib borildi va 1873 yil 12 avgustda xonlikni tobe davlatga aylantiruvchi Gandimiyon sharnomasi tuzildi.

Po‘latxon qo‘zg‘oloni va xonlarning xoinona siyosati tufayli rus bosqinchilari zarbalari ostida qolgan qo‘qon xonligi 1876 yilning 19 fevralidan boshlab tugatildi va o‘rnida Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Farg‘ona viloyati ta’sii etildi.

1867 yil 14 iyulda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach, mustamlakachilar bosqinchilik bilan birga siyosiy xukmronlik faoliyatlarini xam kuchaytirdilar.

General-gubernatorlik markaziy boshqaruvi Turkistonda mutloq xukmron mavqega ega bo‘ldi. Turkiston general-gubernatori o‘z qo‘lida xarbiy va fuqaro xokimyatini birlashtirgan. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi, xarbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror vazifalarini xam o‘z qo‘lida birlashtirgan edi. Uga Buxoro amiri va Xiva xonlari xam bo‘ysunishgan.

Xiva xonligi Amudaryo bo‘limi (1873-1918) va Buxoro airligi Rossiya imperator siyosiy agentligi orqali (1885-1917) nazorat etilgan. «Turkiston o‘lkasini boshqarish xaqidagi Nizom» ga ko‘ra Turkiston general-gubernatorlik kengashi o‘lka boshqaruvida asosiy o‘rniga ega edi. Kengash tarkibiga xarbiy gubernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i general-gubernator yordamchisi kirardi.

SHuningdek, markaziy boshqaruvda general-gubernator maxkamasi xam aloxida o‘ringa ega bo‘lgan va u to‘rt bo‘limdan iborat edi.

Birinchi bo‘lim-ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan.

Ikkinchi bo‘lim-bosh boshqarmaning ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan.

Uchinchi bo‘lim-soliqlar, shaxarlar mablag‘lar xamda boshqaruvga doir nizomlar tayyorlash ishlari bilan shug‘ullangan.

To‘rtinchi bo‘lim maxsus bo‘lim bo‘lgan.

Turkiston general-gubernatorining Rossiya imperatoriga tobe Buxoro amiri va Xiva xonligi xamda Afg‘oniston va Koshg‘ar bilan munosabatlarini maxkamaning diplomatik idorasi 1899 yilgacha boshqargan. SHu yildan boshlab bu vazifani boshqarish uchun general-gubernator xuzurida diplomatik lovozim joriy etildi.

Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida genarl-gubernator bo‘ysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklari xam faoliyat yuritgan.

90-yillarga kelib, Turkiston general-gubernatorligi tarkibida 5 viloyat bor edi. Bular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlarni shaxsan imperator tayinlangan rus armiyasi generallari boshqarar edi. Ular xarbiy gubernator lavozimida bo‘lib, o‘z qo‘llarida fuqaro va xarbiy xokimyatni birlashtirgan edilar. Xar bir xarbiy gubernator qoshida viloyat boshqarmalari bo‘lib, ular gubernator boshqarmasi xuquqiga ega bo‘lganlar va boshqaruvning barcha soxalari ustidan nazorat o‘rnatganlar.

Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lingan va ularni uezd boshliqlari idora qilgan. Uezd boshlig‘i viloyat xarbiy gubernatori tavsiyasi bilan bevosita genarl-gubernator tomonidan shu lavozimga tayinlangan.

Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan viloyatlar bir qancha uezdlarga bo‘lingan. Jumladan, Sirdaryo viloyati Toshkent, avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent uezdlariga: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, qo‘qon, Namangan, O‘sh: Samarqand viloyati Jizzax, Samarqand: Ettisuv viloyati Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnavodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tajan uezdlariga bo‘lingan.

Xar bir uezd boshliqlari ma’muriy, politsiya va xarbiy xokimyatni boshqargan. Ular jarima solish va 7 kungacha xibs qilish vakolatiga ega bo‘lib, asosan mayordan polkovnikkacha bo‘lgan unovondagi xarbiylardan tayinlangan. Uezd boshliqlari xalq tilida «xokim to‘ra» deb atalgan.

Uezdlarni uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Ularni kichik unvondagi xarbiylar boshqargan. Uchastka boshliqlari uchastka pristavi lavozimida bo‘lib, jarima solish (5-10 so‘m) va 3 kungacha xibsda saqlash xuquqiga ega bo‘lganlar.

Uchastkalar xarbiy-ma’muriy boshqaruv tizimining eng quyi pog‘onasi bo‘lgan va ulardan so‘ng maxalliy quyi ma’muriy muassasalar turgan.

Politsiya maxkamasi mustamlakachilikning asosiy tayanch idorasi xisoblangan va katta vakolatlarga ega bo‘lgan.

Bosh mirshab vazifasini general-gubernatorning o‘zi bajargan bo‘lsa, viloyat va uezd boshliqlari xam bu soxada katta vakolatlarga ega bo‘lgan.

Turkiston shaxarlarida politsemeyster vazifasi joriy etilgan bo‘lib, Toshkent shaxrida YAngi va Eski shaxar politsemeysterlari ish olib borganlar. Politsiya pristavlari politsemeysterlarga bo‘ysungan. Tartib nazorat ishlari bilan esa mirshablar shug‘ullanganlar.

1886 yilgi «Turkiston o‘lkasini boshqarish xaqidagi Nizom» ga ko‘ra sudlar ikkiga-imperiya sudlari va xalq sudlari (qozilik) ga bo‘lingan.

Imperiya sudlari mustamlaka qonunlariga asoslangan xolda ish yuritsa, xalq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida ish yuritgan.

Sud xokimyati tizimi tuman sudlari, sud palatasi xuquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar qurultoylar va xarbiy suddan iborat bo‘lgan.

Tuman (uezd) sudlari tomonidan mayda jinoiy ishlar ko‘rilsa, viloyat sudlari tomonidan norozilik shikoyatlari xamda katta miqdordagi iqtisodiy jinoyatchilik va davlat yoki xokimyatga qarshi jinoyatlar va boshqalar ko‘rib chiqilgan.

Mustamlakachilik manfaatlarining ashadiy ximoyachisi bo‘lgan imperiya sudlari shafqatsiz jazo, tergov va xukm usullaridan foydalangan va xalq orasida daxshat solib turgan.

Umuman olganda Turkiston o‘lkasida joriy etilgan markaziy boshqaruvi va sud xokimiyati tizimi mustamlakachilik va zo‘ravonlik asosida tashkil etilgan bo‘lib, o‘lkada mustamlakachilik tuzumini ximoya qilish va mustaxkamlashga yo‘naltirilgan edi.

16-mavzu: 1917-1991 yillarda o’zbek davlatchiligi tarixi

1917-1991 yillarda o’zbek davlatchiligi tarixi

Reja:

1. Turkistonda Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi.

2. TASSRning tashkil topishi va uning 1918, 1920 yillardagi Konstitutsiyalari.

3. 1918-20 yillardagi Turkiston qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

1917 yil 27 fevralda Petrogradda burjua-demokratik inqilobi g‘alabasi Turkiston o‘lkasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Natijada Turkistonda ham ishchi va soldat deputatlari Sovetlari va har xil toifalar vakillaridan tuzilgan ijroiya komitetlari tashkil etila boshlandi. Toshketning hamma daxalari vakillari to‘planib «SHo‘roi Islom» tashkilotini tuzishgan.

1917 yilning mart oyida o‘lka muxtoriyati masalasi Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida asosiy masala bo‘lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi nafaqat demokratik ziyolilar o‘rtasida, hatto oddiy fuqarolar orasida ham keng tarqalgan.

31 mart kuni rus podshosining o‘lkadagi tayanchi- Turkiston general gubernatori hokimiyatni tark etdi. 1917 yil 7 aprelda Mu-vaqqat hukumat qarori bilan SHchepkin raisligida Turkiston komiteti tashkil qilingan. 9 kishidan iborat bu komitet a’zolarining 4 tasi: Davlat Dumasining a’zosi A.Bukeyxonov, II-chaqiriq Davlat Dumasi a’zosi Maxmudjon Tinishpaev, III-chaqiriq Davlat Dumasining a’zosi Sadri Nizamovich Maqsudov va general mayor Abdulaziz Davlatshin bor edi.

Aslida, Muvaqqat hukumat Turkiston general-gubernatorligi bilan almashtirilib, o‘lkani mustamlakachilik usulida boshqarishning tashqi lavhasigina o‘zgartirilgan, uning mohiyati esa avvaligicha qolavergan. Natijada, Turkiston qo‘mitasi bilan mahalliy jamoat tashkilotlari o‘rtasida qarama-qarshilikni vujudga keltirdi.

Turkiston mahalliy aholisining oshib borayotgan ijtimoiy-siyosiy faolligi sharoitida Toshkentda 1917 yil 16 aprelida «SHo‘roi Islomi”ning Toshkent tashkiloti tashabbusi bilan chaqirilgan Butunturkiston musulmolarining I-qurultoyi ish boshladi. Bu se’zda o‘lkadagi barcha tub xalqlarning vakillaridan iborat 150 ta delegat qatnashgan. Rayosat tarkibiga Munavvar qori, Ubaydulla Xo‘jaev, SHerali Lapin, Mustafo CHo‘kaev, Toshpo‘latbek Norbuta-bekov, Ahmad Zaki Validiy, Sodiq Sattorov, I.SHoaxmedov, Abduraxmon O‘razaev, Mulla Abdumaxmud Maxmudov, Serekboy Akaev, Axmadbek Qo‘ybokarov, Sobirjon YUsupovlar hukumatga munosabat; Rossiyada idora qilish shakli to‘g‘risida; Ta’sis majlisiga tayyorgarlik ko‘rish haqida; Turkistondagi mahalliy fuqarolar muassasalari; Turkistonda diniy-shariat muassasalari; maktablar, madrasa-lar va vaqflar; moliyaviy ishlar; avvalgi zamondan qolgan muassasa-larni yangilash; Turkistondagi barcha musulmonlarga rahbarlik qiluvchi islom diniy boshqaruvini tuzish to‘g‘risida» oziq-ovqat masalasi; urushga munosabat; front ortida (mamlakat ichkarisida) xizmat qiluvchilar haqidagi masala; «SHo‘roi Islomni» o‘lka miqyosida birlashtirish to‘g‘risida; «SHo‘roi Islomiya»ning ijroiya qo‘mitalariga munosabat; Rossiya Umummusulmonlar s’ezdiga delegatlar saylash haqida; er-suv to‘g‘risidagi masalalar kiritilgan edi.

S’ezdning so‘nggi majlisida Markaziy rahbarlik organi – Turkiston o‘lka musulmonlar SHo‘roi (O‘lka mus sho‘rosi)ni tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. O‘lka musulmon sho‘rolarini tuzish milliy harakatga uyushgan va markazlashgan tus bag‘ishlash uchun barcha tarqoq, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan musulmon jamiyatlari, qo‘mitalari va ittifoqlarini birlashtirishni ko‘zda tutardi.

O‘lkamussho‘roning 1917 yil …Bo‘lib o‘tgan majlisida Nizom qabul qilindi. Nizomga muvofiq barcha shahar, uezd, volost, musulmon sovetlari va «SHo‘roi Islom», «Ravnaq-ul islom», «Mirvaj-ul-islom», «Muallimlar jamiyati», «Talabalari jamiyati» kabi boshqa jamoat tashkilotlari milliy va sinfiy tafovutlariga qaramay, musulmon deputatlari volost, uezd va shahar SHo‘rolariga birlashish-lari, ularning hammasi birgalikda musulmon deputatlari Turkiston Markaziy SHo‘rosiga bo‘ysunishlari lozim edi. O‘lkamussho‘ro biron-bir sinf, partiya yoki qabilalarning organi bo‘lmay, balki qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi vakolatli umummusulmon rahbarlik organi sifatida tuzilayotgani haqida aniq izoh berilgan edi.

Dasturda yozilishicha, muxtor jumhuriyatlar parlamenti va mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlariga saylovlar, umumiy asosda, yashirin ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi, millatning 20 yoshga etgan barcha a’zolari jinsi, sinf yoki dinga mansubligidan qat’i nazar teng saylov huquqiga ega bo‘lib, o‘zlari ham saylana oladilar. Musulmon ayollarining saylovdagi ishtiroki esa «shariat qonun-qoidalari asosida o‘tishi lozim» deyiladi.

Jumladan, ular o‘z dasturlarida muxtoriyatga erishgan o‘lkalar ichki boshqaruv masalalarida, moliya, shariat, madaniyat,adliya va xalq maorif masalalarida mustaqil bo‘lmoqlari kerak, degan fikrni olg‘a suradilar. Bunda har bir respublika, viloyat, uezdlarga bo‘linib, ularga mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish huquqi, Rossiyada yashab kelayotgan barcha turkiy millatlar va elatlarga esa tegishli masa-lalarni hal etish yuzasidan umumiy milliy-madaniy uyushma tashkil etish huquqi berilishi lozimligi ta’kidlandi.

Diniy masalalarni hal etish uchun maxsus «Mahkamai sharia» tashkilotini tuzishni, uning viloyatlardagi boshqarmalariga, qish-loqlarda esa bo‘linmalari bo‘lgan qozixonalarga topshirilishi ko‘zda tutilgan.

Rossiya musulmonlariga taalluqli barcha muammolarni hal etish uchun SHayxulislom tomonidan boshqariladigan umumiy kengash saylash mo‘ljallangan.

Dasturda fuqarolarning huquqlariga bag‘ishlangan bo‘lim, ayniqsa, e’tiborga loyiq bo‘lib, unda «Jumhuriyatning butun aholisi, dini va millatidagi farqidan qat’i nazar, qonun oldida bir xil javobgardir» deb qayd etilgan edi.

Vijdon erkinligi, ayniqsa shaxs daxlsizligi ya’ni shaxs hibsga olingandan so‘ng 24 soat ichida ayb e’lon qilinishi, pasport tartibini bekor qilish, soliq hajmi daromad va foydadan kelib chiq-qan holda belgilanishi zarurligi, barcha davlat mulklari musodara qilinib, aholiga ijara uchun berish yoki fuqarolarga sotish taklif etildi.

Dasturda ishchilar uyushmalari, jamiyatlar tuzish, ish tashlash usuli bilan o‘z huquqlarini himoya qilishi mumkinligi bayon etildi. Uning himoya qilish uchun alohida qonunlar zarurligi to‘g‘risida maxsus modda kiritilgan.

Muxtor jumhuriyatning qonuniy tizimi sud va yustitsiya tashkilotlari biror kimsaning aralashuvidan holi bo‘lib, faqat shariat va qonunga bo‘ysunmog‘i zarurligi, sud ishlari advokat ishtirokida olib borilishi lozim.

Bilim olish huquqi, maktabning mustaqilligi, boshlang‘ich maktab bepul, umumta’lim majburiyligi, o‘qitish tillari haqida to‘xtalib o‘tilgan.

O‘lkamusshuroning tashkiliy bo‘limi tarkibi quyidagilardan :ya’ni, Zaki Validiy, Farid Toxiriy, Tolibjon Musoboy, YAmin YAnboev, Muhammadamin Afandizoda, Nizomiddin Asaliy, qori Ziyoboy, Murodxo‘ja Salimxo‘ja, SHokirjon Raximiy, Tuzel Jonboy, Abdulla Avloniy, Salohitdin Muftizoda, Piri Mursilzoda va Muhammadjon Poshshaxo‘jaevlardan iborat bo‘lgan.

O‘lkamussho‘ro huzurida maorif bo‘limi ham tashkil qilingan. Uning tarkibiga Munavvar qori, Zaki Validiy, Burxon Xabib, Po‘latxon Poshshabekov, Abdulqosi Aminzoda, Abdusalim qori, Rustambek YUsufbek, Ibrohim Toxiriy va boshqalar saylangan. Turkistonning birligi va yaxshi tomon muhim qadam qo‘yildi.

Birlashish jarayonlari har doim ham bir tekisda rivojlanavermaydi. Munavvar qori boshchiligidagi, SHo‘roi Islomiyadagi 1917 yil iyun oyida asosan diniy ulamolardan tashkil topgan «SHo‘roi Ulamo» ajralib chiqqan.

Toshkentdagi ishchi va soldat deputatlari Soveti musulmonlar o‘rtasidagi ushbu bo‘linishdan ustalik bilan foydalanishga urinishgan. Sentyabr voqealari natijasida Toshket Soveti hokimiyatni qo‘lga olishga harakat qilgan.

1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmon-larining II-qurultoyi ochildi. Ushbu qurultoy hokimiyatni soldat ishchi va dehqon deputatlari Sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Sentyabr voqealari jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshiliklarni kes-kinlashtirib, o‘lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo‘llarini bir-biridan ajratib yubordi.

Toshketda 1917 yil 17-20 sentyabrda Turkistonlik va qozoq musulmonlarining qurultoyida «SHo‘roi Islomiya», «SHo‘roi Ulamo», «Turon» va boshqalarni biriktirish yo‘li bilan butun Turkiston va uchun umumiy bo‘lgan «Ittifoqi muslimin” degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilingan.

«Ulamochilar» qurultoyidagi asosiy masala Turkiston o‘lkasi-ning bo‘lg‘usini siyosiy boshqaruvi to‘g‘risida bo‘lib, unda demokratik Rossiya tarkibida hududiy federatsiya «Turkiston federativ Respublikasi» tuzilishi g‘oyasi olg‘a surildi. Fevral inqilobining ta’siri bilan Turkistonda kasaba uyushmalari ommaviy ravishda tashkil etildi, mahalliy xalqlar tillarida gazetalar chiqa boshladi.

1917 yil sentyabr oyida bolsheviklashgan Toshkent Soveti soldatlarni va asli Rossiyalik ishchilarni o‘z tomoniga torta olgan edi. Toshkentdagi oktyabr to‘ntarishi qatnashchilari 1 noyabrda Bosh komissar general Korofichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston komitetini qamoqqa olishgan va shu kuni Turkistonda Sovet hokimiyatini o‘rnatilganligi e’lon qilindi. qurollangan rusiyzabon ishchilar, asosan temiryo‘lchilar, Toshkent garnizonining soldatlari bilan birgalikda bir guruh mahalliy binokor ishchilarning xayri-xohligi bilan davlat to‘ntarishini o‘tkazdilar.

Turkiston bolsheviklari o‘lkadagi butun hokimiyatni o‘z qo‘llariga olish uchun shafqatsiz kurash olib bordi.

1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shaharda bo‘lib o‘tgan ishchi soldat va dehqon deputatlarining III-o‘lka se’ezdida hokimiyat masalasi hal qilindi. Bunda 15 kishidan iborat Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. (18 so‘l esar va 7 bolshevik). huku-matga mahalliy aholidan birorta ham vakil kiritilmadi. SHerali Lapin boshchiligidagi «Ulamochi»lar, menshevik va so‘l eserlarning O‘lka Soveti tarkibiga musulmon vakillarini ham kiritish borasi-dagi takliflari inobatga olinmadi.

Rossiya Xalq Komissalari Soveti 2 noyabrda «Rossiya xalqlari huquqlari deklaratsiyasi va 20 noyabrda «Rossiya va SHarqning barcha musulmon mehnatkashlariga» murojotnoma e’lon qildi. Deklaratsiya-da xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquq rasmiy ravishda tan olindi; hattoki ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va har qanday milliy va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va har qanday milliy, diniy va boshqa cheklanishlar bekor qilindi.

Ko‘p o‘tmay, Turkiston XKS «SHo‘roi Islomiya», «SHo‘roi Ulamo» tashkilotlarini tarqatib yuborilgan.

2. Turkiston ASSRning tashkil topishi va uning 1918, 1920 yillardagi Konstitutsiyalari.

1917 yil 26-28 noyabrda Qo‘qon shahrida Turkiston o‘lkasi musulmonlarining favqulodda 4-qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston aholisining evropali vakillari ham keng huquqli bo‘lib ishtirok etishgan. Turkistonning boshqarish tuzumi to‘g‘risidagi masala uch kun davom etgan qurultoyning diqqat markazida turgan.

Qurultoyning barcha viloyatlaridan vakil bo‘lib kelgan qariyib 200 ga yaqin qatnashchilari bilan muxtoriyat va mustaqillik e’lon qilish g‘oyasini qo‘llab-quvvatladilar.

Qurultoyda qabul qilingan qarorda «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z taqdirini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Rossiya tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qildilar».

28 noyabrda tarkib topayotgan davlatning nomi aniqlanib «Turkiston muxtoriyati» deb ataladigan bo‘lgan. Butunrossiya ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar, hokimiyat Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston xalq (millat) majlisi qo‘lida bo‘lishi kerak edi. Turkiston Muvaqqat kengashi a’zolaridan tuzilgan Muvaqqat huku-mati hay’ati tarkibiga 8 kishi Muhammadjon Tanishboev- bosh vazir, ichki ishlar vaziri,Islom SHoaxmedov bosh vazir o‘rinbosari, Mustafo CHukay- tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo‘jaev- harbiy vazir saylandi, ulardan 4 o‘rin rusiy zabon aholi vakillariga ajratilgan.

Qurultoy jarayonida Turkiston Millat majlisi 54 kishidan iborat qilib saylandi, shunday 2g‘3 qismi, ya’ni 36 nafari mahalliy aholidan edi.

Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa fursat ichida xalq o‘rtasida katta e’tibor qozondi. Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan kunni «milliy laylaturqadrimiz» deb atadi.

Turkiston Muxtoriyatini ko‘pgina nomusulmon firqa va jamoat tashkilotlari ham qo‘llab-quvvatladilar. SHaharlarda tantanali namoyishlar bo‘ladi, milliy va rus matbuotida uni madh etuvchi, barcha millatlar manfaatiga mos ekanligi haqida o‘nlab maqola va chaqiriqlar bosiladi. SHunga qaramay, u 72 kun hayot ko‘rdi. SHo‘ro hukumat 1918 yil fevralida Muxtoriyatni va Qo‘qon shahri aholisi-ni qonga botirdi, uch kunlik qirg‘inda shaharda 10 000 kishi o‘ldirildi.

Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi Turkistono‘lkasi Sovetlarining V-qurultoyida tashkil etildi. O‘lka Sovetlarining qurultoyi 1918 yil 20 aprelda o‘z ishini boshladi. Unda 263 ta mandatga ega bo‘lgan vakillar qatnashdilar. SHulardan 86 kishi firqasiz edi. qurultoy ishtirokchilarining atiga 20%gina mahalliy xalq vakillarini tashkil etardi.

23-26 aprel kunlari qurultoy sanoat korxonalarini milliylashtirish, temir yo‘l trasportidagi ishlarning borishi, er-suvga doir tadbirlarni amalga oshirish, harbiy qurilish, Turkistondagi oziq-ovqat masalasining ahvoli kabi masalalarni muhokama qildi va qaror qabul qildi. 27 aprelda qabul qilingan «Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining navbatdagi vazifalari to‘g‘risida»gi dek-laratsiyasida ochiqdan ochiq mustamlakachilik ruhidagi qaror qabul qilindi. Unda:«Turkiston Rossiya Federatsiyasining tarkibiy qismi bo‘lib qoladi» deyilgan edi.

30 aprelda shaxsan V.I.Leninning ko‘rsatmasiga asosan, qurultoy RSFSR tarkibiga kiruvchi Turkiston Muxtor Sovet Respublikasini tuzish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi va shu davlat to‘g‘risidagi Nizom qabul qilinadi. Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi haqidagi Nizomga ko‘ra:

1) Turkiston o‘lkasi Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi deb e’lon qilindi va unga Xiva va Buxorodan tashqari butun Turkiston jug‘rofiy hududi kiritildi.

Turkiston ASSR 1918 yil Konstitutsiyasi Turkiston Respub-likasining quyidagi mustaqil huquqlarini belgiladi:

1) Konstitutsiya miqyosida belgilangan qonunchiliklar;

2) Turkiston Respublikasining erlari, suvlari va zahirala-rini tasarruf etish va boshqarish;

3) Mehnatga haq to‘lash me’yorlari va lavozimlarni, boshqaruv-ning federal hukumat sohalaridan boshqa barcha sohalariga mansab-dor shaxslarni tanlash, federal hukumatlarga nisbatan o‘z ixtiyoriga ko‘ra nomzodini qaytib olish va nazorat qilish huquqini ta’sis etish;

4) Federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart-sharoit, harbiy muassasalar asoslariga nisbatan qo‘llanadigan o‘zgarishlar;

5) Mahalliy xo‘jalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda bo‘lish;

6) Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar;

7) Federal soliq va to‘lovlardan tashqari boshqa soliqlarning o‘rnatilishi;

8) Respublikaning maishiy xususiyatlarini hisobga olgan holda fuqarolik va jinoiy sud tizimi va sudlov asoslari, shuningdek, fuqarolik va jinoyat qonunlarining o‘zgarishlari;

9) Turkiston respublikasi miqyosida umumiy va qisman amnistiya;

10) Vakolatxona me’yorlariga nisbatan saylov qonunining o‘zgarishlari;

11) Turkiston respublikasi tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy uyushmalar chegara va vakolatlarini belgilash va o‘zgartirish kiritish, o‘zaro bahslarning echimini topish;

12) Turkiston respublikasi tarkibiga Rossiya federatsiyasi miqyosida yangi a’zolarning qabul qilinishi va unga ilgari a’zo bo‘lganlarning chiqishini tasdiqlash;

13) Turkiston respublikasiumumiy ma’muriy-hududidiy bo‘linishi;

14) Turkiston respublikasi hududida federal hukumat tomonidan ishlab chiqilgan xo‘jalikni rivojlantirish rejalariga asoslangan xalq xo‘jaligi rejasining mustaqil o‘rnatilishi;

15) O‘z byudjetiga ega bo‘lish;

Ko‘rsatilgan huquqlarni belgilashda Turkiston respublikasi-ning markazdan uzoqligi, ulkan hududi, etnografik, topografik va maishiy xususiyatlari e’tiborga olindi. Mazkur xususiyatlar Tur-kiston Kengashining IX-s’ezdi tomonidan Turkiston ASSRning mustaqil huquqlarini mustahkamlagan yangi Konstitutsiyasini tas-diqlashda ham hisobga olingan. Turkiston ASSRning 1920 yil Konstitutsiyasi TASSRning 1918 yil Konstitutsiyasining Turkres-publikasining huquqlari to‘g‘risidagi ayrim bandlariga aniqlik kiritdi, ayrimlarini chiqarib tashladi. SHunday qilib, TASSRning 1920 yil Konstitutsiyasiga muvofiq, Turkiston respublikasi quyi-dagi mustaqil huquqlarini amalga oshirdi:

1) Turkiston respublikasi sarhadlarida joylashgan er, er osti boyliklari va suv zahiralarini tasarruf qilish;

2) Konstitutsiyada belgilanganidek qonunchilik va boshqaruv;

3) Lavozimlar ta’sis qilish va ish haqi me’yorlarini belgilash, federal hukumatlariga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning boshqa barcha sohalari mansabdor shaxslarini tanlash va tayinlash;

4) Federal hukumat tomonidan belgilangan soliq va to‘lovlardan qat’i nazar soliq va to‘lovlarni belgilash;

5) Respublikaning mehnat qiluvchi aholisiga tatbiq qilina-digan sud tizimi va sudlov asoslari huquqiy me’yorlarini belgilash;

6) Turkiston ASSR tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy uyushmalar hududlari chegaralari va vakolatlarini belgilash va o‘zgartirish;

7) Turkiston ASSR ma’muriy-hududiy bo‘linishini belgilash;

8) Turkiston ASSR miqyosida umumiy va qisman avf etish va amnistiya;

9) Turkiston ASSR byudjetini belgilash va tasdiqlash uchukn Butunittifoq markaziy ijroiya qo‘mitasiga taqdim qilish;

Turkiston ASSR 1920 yilgi konstitutsiyasi Turkiston respublikasining quyidagi huquqlarini chiqarib tashladi:

A) federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart sharoitlarga asoslangan qarbiy muassasalarni o‘zgartirish huquqi;

B) Mahalliy xo‘jalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda bo‘lish huquqi;

V)Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar huquqi;

D) Turkiston respublikasi tarkibiga Rossiya federatsiyasi miqyosida yangi a’zolarning qabul qilinishi va unga ilgari a’zo bo‘lganlarning chiqishini tasdiqlash huquqi va boshka huquqlar.

Turkiston ASSRning 1918 yilgi konstitutsiyasida mudofaa, tashqi aloqalar, pochta, telegraf, dengiz ishi, temir yo‘llar, tashqi savdo, sanoat va moliya federal boshqaruv vakolatlariga mansubligi ko‘rsatilgan bo‘lsa-da. SHunga qaramay bu masalalar bilan bevosita turkiston markaziy ijroiya qo‘mitasiga bo‘ysunuvchi maxsus kommisa-riatlar shug‘ullangan. TASSRning 1918 yilgi konstitutsiyasiga ko‘ra Turkiston respublikasida Tashqi Ishlar bo‘yicha Kommisariat, harbiy Ishlar bo‘yicha Kommisariat, Pochta va Telegraflar Kommisariat, Moliya Ishlari bo‘yicha Kommisariat, Aloqa yo‘llari bo‘yicha Kommisariat va boshqalar faoliyat ko‘rsatgan. Bularning hammasi o‘sha paytda federal organlar va Turkiston respublikasi organlari o‘rtasida faoliyat doiralarining chegaralanishi hal bo‘lmagan.Boshqa sovet respublikalaridagi bo‘lgani kabi Turkiston ASSRning xarakterli belgisi avtonomiyaning Sovet hokimiyati asosida, proletariat diktaturasi prinsiplari asosida qurilgan-ligi edi. Davlat va jamiyat tashkilotlarining tizimida etakchi o‘rinni Turkiston Kommunistik Partiyasi – ishchilar kommunistik partiyasining tarkibiy va bo‘linmas kismi egallagan.

Показать больше ...

1917-1991 yillarda o’zbek davlatchiligi tarixi

Reja:

1. Turkistonda Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi.

2. TASSRning tashkil topishi va uning 1918, 1920 yillardagi Konstitutsiyalari.

3. 1918-20 yillardagi Turkiston qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari.

Adabiyotlar:

1. 1. Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. T. SHаrq 2000.

2. Eshоv B. O’zbеkistоn dаvlаtchiligi tаriхi. T. 2011

3. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 1- kitоb. Turkistоn chоr Rоssiyasi mustаmlаkаsi dаvridа. T. SHаrq 1998

4. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 2- kitоb. O’zbеkistоn sоvеt mustаmlаkаchiligi dаvridа. T. SHаrq 2000

5. O’zbеkistоnning yangi tаriхi. 3- kitоb. Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi. T. SHаrq 2000

6. M. Аbdullаеv. Istоriya Uzbеkistаnа. T., 2004. – 196 s.

7. S. Tiеukulоv i dr. Istоriya Tsеntrаlьnой Аzii. T., 2007. – 168 s.

8. R. M. Аbdullаеvа i dr. Turkеstаn v nаchаlе 20 vеkа: k istоrii istоkоv nаtsiоnаlьnой nеzаvisimоsti T., 2000. – 671 s.

9. Оchеrki pо istоrii gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T. 2001.

10. Istоriya gоsudаrstvеnnоsti Uzbеkistаnа. T.1. T. 2009.

1917 yil 27 fevralda Petrogradda burjua-demokratik inqilobi g‘alabasi Turkiston o‘lkasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Natijada Turkistonda ham ishchi va soldat deputatlari Sovetlari va har xil toifalar vakillaridan tuzilgan ijroiya komitetlari tashkil etila boshlandi. Toshketning hamma daxalari vakillari to‘planib «SHo‘roi Islom» tashkilotini tuzishgan.

1917 yilning mart oyida o‘lka muxtoriyati masalasi Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida asosiy masala bo‘lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi nafaqat demokratik ziyolilar o‘rtasida, hatto oddiy fuqarolar orasida ham keng tarqalgan.

31 mart kuni rus podshosining o‘lkadagi tayanchi- Turkiston general gubernatori hokimiyatni tark etdi. 1917 yil 7 aprelda Mu-vaqqat hukumat qarori bilan SHchepkin raisligida Turkiston komiteti tashkil qilingan. 9 kishidan iborat bu komitet a’zolarining 4 tasi: Davlat Dumasining a’zosi A.Bukeyxonov, II-chaqiriq Davlat Dumasi a’zosi Maxmudjon Tinishpaev, III-chaqiriq Davlat Dumasining a’zosi Sadri Nizamovich Maqsudov va general mayor Abdulaziz Davlatshin bor edi.

Aslida, Muvaqqat hukumat Turkiston general-gubernatorligi bilan almashtirilib, o‘lkani mustamlakachilik usulida boshqarishning tashqi lavhasigina o‘zgartirilgan, uning mohiyati esa avvaligicha qolavergan. Natijada, Turkiston qo‘mitasi bilan mahalliy jamoat tashkilotlari o‘rtasida qarama-qarshilikni vujudga keltirdi.

Turkiston mahalliy aholisining oshib borayotgan ijtimoiy-siyosiy faolligi sharoitida Toshkentda 1917 yil 16 aprelida «SHo‘roi Islomi”ning Toshkent tashkiloti tashabbusi bilan chaqirilgan Butunturkiston musulmolarining I-qurultoyi ish boshladi. Bu se’zda o‘lkadagi barcha tub xalqlarning vakillaridan iborat 150 ta delegat qatnashgan. Rayosat tarkibiga Munavvar qori, Ubaydulla Xo‘jaev, SHerali Lapin, Mustafo CHo‘kaev, Toshpo‘latbek Norbuta-bekov, Ahmad Zaki Validiy, Sodiq Sattorov, I.SHoaxmedov, Abduraxmon O‘razaev, Mulla Abdumaxmud Maxmudov, Serekboy Akaev, Axmadbek Qo‘ybokarov, Sobirjon YUsupovlar hukumatga munosabat; Rossiyada idora qilish shakli to‘g‘risida; Ta’sis majlisiga tayyorgarlik ko‘rish haqida; Turkistondagi mahalliy fuqarolar muassasalari; Turkistonda diniy-shariat muassasalari; maktablar, madrasa-lar va vaqflar; moliyaviy ishlar; avvalgi zamondan qolgan muassasa-larni yangilash; Turkistondagi barcha musulmonlarga rahbarlik qiluvchi islom diniy boshqaruvini tuzish to‘g‘risida» oziq-ovqat masalasi; urushga munosabat; front ortida (mamlakat ichkarisida) xizmat qiluvchilar haqidagi masala; «SHo‘roi Islomni» o‘lka miqyosida birlashtirish to‘g‘risida; «SHo‘roi Islomiya»ning ijroiya qo‘mitalariga munosabat; Rossiya Umummusulmonlar s’ezdiga delegatlar saylash haqida; er-suv to‘g‘risidagi masalalar kiritilgan edi.

S’ezdning so‘nggi majlisida Markaziy rahbarlik organi – Turkiston o‘lka musulmonlar SHo‘roi (O‘lka mus sho‘rosi)ni tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. O‘lka musulmon sho‘rolarini tuzish milliy harakatga uyushgan va markazlashgan tus bag‘ishlash uchun barcha tarqoq, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan musulmon jamiyatlari, qo‘mitalari va ittifoqlarini birlashtirishni ko‘zda tutardi.

O‘lkamussho‘roning 1917 yil …Bo‘lib o‘tgan majlisida Nizom qabul qilindi. Nizomga muvofiq barcha shahar, uezd, volost, musulmon sovetlari va «SHo‘roi Islom», «Ravnaq-ul islom», «Mirvaj-ul-islom», «Muallimlar jamiyati», «Talabalari jamiyati» kabi boshqa jamoat tashkilotlari milliy va sinfiy tafovutlariga qaramay, musulmon deputatlari volost, uezd va shahar SHo‘rolariga birlashish-lari, ularning hammasi birgalikda musulmon deputatlari Turkiston Markaziy SHo‘rosiga bo‘ysunishlari lozim edi. O‘lkamussho‘ro biron-bir sinf, partiya yoki qabilalarning organi bo‘lmay, balki qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi vakolatli umummusulmon rahbarlik organi sifatida tuzilayotgani haqida aniq izoh berilgan edi.

Dasturda yozilishicha, muxtor jumhuriyatlar parlamenti va mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlariga saylovlar, umumiy asosda, yashirin ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi, millatning 20 yoshga etgan barcha a’zolari jinsi, sinf yoki dinga mansubligidan qat’i nazar teng saylov huquqiga ega bo‘lib, o‘zlari ham saylana oladilar. Musulmon ayollarining saylovdagi ishtiroki esa «shariat qonun-qoidalari asosida o‘tishi lozim» deyiladi.

Jumladan, ular o‘z dasturlarida muxtoriyatga erishgan o‘lkalar ichki boshqaruv masalalarida, moliya, shariat, madaniyat,adliya va xalq maorif masalalarida mustaqil bo‘lmoqlari kerak, degan fikrni olg‘a suradilar. Bunda har bir respublika, viloyat, uezdlarga bo‘linib, ularga mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish huquqi, Rossiyada yashab kelayotgan barcha turkiy millatlar va elatlarga esa tegishli masa-lalarni hal etish yuzasidan umumiy milliy-madaniy uyushma tashkil etish huquqi berilishi lozimligi ta’kidlandi.

Diniy masalalarni hal etish uchun maxsus «Mahkamai sharia» tashkilotini tuzishni, uning viloyatlardagi boshqarmalariga, qish-loqlarda esa bo‘linmalari bo‘lgan qozixonalarga topshirilishi ko‘zda tutilgan.

Rossiya musulmonlariga taalluqli barcha muammolarni hal etish uchun SHayxulislom tomonidan boshqariladigan umumiy kengash saylash mo‘ljallangan.

Dasturda fuqarolarning huquqlariga bag‘ishlangan bo‘lim, ayniqsa, e’tiborga loyiq bo‘lib, unda «Jumhuriyatning butun aholisi, dini va millatidagi farqidan qat’i nazar, qonun oldida bir xil javobgardir» deb qayd etilgan edi.

Vijdon erkinligi, ayniqsa shaxs daxlsizligi ya’ni shaxs hibsga olingandan so‘ng 24 soat ichida ayb e’lon qilinishi, pasport tartibini bekor qilish, soliq hajmi daromad va foydadan kelib chiq-qan holda belgilanishi zarurligi, barcha davlat mulklari musodara qilinib, aholiga ijara uchun berish yoki fuqarolarga sotish taklif etildi.

Dasturda ishchilar uyushmalari, jamiyatlar tuzish, ish tashlash usuli bilan o‘z huquqlarini himoya qilishi mumkinligi bayon etildi. Uning himoya qilish uchun alohida qonunlar zarurligi to‘g‘risida maxsus modda kiritilgan.

Muxtor jumhuriyatning qonuniy tizimi sud va yustitsiya tashkilotlari biror kimsaning aralashuvidan holi bo‘lib, faqat shariat va qonunga bo‘ysunmog‘i zarurligi, sud ishlari advokat ishtirokida olib borilishi lozim.

Bilim olish huquqi, maktabning mustaqilligi, boshlang‘ich maktab bepul, umumta’lim majburiyligi, o‘qitish tillari haqida to‘xtalib o‘tilgan.

O‘lkamusshuroning tashkiliy bo‘limi tarkibi quyidagilardan :ya’ni, Zaki Validiy, Farid Toxiriy, Tolibjon Musoboy, YAmin YAnboev, Muhammadamin Afandizoda, Nizomiddin Asaliy, qori Ziyoboy, Murodxo‘ja Salimxo‘ja, SHokirjon Raximiy, Tuzel Jonboy, Abdulla Avloniy, Salohitdin Muftizoda, Piri Mursilzoda va Muhammadjon Poshshaxo‘jaevlardan iborat bo‘lgan.

O‘lkamussho‘ro huzurida maorif bo‘limi ham tashkil qilingan. Uning tarkibiga Munavvar qori, Zaki Validiy, Burxon Xabib, Po‘latxon Poshshabekov, Abdulqosi Aminzoda, Abdusalim qori, Rustambek YUsufbek, Ibrohim Toxiriy va boshqalar saylangan. Turkistonning birligi va yaxshi tomon muhim qadam qo‘yildi.

Birlashish jarayonlari har doim ham bir tekisda rivojlanavermaydi. Munavvar qori boshchiligidagi, SHo‘roi Islomiyadagi 1917 yil iyun oyida asosan diniy ulamolardan tashkil topgan «SHo‘roi Ulamo» ajralib chiqqan.

Toshkentdagi ishchi va soldat deputatlari Soveti musulmonlar o‘rtasidagi ushbu bo‘linishdan ustalik bilan foydalanishga urinishgan. Sentyabr voqealari natijasida Toshket Soveti hokimiyatni qo‘lga olishga harakat qilgan.

1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmon-larining II-qurultoyi ochildi. Ushbu qurultoy hokimiyatni soldat ishchi va dehqon deputatlari Sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Sentyabr voqealari jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshiliklarni kes-kinlashtirib, o‘lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo‘llarini bir-biridan ajratib yubordi.

Toshketda 1917 yil 17-20 sentyabrda Turkistonlik va qozoq musulmonlarining qurultoyida «SHo‘roi Islomiya», «SHo‘roi Ulamo», «Turon» va boshqalarni biriktirish yo‘li bilan butun Turkiston va uchun umumiy bo‘lgan «Ittifoqi muslimin” degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilingan.

«Ulamochilar» qurultoyidagi asosiy masala Turkiston o‘lkasi-ning bo‘lg‘usini siyosiy boshqaruvi to‘g‘risida bo‘lib, unda demokratik Rossiya tarkibida hududiy federatsiya «Turkiston federativ Respublikasi» tuzilishi g‘oyasi olg‘a surildi. Fevral inqilobining ta’siri bilan Turkistonda kasaba uyushmalari ommaviy ravishda tashkil etildi, mahalliy xalqlar tillarida gazetalar chiqa boshladi.

1917 yil sentyabr oyida bolsheviklashgan Toshkent Soveti soldatlarni va asli Rossiyalik ishchilarni o‘z tomoniga torta olgan edi. Toshkentdagi oktyabr to‘ntarishi qatnashchilari 1 noyabrda Bosh komissar general Korofichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston komitetini qamoqqa olishgan va shu kuni Turkistonda Sovet hokimiyatini o‘rnatilganligi e’lon qilindi. qurollangan rusiyzabon ishchilar, asosan temiryo‘lchilar, Toshkent garnizonining soldatlari bilan birgalikda bir guruh mahalliy binokor ishchilarning xayri-xohligi bilan davlat to‘ntarishini o‘tkazdilar.

Turkiston bolsheviklari o‘lkadagi butun hokimiyatni o‘z qo‘llariga olish uchun shafqatsiz kurash olib bordi.

1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shaharda bo‘lib o‘tgan ishchi soldat va dehqon deputatlarining III-o‘lka se’ezdida hokimiyat masalasi hal qilindi. Bunda 15 kishidan iborat Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. (18 so‘l esar va 7 bolshevik). huku-matga mahalliy aholidan birorta ham vakil kiritilmadi. SHerali Lapin boshchiligidagi «Ulamochi»lar, menshevik va so‘l eserlarning O‘lka Soveti tarkibiga musulmon vakillarini ham kiritish borasi-dagi takliflari inobatga olinmadi.

Rossiya Xalq Komissalari Soveti 2 noyabrda «Rossiya xalqlari huquqlari deklaratsiyasi va 20 noyabrda «Rossiya va SHarqning barcha musulmon mehnatkashlariga» murojotnoma e’lon qildi. Deklaratsiya-da xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquq rasmiy ravishda tan olindi; hattoki ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va har qanday milliy va mustaqil davlat tuzish huquqi berildi; hamma va har qanday milliy, diniy va boshqa cheklanishlar bekor qilindi.

Ko‘p o‘tmay, Turkiston XKS «SHo‘roi Islomiya», «SHo‘roi Ulamo» tashkilotlarini tarqatib yuborilgan.

2. Turkiston ASSRning tashkil topishi va uning 1918, 1920 yillardagi Konstitutsiyalari.

1917 yil 26-28 noyabrda Qo‘qon shahrida Turkiston o‘lkasi musulmonlarining favqulodda 4-qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston aholisining evropali vakillari ham keng huquqli bo‘lib ishtirok etishgan. Turkistonning boshqarish tuzumi to‘g‘risidagi masala uch kun davom etgan qurultoyning diqqat markazida turgan.

Qurultoyning barcha viloyatlaridan vakil bo‘lib kelgan qariyib 200 ga yaqin qatnashchilari bilan muxtoriyat va mustaqillik e’lon qilish g‘oyasini qo‘llab-quvvatladilar.

Qurultoyda qabul qilingan qarorda «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z taqdirini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Rossiya tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qildilar».

28 noyabrda tarkib topayotgan davlatning nomi aniqlanib «Turkiston muxtoriyati» deb ataladigan bo‘lgan. Butunrossiya ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar, hokimiyat Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston xalq (millat) majlisi qo‘lida bo‘lishi kerak edi. Turkiston Muvaqqat kengashi a’zolaridan tuzilgan Muvaqqat huku-mati hay’ati tarkibiga 8 kishi Muhammadjon Tanishboev- bosh vazir, ichki ishlar vaziri,Islom SHoaxmedov bosh vazir o‘rinbosari, Mustafo CHukay- tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo‘jaev- harbiy vazir saylandi, ulardan 4 o‘rin rusiy zabon aholi vakillariga ajratilgan.

Qurultoy jarayonida Turkiston Millat majlisi 54 kishidan iborat qilib saylandi, shunday 2g‘3 qismi, ya’ni 36 nafari mahalliy aholidan edi.

Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa fursat ichida xalq o‘rtasida katta e’tibor qozondi. Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan kunni «milliy laylaturqadrimiz» deb atadi.

Turkiston Muxtoriyatini ko‘pgina nomusulmon firqa va jamoat tashkilotlari ham qo‘llab-quvvatladilar. SHaharlarda tantanali namoyishlar bo‘ladi, milliy va rus matbuotida uni madh etuvchi, barcha millatlar manfaatiga mos ekanligi haqida o‘nlab maqola va chaqiriqlar bosiladi. SHunga qaramay, u 72 kun hayot ko‘rdi. SHo‘ro hukumat 1918 yil fevralida Muxtoriyatni va Qo‘qon shahri aholisi-ni qonga botirdi, uch kunlik qirg‘inda shaharda 10 000 kishi o‘ldirildi.

Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi Turkistono‘lkasi Sovetlarining V-qurultoyida tashkil etildi. O‘lka Sovetlarining qurultoyi 1918 yil 20 aprelda o‘z ishini boshladi. Unda 263 ta mandatga ega bo‘lgan vakillar qatnashdilar. SHulardan 86 kishi firqasiz edi. qurultoy ishtirokchilarining atiga 20%gina mahalliy xalq vakillarini tashkil etardi.

23-26 aprel kunlari qurultoy sanoat korxonalarini milliylashtirish, temir yo‘l trasportidagi ishlarning borishi, er-suvga doir tadbirlarni amalga oshirish, harbiy qurilish, Turkistondagi oziq-ovqat masalasining ahvoli kabi masalalarni muhokama qildi va qaror qabul qildi. 27 aprelda qabul qilingan «Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining navbatdagi vazifalari to‘g‘risida»gi dek-laratsiyasida ochiqdan ochiq mustamlakachilik ruhidagi qaror qabul qilindi. Unda:«Turkiston Rossiya Federatsiyasining tarkibiy qismi bo‘lib qoladi» deyilgan edi.

30 aprelda shaxsan V.I.Leninning ko‘rsatmasiga asosan, qurultoy RSFSR tarkibiga kiruvchi Turkiston Muxtor Sovet Respublikasini tuzish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi va shu davlat to‘g‘risidagi Nizom qabul qilinadi. Turkiston Muxtor Sovet Respublikasi haqidagi Nizomga ko‘ra:

1) Turkiston o‘lkasi Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi deb e’lon qilindi va unga Xiva va Buxorodan tashqari butun Turkiston jug‘rofiy hududi kiritildi.

Turkiston ASSR 1918 yil Konstitutsiyasi Turkiston Respub-likasining quyidagi mustaqil huquqlarini belgiladi:

1) Konstitutsiya miqyosida belgilangan qonunchiliklar;

2) Turkiston Respublikasining erlari, suvlari va zahirala-rini tasarruf etish va boshqarish;

3) Mehnatga haq to‘lash me’yorlari va lavozimlarni, boshqaruv-ning federal hukumat sohalaridan boshqa barcha sohalariga mansab-dor shaxslarni tanlash, federal hukumatlarga nisbatan o‘z ixtiyoriga ko‘ra nomzodini qaytib olish va nazorat qilish huquqini ta’sis etish;

4) Federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart-sharoit, harbiy muassasalar asoslariga nisbatan qo‘llanadigan o‘zgarishlar;

5) Mahalliy xo‘jalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda bo‘lish;

6) Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar;

7) Federal soliq va to‘lovlardan tashqari boshqa soliqlarning o‘rnatilishi;

8) Respublikaning maishiy xususiyatlarini hisobga olgan holda fuqarolik va jinoiy sud tizimi va sudlov asoslari, shuningdek, fuqarolik va jinoyat qonunlarining o‘zgarishlari;

9) Turkiston respublikasi miqyosida umumiy va qisman amnistiya;

10) Vakolatxona me’yorlariga nisbatan saylov qonunining o‘zgarishlari;

11) Turkiston respublikasi tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy uyushmalar chegara va vakolatlarini belgilash va o‘zgartirish kiritish, o‘zaro bahslarning echimini topish;

12) Turkiston respublikasi tarkibiga Rossiya federatsiyasi miqyosida yangi a’zolarning qabul qilinishi va unga ilgari a’zo bo‘lganlarning chiqishini tasdiqlash;

13) Turkiston respublikasiumumiy ma’muriy-hududidiy bo‘linishi;

14) Turkiston respublikasi hududida federal hukumat tomonidan ishlab chiqilgan xo‘jalikni rivojlantirish rejalariga asoslangan xalq xo‘jaligi rejasining mustaqil o‘rnatilishi;

15) O‘z byudjetiga ega bo‘lish;

Ko‘rsatilgan huquqlarni belgilashda Turkiston respublikasi-ning markazdan uzoqligi, ulkan hududi, etnografik, topografik va maishiy xususiyatlari e’tiborga olindi. Mazkur xususiyatlar Tur-kiston Kengashining IX-s’ezdi tomonidan Turkiston ASSRning mustaqil huquqlarini mustahkamlagan yangi Konstitutsiyasini tas-diqlashda ham hisobga olingan. Turkiston ASSRning 1920 yil Konstitutsiyasi TASSRning 1918 yil Konstitutsiyasining Turkres-publikasining huquqlari to‘g‘risidagi ayrim bandlariga aniqlik kiritdi, ayrimlarini chiqarib tashladi. SHunday qilib, TASSRning 1920 yil Konstitutsiyasiga muvofiq, Turkiston respublikasi quyi-dagi mustaqil huquqlarini amalga oshirdi:

1) Turkiston respublikasi sarhadlarida joylashgan er, er osti boyliklari va suv zahiralarini tasarruf qilish;

2) Konstitutsiyada belgilanganidek qonunchilik va boshqaruv;

3) Lavozimlar ta’sis qilish va ish haqi me’yorlarini belgilash, federal hukumatlariga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning boshqa barcha sohalari mansabdor shaxslarini tanlash va tayinlash;

4) Federal hukumat tomonidan belgilangan soliq va to‘lovlardan qat’i nazar soliq va to‘lovlarni belgilash;

5) Respublikaning mehnat qiluvchi aholisiga tatbiq qilina-digan sud tizimi va sudlov asoslari huquqiy me’yorlarini belgilash;

6) Turkiston ASSR tarkibiga kiruvchi viloyat va milliy uyushmalar hududlari chegaralari va vakolatlarini belgilash va o‘zgartirish;

7) Turkiston ASSR ma’muriy-hududiy bo‘linishini belgilash;

8) Turkiston ASSR miqyosida umumiy va qisman avf etish va amnistiya;

9) Turkiston ASSR byudjetini belgilash va tasdiqlash uchukn Butunittifoq markaziy ijroiya qo‘mitasiga taqdim qilish;

Turkiston ASSR 1920 yilgi konstitutsiyasi Turkiston respublikasining quyidagi huquqlarini chiqarib tashladi:

A) federal hukumat tomonidan qabul qilingan mahalliy shart sharoitlarga asoslangan qarbiy muassasalarni o‘zgartirish huquqi;

B) Mahalliy xo‘jalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha federal vakillar orqali yon mamlakatlar bilan bevosita munosabatda bo‘lish huquqi;

V)Rossiya federatsiyasi miqyosida qarz va moliyaviy bitimlar huquqi;

D) Turkiston respublikasi tarkibiga Rossiya federatsiyasi miqyosida yangi a’zolarning qabul qilinishi va unga ilgari a’zo bo‘lganlarning chiqishini tasdiqlash huquqi va boshka huquqlar.

Turkiston ASSRning 1918 yilgi konstitutsiyasida mudofaa, tashqi aloqalar, pochta, telegraf, dengiz ishi, temir yo‘llar, tashqi savdo, sanoat va moliya federal boshqaruv vakolatlariga mansubligi ko‘rsatilgan bo‘lsa-da. SHunga qaramay bu masalalar bilan bevosita turkiston markaziy ijroiya qo‘mitasiga bo‘ysunuvchi maxsus kommisa-riatlar shug‘ullangan. TASSRning 1918 yilgi konstitutsiyasiga ko‘ra Turkiston respublikasida Tashqi Ishlar bo‘yicha Kommisariat, harbiy Ishlar bo‘yicha Kommisariat, Pochta va Telegraflar Kommisariat, Moliya Ishlari bo‘yicha Kommisariat, Aloqa yo‘llari bo‘yicha Kommisariat va boshqalar faoliyat ko‘rsatgan. Bularning hammasi o‘sha paytda federal organlar va Turkiston respublikasi organlari o‘rtasida faoliyat doiralarining chegaralanishi hal bo‘lmagan.Boshqa sovet respublikalaridagi bo‘lgani kabi Turkiston ASSRning xarakterli belgisi avtonomiyaning Sovet hokimiyati asosida, proletariat diktaturasi prinsiplari asosida qurilgan-ligi edi. Davlat va jamiyat tashkilotlarining tizimida etakchi o‘rinni Turkiston Kommunistik Partiyasi – ishchilar kommunistik partiyasining tarkibiy va bo‘linmas kismi egallagan.

17-mavzu: 1917-1991 yillardao’zbekdavlatchiligitarixi

1917-1991 yillardao’zbekdavlatchiligitarixi

Reja:

1. II jahonurushiningboshlanishivaO’zbekistonningurushgasafarbarqilinishi.

2. Urushyillaridadavlathokimiyatiboshqaruvidagio’zgarishlar.

3. Urushdak keying yillardaO’zbekistonningijtimoiy-iqtisodiyvasiyosiyxayoti.

4. Qaytaqurishsiyosativauningmohiyati.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston xalq xo’jaligining tinch qurilishga o`tishi murakkab xalqaro vaziyatda kechdi. Urush davrida umumiy dushman fashizmga qarshi kurash antifashist davlatlar va xalqlarni birlashtirgan bo`lsa, urush tugagandan keyin bu ittifoqdagi davlatlar orasida ajralish yuz berdi va ikki o`rtada sovuq urushlar munosabati boshlanib ketdi.

Urushdan so'ng fashizm ustidan qozonilgan g`alabaga katta hissa qo`shgan O’zbekiston xalqlari oldida harbiylashgan xalq xo’jaligini tinch qurilish yo`liga solish, uni urushdan oldingi darajaga yetkazish va rivojlantirish kabi murakkab vazifalar turardi.

Urush davridagi harbiy-iqtisodiy hamkorlik tajribasi urushdan keyingi vayron bо`lgan iqtisodiyotni tiklash va rivojlantirishda ham g`arb davlatlari bilan hamkorlik qilish zarurligini ko’rsatdi. Lekin haddan tashqari mafkuralashgan sovet tizimi Respublikalarni xorijiy mamlakatlardan "temir qo`rg’on" bilan ajratib, mamlakatni ortiqcha qiyinchiliklar va qurbonga raahkum etdi. Sobiq Ittifoq boshqa mamlakatlardagi tiklanishning ilg`or tajribalaridan, chet el sarmoyalaridan foydalanishni istamadi. O’zbekiston Respviblikasi Prezidenti I.A. Karimov II jahon urushida vayron bо`lgan Yevropa, Yaponiya, Janubiy Koreya mamlakatlari birinchi navbatda, aSbatta, "O’z kuchiga tayanib, o’z imkoniyatlariga suyanib yuksak taraqqiyot darajasiga ko'tarildi",-deydi. Lekin, ularning bu yutuqlanda chetdan kelgan sarmoyalar ham katta o`rin egallagan. Amerika Qo`shma Shtatlarida qabul qilingan "Marshall plani" asosida ajratilgan taxminan 50 mlrd. dollar Yevropa maralakatlarining iqtisodini o`nglab, hayot darajasini ko`tarishga, ilg`or texnologiyalarni joriy etishda hal qiluvchi kuch bo’ldi. Sovet davlatining g`oyat mafkuralashgan iqtisodiy siyosati esa yakkalanib qoldi va bu xalqimizning boshiga ortiqcha kulfat olib keldi.

O’zbekiston urushdan keyingi yillarda o’z xalqining arzon kuchidan, boy xom-ashyo manbalaridan cheksiz ravishda foydalanishiga asoslangan, kompartiya chizib bergan besh yillik rejalarni bajarishga kirishdi. Bir tomonlama, Markaz manfaatiga bo`ysundirilgan Respublika iqtisodiyotini urushdan oldingi darajaga yetkazish va yanada rivojlantirishga qaratilgan vazifani bajarishda o’zbek xalqining mehnatsevarligi, sabr-toqatli va tinchliksevarligi kabi fazilatlardan foydalanildi.

Iqtisodiyot oldiga qo'yilgan eng muhim vazifalar O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1946 yil avgustida chaqirilgan 8-sessiyasida. qabul qilingan 1946-1950 yillarga mo`ljallangan rejada belgilandi. Bunga ko`ra, xalq xo’jaligining barcha sohalariga 3 mlrd. 900 mln. so`m kapital mablag` ajratildi. Sanoatni rivojlantirish ishlari jumhuriyat iqtisodiyotining yetakchi sohasi paxtachilikni rivojlantirishga qaratildi. Elektr quvvati ishlab chiqarishga alohida e'tibor berildi. 5 yilda 8 ta yirik va o’rta hajmdagi elektrostansiyalar, shu jumladan 300 000 kv. soat kuchga ega bо`lgan Farhod suv elektr stansiyasi ishga tushirildi. Bu stansiya sobiq ittifoqda uchinchi o`rinda bo`lib, urushgacha O’zbekistonda ishlab chiqarilgan elektr quvvatiga teng quvvat beradigan bo’ldi.

Qisqa davr oralig`ida, 20-30 yillardagi "sotsializm qurish" azoblari, ayniqsa ikkinchi jahon urush davri qiyinchiliklarini, mashaqqatlarini boshdan kechirgan O’zbekiston xalqi iqtisodni tiklash va rivojlantirish yo`lida ham hormay-tolmay mehnat qildi. Besh yilda sanoat mahsulotining yalpi hajmi 71 foizga ko’paydi, bu urushdan oldingi darajadan 1,9 barobar ko’p edi. Sanoatning xalq xo’jaiigidagi salmog`i 47,7 foizni tashkil qilgan edi. Shu yillarda Farhod, Oqqovoq-2, Bo’zsuv-2 elektrostansiyalari, jami 150 ta yangi sanoat korxonalari ishga tushirildi.

O’zbekistonning kelajakdagi taraqqiyoti rejalari Ittifoq markazida ishlab chiqarilib, aksariyat hollarda mahalliy sharoit, ijtimoiy ahvol hisobga olinmasdan iqtisodni bir tomonlama, ya'ni o`lkani xom-ashyo bazasi sifatida saqlab qolishga qaratildi. Sanoat, xalq xo’jaligining deyarli barcha tarmoqlari paxtachilikni rivojlantirishga bo`ysundirildi. Sovet hukumatining 1946 yil 2 fevraldagi O’zbekistonda paxtachilikni tiklash va yanada rivojlantirish choralari to’g’risidagi qarori O’zbekistonda paxta yakkahokimligini kuchaytirish uchun asos bo’ldi.

Iqtisodiyotni tiklash ishlari qishloq xo’jaligida ayniqsa paxtachilikda qiyinchilik bilan o`tdi. O’zbekistonda paxtachilikni rivojlantirish to’g’risida sovet hukumatining urushdan keyin qabul qilgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan asoslanmagan o`nlab qarorlari izchillik bilan amalga oshirilmadi, shuning uchun ham kutilgan natijalarni bermadi. 1947-1948 yillarda paxta tayyorlashning davlat rejasi bajarilmadi. 1949 yildan boshlab ahvol birmuncha o’zgardi. 1950 yili 2 mln. 222 ming tonna paxta yetkazib berildi, hosildorlik gektaridan 20,7 sentnerga yetdi. 1950 yildan paxtaning xarid narxi oshirilib, l tonnasiga 2200 so`m ya'ni avvalgidan ikki baravar ko’p haq to`landi. Lekin dehqonchilikning boshqa sohalarida ekin maydonining qisqartirilganligi oqibatida g`alla va sabzavot tayyorlashda urushdan oldingi darajaga yetmadi.

Iqtisodni rejali ravishda rivojlantirish bilan bir qatorda ba'zi ijtimoiy masalalarga ham e'tibor qilindi. Jumladan, ish haqi oshirildi, harbiy soliq, kartochka tizimi bekor qilindi. Pul islohoti o`tkazildi, qisqartirilgan ish soati joriy etildi, kundalik iste'mol mahsulotlarining narxi arzonlashtirildi. Bu tadbirlar pulning xarid quvvatini oshirish imkonini tug`dirdi. Lekin shunga qaramasdan narx navo hali ancha yuqori edi. 1950 yili O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari 1940 yilga nisbatan deyarlik ikki barobar qimmat edi.

Keng iste'mol mollarini ishlab chiqarish tobora kamaydi. Ular asosan chetdan keltiriladigan bo’ldi natijada Respublika aholisining yengil sanoat, oziq-ovqat mollariga ehtiyoji kuchaydi.

Jumhuriyat aholisining uchdan ikki qismini tashkil qilgan qishloq aholisining moddiy ahvoli achinarli edi. Ularning oylik daromadi o`rtacha 20 so`mni tashkil qilgan holda, bu ko’rsatkich ishchilarda 64 so`m edi. Vaholanki, urushdan keyingi xo’jalikni tiklash va rivojlantirishning asosiy og`irligi qishloq mehnatkashlari zimmasiga tushdi. O’zining bog` va mevalari bilan mashhur bо`lgan O’zbekiston aholisi haddan tashqari ko’p olinadigan soliq tufayli bog`laridan vozkechdi. Chorvadorlar shu sababga ko`ra mol boqib foyda ko`rmadi. Ahvol shu darajaga yetdiki. aholining shaxsiy mollari soliq hisobiga davlat va jamoa xo’jaliklari foydasiga olindi. Sotishdan bosh tortganlar jinoiy javobgarlikka tortildi. Oqibatda shaxsiy xo’jaliklarda chorva mollarining soni keskin kamaydi. Bunday zo`ravonliklar urush oqibatlari, vaqtinchalik, o`tkinchi holat deb tushuntirildi.

50-60 yillarda qo`riq va bo’z yerlarni o’zlashtirishga va shu asosda paxta va g`alla yetishtirishni ko’paytirish choralari ko’rildi. O’zbekistonda uch yil ichida (1953-1955 yy.) 130 ming gektar yangi yerlar ochildi. 1956 yili Mirzacho`lning o’zida sug`oriladigan maydon 205.000 gektarga yetdi. Shu yillarda Markaziy Farg`onani o’zlashtirish munosabati bilan katta Farg`ona kanali qayta ta'mirlandi. Toshkent viloyatida Ohangaron suv omborining 2-navbati, Yuqori Chirchiq suv tarmog`i, Buxoro viloyatida Quyimozor suv ombori, Sirdaryo viloyatidagi Janubiy Mirzacho'1 magistral kanali qurilib foydalanishga topshirildi. 1960 yili respublikada sug`oriladigan yer maydoni 2.571 ming gektarga yetdi.

Paxtachilikni rivojlantirish uchun mineral o`g`itlardan foydalanishga katta e'tibor qaratildi. Respublikada 1951 yilda 0,9 mln t. mineral o`g`it ishlatilgan bo`lsa, 1980 yilda uning miqdori 5 mln. tonnadan oshib ketdi. G’o’za barglarini to`kish va zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatilgan o`ta zaharli ximikatlar (butifos, merkaptafos va b.)dan haddan tashqari keng miqyosda foydalanish, aholi sog`ligiga keskin yomon ta'sir qildi.

Dunyo bo`yicha pestitsidlar har bir kishiga 300 gr.dan, AQSh da 800 gr.dan to’g’ri kelgan bo`lsa, respublikaning paxta ekiladigan hududlarida har bir kishiga 1989 yil 25-45 kg.dan to’g’ri keladi.

Respublika bo`yicha bo`lsa, bu har bir kishiga 7-8 kg.ni tashkil etdi.

Paxta xom-ashyosi yetishtirish 1946-1985 yillarda 5,5 barovar ko’paydi, paxta ekiladigan maydonlar l mln. ga. dan ortdi. 1966-1986 yillar maboynida O’zbekiston qishloq xo’jaligiga 45 mlrd. so`m mablag` ajratilgan bo`lib, shundan 17,1 mlrd. so`mi sug`orish tarraoqlartga sarflandi. Shu davrda 1,5 mln. ga. yer o’zlashtirildi. O’zlashtirilgan yerlarda yangi 160 ta sovxozlar tashkil etilgan bo`lib, 20 yil davomida bu yerlarda 10,4 mln tonna paxta xom ashyosi yetishtirildi.

Qishloq xo’jaligining ekstensiv yo`ldan rivojlantirilishi totalitar rejimning sug`orish texnologiyasiga qo`pol aralashuvi og`ir ekologik va boshqa turli noxush ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

1985 yilga keliboq respublikada 900 ta sug`orish tarmog`i 97 ming gidrotexnik qurilmalar, 10 mlrd m3 hajmda suv to`playdigan 23 ta suv omborlari mavjud edi. 70-80 yillarda suvning tabiiy muvozanatini buzilishi yer, suv, hattoki havoning zaharlanishiga olib keldi.

Mavjud suv zahirasi imkoniyatlaridan ortiq yerlarnina o’zlashtirilishi, tog` yon bag`irlariga ekin ekilishi, o`rmonlarni shafqatsizlik bilan kesilishi, daryo va ko'l suvlarining ifloslanishi hayvonot olamida halokatli o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. Orol dengizi yaqin o`tmishda dunyodagi eng katta ko`llardan hisoblanib, baliqchilik ovchilik, transport sohasi yaxshi yo`lga qo`yilgan edi. Biroq bir avlod umri davomida bir dengiz quridi. Bir mustabid tuzum rahbariyatining respublikadagi paxta yakka hokimligi siyosati, ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot, Orol atrofida favqulodda halokatli ekoloeik xatarni keltirib chiqardi.

Orol dengizining qurishi 1960-70 yillarda yiliga-18 sm, I971-1980 yillarda-53 sm, 1981-1985 yillarda-78 sm, 1985 yilga kelib esa-87 cmga yetdi. 1961 yildan 1991 yilgacha dengiz haji 3 baravar qisqardi deneiz o’z qirg`og`ida 75-80, ba'zi joylarda 100 km.ga chekindi. 1980 yillarning boshida Orol dengiziga suv kelishi deyarli butunlay to`xtab, nodir suvmakoni quriy boshladi. Bu yerlarda 2 mln. ga tuz va qutndan iborat maydon ochilib qoldi.

Sanoat va qishloq xo’jaligida yuzaki islohotlar xalqning turmush ahvolida deyarli o’zgarish yasamadi. Ayniqsa, sobiq ittifoqdagina emas, balki mehnat sharoiti eng og`ir bо`lgan o’zbek paxtakorlarining turmush darajasi ayniqsa achinarli ahvolda bo’ldi.

O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari "sotsializm uzil-kesil g`alaba qilgan" davrda aholining jon boshiga hisoblaganda quyidagicha edi: go`sht 29 kg, sut 150 litr, tuxum 78 dona, qand-shakar 21 2 kg, kartoshka 28, sabzavot va poliz mahsulotlari 66 kilogramdanto’g’ri keldi. Bu miqdor umumittifoq darajasidan ancha past edi. Qishloq aholisining iste'mol darajasi bu o’rtahisobdan ko`ra yana ham achinarli edi.

Paxta yakkahokimligining kuchayishi qishloq xo'jaligini boshqa sohalarini qoloqlikka olib keldi, g`alla, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot-mevaga aholining talabi qondirilmadi. Buning ustiga tomorqaga nisbatan noto’g’ri siyosat olib borildi. 50-yiilarning boshlarida respublika, rahbarlarining tashabbusi bilan sug`oriladigan yerlarda tomorqa hajmi 2 sotihdan 13 sotihga tushirildi. Bu ko’rsatkich joylardagi rahbarlarnino o’zboshimchaligi bilan 10 sotihgacha, Farg`ona, Toshkent viloyatlarida esa. hatto 6-8 sotihgacha kamayib ketdi. Bu holat respublika qishloq aholisining turmush darajasini g`oyat og`ir qilib qo`ydi.

1990 yil boshiga kelib respublikada 9 mln. yoki respublika aholisining 45 foizi jon boshiga hisoblaganda oyiga 75 so`mdan kamroq daromadga ega edi. Bu esa kun kechirish uchun zarur bо`lgan eng past darajadagidan ham kamdir. 80-yillarda kundalik hayotda hammaga kerak bо`lgan mebel garnituri, xolodilnik, sifatli chang yutkich va boshqalarni topish muammoga aylanib qoldi.

50-yillarda sanoat va qurilish ijtimoiy ishlab chiqarishdagi tarqoqlikning respublika iqtisodini kompleks rivojlanishiga to`sqinligi yanada kuchaydi. Respublikaning sanoat va qurilish ishlari uchun huquqi va ma'suliyati cheklanganligi sababli, 1953 yili respublika ixtiyoridagi korxonalar jami sanoat mahsulotlarining 31 foizni ishlab chiqargan bo`lsa, ittifoqqa bo`ysungan korxonalarga 69 foiz to’g’ri keldi. 1956 yilida esa sanoat mahsulotlarining salmog`i 55% foizga ko`tarildi.

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda xatolarga ham yo'l qo`yildi. Xususan Toshkent va Toshkent viloyatida yirik sanoat korxonalari qurilib, sanoat ishlab chiqarish joylashtirishda nomutanosiblikni keltirib chiqardi. 1955 yil dekabrda O’zbekiston Kompaniyasining birinchi kotibi lavozimiga avval Vazirlar Kengashining rayisi vazifasida ishlagan Nuriddin Muhiddinov saylandi shu davrdagi ko’plab ijobiy o’zgarishlarda N.Muhiddinovning shaxsan hissasi katta bo’ldi. Uning tashabbusi bilan Markaz qaramog`idagi yuzlab sanoat korxonalari respublika ixtiyoriga o`tkazildi. 1960 yillarda O’zbekiston sanoatida bir qancha o’zgarishlar yuz berdi. 1959-65 yillar 450 dan ziyod sanoat korxonalari (shundan 150 yirik) va sexlar ishga tushirildi. Toshkent (birinchi navbati) Navoiy, Taxiatosh issiqlik elektrostansiyalari, gazli gaz koni shular jumlasidandir.

1953 yili Setalontepa, 1955 yilda Jarqoq, 1956 yilda Gazli neft konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining tnoddiy bazasi yaratildi. 1958-1960 yillarda Jarqoq-Buxoro-Samarqand-Toshkent magistral gaz quvuri qurilishi bilan respublika sanoat korxonalari, shahar va ayrim qishloqlarni gazlashtirish boshlandi.

Respublika aholisining aksariyat ko’pchiligi tabiiy gazga muhtojligini qondirish va butun iqtisodiy ishlab chiqarishini gazlashtirish basosida qayta qurish mumkin berlgan sharoitda chetga tabiiy gazni olib ketish avj oldi. O’zbekiston tabiiy gazi sobiq ittifoqning Yevropa qismi, Qozog`iston, Tojikiston, Boltiq bo`yi mamlakatlari va boshqa mintaqalarga uzluksiz jo`natib turildi. Vaholanki, tabiiy gaz yetishtirish Respublikada yildan-yilga ortib bordi. Masalan, 1960 yilda 447 mln m3 hajmda tabiiy gaz olingan bo`lsa, 1970 yilga kelib bu miqdor 32 mlrd. m3 ni tashkil qildi.

Rangli metallurgiya sanoati sohasida Ohangaron, Olmaliq havzasi va Zarafshon tizma tog`lar konlari o’zlashtirildi.

Mashinasozlikning qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan sohasi 1959-1965 yillarda 1952-58 yillarga nisbatan keskin oshib ketdi.

Sobiq SSSRning 50-60 yillarda fan-texnika sohasidagi erishgan yutuqlarida O’zbekistonning qo`shgan hissasi katta bo`ldi. Mahalliy aholining mashaqqatli mehnati hisobiga yetishtirilgan qimmatbaho mahsulotlari sovet mamlakatining iqtisodiy va harbiy kuch qudratini oshirishga bo`ysundirildi. Urushdan avvalgi yillarda ham, Farg`ona vodiysida uranning bir necha manbaiari ochiigan bo`lib, urushdan keyin barcha uran konlari ittifoq ixtiyoriga o`tkazilgan edi. 1948 yil yanvaridan O’rta Osiyodagi uran qidirish tashkilotlari yagona-Krasnogorskiy ekspeditsiyasiga birlashdi. 1951 yil ana shu "10-korxona" deb nom olgan tashkilot bazasida Krasnoxolm ekspeditsiyasi tuzilib, ittifoq geologiya vazirligiga bo`ysundirildi. Qizilqumda 50-60 yillarda jami 27 kompleks uran konlari ochildi. Navoiy, Uchquduq, Zarafshon, Zafarobod, Nurobod shaharlarida bir necha yuz kilometrni tashki! etgan temir yo'1, avtomobil yo`llari qurildi.

Urushdan keyingi qiyin sharoitda transport qurilishiga alohida e'tibor berildi. Amudaryoning chap qirg`oqlari bo`ylab 400 km masofaga Chorjo`y-Urganch temir yo`li qurildi. Bu bilan Ashxobad, Samarqand, Dushanbe, Toshkent va boshqa shaharlardan tovar, yo`lovchi poyezdlari Rossiya orqali Yevropa mamlakatlariga yo'1 oldi.

1966-1970 yillarda sanoatda zo`raki jadallashtirish natijasida yangi (oltin, uran, neft ishlab chiqaruvchi) sohalar rivqjlandi. Respublikada kimyo tolasi, organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi.

Markaziy matbuotning ba'zi bir mualliflari Kavkaz, O’rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarining yuziga qora chaplashga harakat qila boshladilar.

Buhududlarda yashagan millatlar o’z vaqtida mavjud jinoiy guruhlar faoliyatiga qarshi kurashganlar, Ular sotsialistik qonunchilikni buzilayotgani haqida Moskvaga arz qilishgan, biroq ularning o’zlari, ya'ni "suvni loyqalatuvchilar" quvg`inga uchraganlar. 1983-yilning oxirida respublikada juda og`ir vaziyat vujudga kelgan edi. Birinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashish niqobi ostida sobiq rnarkazdan ketma-ket turli tergov guruhlari tashlandi. Respublikamizdagi rahbarlik lavozimlariga sobiq Ittifoqning bar xil joylaridan kadrlar kela boshladi. O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibligiga Anishchev, Ministrlar Soveti Raisining birinchi o`rinbosari Ogarok, Oliy Kengash Prezidiumi rayisining o`rinbosari etib Romanovskiylar tayinlandi, Toshkent shahrining taqdiri Satinga topshirildi.

Respublika prokurori etib Buturlin, uning o`rinbosarligiga Gaydanov, tergov boshliqligiga Laptev, Ichki ishlar vazirligiga Didorenko tayinlandi. Barcha viloyatlarda ham ahvol shunday bo`lib, ular respublikadagi hukmronlikni to`la qo`lga olgan edilar.

"Paxta ishi" va "O’zbeklar ishi" deb yuzsizlarcha nomlangan tergovlar boshlanib ketdi. Gdlyan guruhi O’zbekistonliklarga nisbatan qonunsiz, beshafqat ishlarni boshlab yubordi. Ularning zo`ravonligi oqibatida sudlar adolatsiz hukmlar chiqara boshladi.

1989 yilgacha bu ishlar bo`yicha 4,5 mingdan ko’proq kishi sudlandi. O`sha paytda respublikadagi qamoqxonalarda joy qolmagani uchun sudlanganlarning mingdan ortig`i jazoni o`tash uchun Sibir qamoqxonalariga jo`natildi.

Gdlyan guruhi O’zbekiston hududida cheklanmagan vakolatlarga ega bo’ldi. Aybsiz odamlarni, ularning oila a'zolarini qaraoqqa olisb, jismoniy va ruhiy qiynoqqa solish avj oldi. Hibsga olinganlar tergov usullariga dosh berolmay o’z jonlariga qasd qilishgacha borib yetdilar.

O’zbekistonda inson huquqlari behad toptalayotganligi haqida Moskvaga minglab xatlar jo`natildi. Afsuski, bu xatlar tekshirilmasdan, hatto javob yozishga ep ko’rilmadi. Aksincha Gdlyan va uning gumashtalariga ketma-ket unvonlar berildi.

1989-yil 23-iyun kuni respublika rahbarligiga Islom Karimov saylandi. Yangi rahbarning faoliyati O’zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilish, toptalgan huquqlarini tiklash kabi oliyjanob va xayrli ishdan boshlandi.

"Paxta ishlari"ni ko`rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzildi Komissiya ish faoliyatiga 40 ming tomdan iborat ishni ko`rib chiqish topshirildi. 1990-yilning iyun oyiga kelib, komissiya eng muhim bir xulosaga keldi. 1990-yil 13-iyun kuni Moskva shahriga SSSR Bosh prokurori, SSSR Oliy sudining rayisi va SSSR Adliya vaziri nomigayozilgan xatda komissiya xulosalari batafsil ko’rsatildi. Bu xatda "Paxta ishlari" chuqur tahlil qilinib, sudlanganlarni oqlash masalasi qo`yilgan edi. Biroq yuqoridagi tashkilotlar ko`mak o`rnigatayziqni kuchaytirdilar.

Respublika rahbarining qafiyatli harakati bilan nohaqlik barharn topdi. Komissiya ikki yildan ko’proq vaqt orasida 40 ming tomlik ishni ko`rib chiqdi. 3,5 mingdan ko’proq kishi oqlandi. Qolganlarning jazo muddatlari kamaytirilib, bir qismi Prezidentimiz tomonidan avf etildi.

Paxta komissiyasi faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, paxta isblari bo`yicha sudlanganlarning ko’pchiligi hayotligida oqlandi, yuzlari yorug` bo’ldi, toptalgan huquqlari tiklandi, o’z ish joylariga qaytishdi, musodara qilingan mulki qaytarilib, boshqa yetkazilgan moddiy zararlar qoplandi.

O’zbekisiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xususan, respublika rahbariyatining qafiyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Minglab begunoh fuqorolarning nomlari oqlandi.

KPSS MK Aprel (1985 y) plenumi sovet jamiyatini "qayta qurish", bu jamiyat hayotining barcha sohalarini "chuqur isloh qilish" yo`lini e'lon qildi. Bunda avvalo ijtimoiy hayotni deraokratlashtirish, oshkoralik, iqtisodiy o`sishni fan texnika yutuqlariga tayanib jadalllashtirishga qaror qilindi.

Biroq uzoq yillar totalitar rejimga moslashgan davlat monopoliyasi, idoralari byurokratik. apparat ko’zda tutilgan rejalarni amalga oshirishga yo'1 qo`ymadi.

80-yillarning o`rtalariga kelib mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyotni chuqur tahlil qilmasdan 90-yillarning oxiriga borib, sobiq SSSR da milliy daromadni 2-2.5 barobar o`stirish, aniqrog`i avvalo 70 yil ichida amalga oshirilgan ishlarni keyingi 15 yil ichida bajarish vazifalari qo`yildiki, bular mutlaqo haqiqatdan uzoq edi. Bu hol tabiiy ravishda 70-80 yillar boshlarida jamiyat oldidagi muhim xalq xo’jaligi vazifalarini ishlab chiqarishni jadallashtirish bilan emas, balki qo`shib yozish, pora berish, oshna-og`aynigarchilik bilan osongina hal qilishga olib keldi.

Davlat rejalashtirish tizimi murakkab ijtimoiy va xo’jalik vazifalarini ma'muriy-buyruqbozlik yo`li bilan hal qilishga qodir bo`lmay qoldi. Natijada iqtisodiy o`sish har yiliga kamayib bordi. Respublika xalq ho'jaligida umumiy ijtimoiy mehnat unumdorligini pasayishi hisobga mo`ljaldagidan 4,3 foiz yoki 850,4 million so`mga kam milliy daromad olindi.1989 yilda O’zbekistondagi har bir kishiga sobiq ittifoqdagi o`rtacha darajadan bir yarim baravardan kam kapital mablag` to’g`ri keldi Shu davrga kelib respublika qishloq xo’jaligida ko’plab muammolar to`planib qoldi. Sovet tuzumining navbatdagi islohoti ham yo'1 qo`yilgan xatolar tufayli barbod bo’ldi.

Ushbu muammolardan xalq e'tiborini chalg`itish uchun ko’p yillar davomida yig`ilib qolgan milliy noroziliklardan foydalanildi. Kommunistik mafkura o’z hukmronligini saqlab qolish uchun hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni uyushtira boshladi. i989 yilda Toshkent, Farg`ona, Andijonda ro`y bergan millatlararo mojarolar, Kavkazdagi qurolli to`qnashuvlar, quvg`in qilingan xalqlarni noroziliklaridan razilona manfaat yo`lida, respublikalarda, shu jumladan O’zbekistonda paydo bo`layotgan hurlik ovozini bo`g`ish uchun foydalandilar.

Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo`lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg`ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan bo’lib, buning oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo`shimcha muammolarni yuzaga keltirgan edi. Bu muammoga sovet davlati o’z vaqtida e'tibor bermadi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o`rtasida (R. Nishonov ta'rificha, "bir banka qulpunoy uchun") bо`lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o`rtasida) to`qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg`ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to’g’ri baholay olmagani uchun, yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to`qnashuvlar sodir bo’ldi.

Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlariga "ko`nikmagan" mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qo`qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan o`qqa tutildi. Natijada, 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bo’ldi (ularning ko’pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig`i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg`ona viloyatida bо`lgan millatlararo to`qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o`qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bо`lgan. 1009 kishi yarador bо`lgan va 650 xonadonga o`t qo`yilib, vayron qilingan.

Farg`onafojealarigataalluqlima'lumotlarning (lekinma'lumotlayo’qdarajada) tahlilishuniko’rsatadiki, mesxetiturklariuchunbumojarmustabidtuzumaybibilanurushdavridamajburantashlabchiqilganoriavatanlarigaqaytibborishlariuchunbahonasifatidakerak bо`lganMahalliyaholiesabumojarogatabiiyravishdaqo`shilibketgan. Chunkijoylardaaholiningijtimoiy-iqtisodiymuammolarigae'tiborberilmaganmahalliyyoshlaro`rtasidaishsizlikko’payib, aholiningturmushdarajasipasayibborgan, aholiuy-joylarbilanta'minlanmagan, uyqurishuchunuchastkalarajratilmagan, paxtayakkahokimligi, ekologiya, muammolarihalqilinmagan, poraxo`rlik, ko’zbo`yamachilik, qonunbuzarlikavjolgan. Mudhishvoqealardankeyinberilganrasmiybayonotlargako`ra. respublikadavujudgakelganijtimoiy-iqtisodiykeskinlikdanommaviytartibsizliklarni, millatlaro`rtasidanifoqvato`qnashuvlarnikeltiribchiqarishgauringanekstremistikkuchlarturgan. Bu ataylabuyushtirilgansiyosiyig`vogarlikedi. Farg`onadagimudhishvoqeaSumgayit, Boku, Tog`liQorabog`, O`sh-O’zganvaboshqamintaqalardaxuddishundaytarzdauyushtirilganig`vogarlikbilanbirqatordaturaredi. Farg`onavoqealaridankeyinO’zbekistonningI.Karimovboshliqsiyosiyrahbariyatibumasaladaprinsipialmavqeiniegalladi. Respublikaziyolilarivasiyosiykuchlarianashutahlikalikunlardasiyosiyvama'naviyjihatdanyuksakmavqedaturdi. Fojeaningaslsabablariniochibtashlash, o’zxalqiningshon-shuhrativaqadr-qimmatinihimoyaqilishyo`lidagio’zlariningmashaqqatliurinishlaridaularrespublikaningengkeskinmuammolarinibirinchiboroshkoraravishdamuhokamagaqo`yaboshladilar.

Respublikada keng munozaraga sabab bо`lgan muammolardan biri o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi bo’ldi. Ma'lumki, shaxsga sig`inish, turg`unlik yillarida o’zbek tilining mavqei qo`llanish doirasi juda ham torayib ketdi. O’zbek tili davlat idoralarida ham, majlislar, yig`ilishlarda ham deyarli ishlatilmay qo`yildi.

80-yillarning o`rtalariga kelib SSSRning parchalanishi real obyektiv haqiqatga aylanib qoldi. Milliy ongni o`sishi, o’zbek tili masalasini kun tartibiga qo`yildi. R. Nishonov boshchiligidagi respublika rahbariyati bu harakat o`rtaga tashlagan muammoni hal qilishga emas, aksincha bu harakatni "jamiyatga qarshi" deb, uni barham toptirishga, qonunchilik, oshkoralik va oramaviy talablarga rioya qilish oqimiga burib yuborishga urindi.

Demokratik taraqqiyparvar kuchlar qo`ygan masalani I.Karimov boshchiligidagi yangi rahbariyat o’z vaqtida anglab yetdi va uni hal etishga kirishdi.3

Показать больше ...

1917-1991 yillardao’zbekdavlatchiligitarixi

Reja:

1. II jahonurushiningboshlanishivaO’zbekistonningurushgasafarbarqilinishi.

2. Urushyillaridadavlathokimiyatiboshqaruvidagio’zgarishlar.

3. Urushdak keying yillardaO’zbekistonningijtimoiy-iqtisodiyvasiyosiyxayoti.

4. Qaytaqurishsiyosativauningmohiyati.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston xalq xo’jaligining tinch qurilishga o`tishi murakkab xalqaro vaziyatda kechdi. Urush davrida umumiy dushman fashizmga qarshi kurash antifashist davlatlar va xalqlarni birlashtirgan bo`lsa, urush tugagandan keyin bu ittifoqdagi davlatlar orasida ajralish yuz berdi va ikki o`rtada sovuq urushlar munosabati boshlanib ketdi.

Urushdan so'ng fashizm ustidan qozonilgan g`alabaga katta hissa qo`shgan O’zbekiston xalqlari oldida harbiylashgan xalq xo’jaligini tinch qurilish yo`liga solish, uni urushdan oldingi darajaga yetkazish va rivojlantirish kabi murakkab vazifalar turardi.

Urush davridagi harbiy-iqtisodiy hamkorlik tajribasi urushdan keyingi vayron bо`lgan iqtisodiyotni tiklash va rivojlantirishda ham g`arb davlatlari bilan hamkorlik qilish zarurligini ko’rsatdi. Lekin haddan tashqari mafkuralashgan sovet tizimi Respublikalarni xorijiy mamlakatlardan "temir qo`rg’on" bilan ajratib, mamlakatni ortiqcha qiyinchiliklar va qurbonga raahkum etdi. Sobiq Ittifoq boshqa mamlakatlardagi tiklanishning ilg`or tajribalaridan, chet el sarmoyalaridan foydalanishni istamadi. O’zbekiston Respviblikasi Prezidenti I.A. Karimov II jahon urushida vayron bо`lgan Yevropa, Yaponiya, Janubiy Koreya mamlakatlari birinchi navbatda, aSbatta, "O’z kuchiga tayanib, o’z imkoniyatlariga suyanib yuksak taraqqiyot darajasiga ko'tarildi",-deydi. Lekin, ularning bu yutuqlanda chetdan kelgan sarmoyalar ham katta o`rin egallagan. Amerika Qo`shma Shtatlarida qabul qilingan "Marshall plani" asosida ajratilgan taxminan 50 mlrd. dollar Yevropa maralakatlarining iqtisodini o`nglab, hayot darajasini ko`tarishga, ilg`or texnologiyalarni joriy etishda hal qiluvchi kuch bo’ldi. Sovet davlatining g`oyat mafkuralashgan iqtisodiy siyosati esa yakkalanib qoldi va bu xalqimizning boshiga ortiqcha kulfat olib keldi.

O’zbekiston urushdan keyingi yillarda o’z xalqining arzon kuchidan, boy xom-ashyo manbalaridan cheksiz ravishda foydalanishiga asoslangan, kompartiya chizib bergan besh yillik rejalarni bajarishga kirishdi. Bir tomonlama, Markaz manfaatiga bo`ysundirilgan Respublika iqtisodiyotini urushdan oldingi darajaga yetkazish va yanada rivojlantirishga qaratilgan vazifani bajarishda o’zbek xalqining mehnatsevarligi, sabr-toqatli va tinchliksevarligi kabi fazilatlardan foydalanildi.

Iqtisodiyot oldiga qo'yilgan eng muhim vazifalar O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1946 yil avgustida chaqirilgan 8-sessiyasida. qabul qilingan 1946-1950 yillarga mo`ljallangan rejada belgilandi. Bunga ko`ra, xalq xo’jaligining barcha sohalariga 3 mlrd. 900 mln. so`m kapital mablag` ajratildi. Sanoatni rivojlantirish ishlari jumhuriyat iqtisodiyotining yetakchi sohasi paxtachilikni rivojlantirishga qaratildi. Elektr quvvati ishlab chiqarishga alohida e'tibor berildi. 5 yilda 8 ta yirik va o’rta hajmdagi elektrostansiyalar, shu jumladan 300 000 kv. soat kuchga ega bо`lgan Farhod suv elektr stansiyasi ishga tushirildi. Bu stansiya sobiq ittifoqda uchinchi o`rinda bo`lib, urushgacha O’zbekistonda ishlab chiqarilgan elektr quvvatiga teng quvvat beradigan bo’ldi.

Qisqa davr oralig`ida, 20-30 yillardagi "sotsializm qurish" azoblari, ayniqsa ikkinchi jahon urush davri qiyinchiliklarini, mashaqqatlarini boshdan kechirgan O’zbekiston xalqi iqtisodni tiklash va rivojlantirish yo`lida ham hormay-tolmay mehnat qildi. Besh yilda sanoat mahsulotining yalpi hajmi 71 foizga ko’paydi, bu urushdan oldingi darajadan 1,9 barobar ko’p edi. Sanoatning xalq xo’jaiigidagi salmog`i 47,7 foizni tashkil qilgan edi. Shu yillarda Farhod, Oqqovoq-2, Bo’zsuv-2 elektrostansiyalari, jami 150 ta yangi sanoat korxonalari ishga tushirildi.

O’zbekistonning kelajakdagi taraqqiyoti rejalari Ittifoq markazida ishlab chiqarilib, aksariyat hollarda mahalliy sharoit, ijtimoiy ahvol hisobga olinmasdan iqtisodni bir tomonlama, ya'ni o`lkani xom-ashyo bazasi sifatida saqlab qolishga qaratildi. Sanoat, xalq xo’jaligining deyarli barcha tarmoqlari paxtachilikni rivojlantirishga bo`ysundirildi. Sovet hukumatining 1946 yil 2 fevraldagi O’zbekistonda paxtachilikni tiklash va yanada rivojlantirish choralari to’g’risidagi qarori O’zbekistonda paxta yakkahokimligini kuchaytirish uchun asos bo’ldi.

Iqtisodiyotni tiklash ishlari qishloq xo’jaligida ayniqsa paxtachilikda qiyinchilik bilan o`tdi. O’zbekistonda paxtachilikni rivojlantirish to’g’risida sovet hukumatining urushdan keyin qabul qilgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan asoslanmagan o`nlab qarorlari izchillik bilan amalga oshirilmadi, shuning uchun ham kutilgan natijalarni bermadi. 1947-1948 yillarda paxta tayyorlashning davlat rejasi bajarilmadi. 1949 yildan boshlab ahvol birmuncha o’zgardi. 1950 yili 2 mln. 222 ming tonna paxta yetkazib berildi, hosildorlik gektaridan 20,7 sentnerga yetdi. 1950 yildan paxtaning xarid narxi oshirilib, l tonnasiga 2200 so`m ya'ni avvalgidan ikki baravar ko’p haq to`landi. Lekin dehqonchilikning boshqa sohalarida ekin maydonining qisqartirilganligi oqibatida g`alla va sabzavot tayyorlashda urushdan oldingi darajaga yetmadi.

Iqtisodni rejali ravishda rivojlantirish bilan bir qatorda ba'zi ijtimoiy masalalarga ham e'tibor qilindi. Jumladan, ish haqi oshirildi, harbiy soliq, kartochka tizimi bekor qilindi. Pul islohoti o`tkazildi, qisqartirilgan ish soati joriy etildi, kundalik iste'mol mahsulotlarining narxi arzonlashtirildi. Bu tadbirlar pulning xarid quvvatini oshirish imkonini tug`dirdi. Lekin shunga qaramasdan narx navo hali ancha yuqori edi. 1950 yili O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari 1940 yilga nisbatan deyarlik ikki barobar qimmat edi.

Keng iste'mol mollarini ishlab chiqarish tobora kamaydi. Ular asosan chetdan keltiriladigan bo’ldi natijada Respublika aholisining yengil sanoat, oziq-ovqat mollariga ehtiyoji kuchaydi.

Jumhuriyat aholisining uchdan ikki qismini tashkil qilgan qishloq aholisining moddiy ahvoli achinarli edi. Ularning oylik daromadi o`rtacha 20 so`mni tashkil qilgan holda, bu ko’rsatkich ishchilarda 64 so`m edi. Vaholanki, urushdan keyingi xo’jalikni tiklash va rivojlantirishning asosiy og`irligi qishloq mehnatkashlari zimmasiga tushdi. O’zining bog` va mevalari bilan mashhur bо`lgan O’zbekiston aholisi haddan tashqari ko’p olinadigan soliq tufayli bog`laridan vozkechdi. Chorvadorlar shu sababga ko`ra mol boqib foyda ko`rmadi. Ahvol shu darajaga yetdiki. aholining shaxsiy mollari soliq hisobiga davlat va jamoa xo’jaliklari foydasiga olindi. Sotishdan bosh tortganlar jinoiy javobgarlikka tortildi. Oqibatda shaxsiy xo’jaliklarda chorva mollarining soni keskin kamaydi. Bunday zo`ravonliklar urush oqibatlari, vaqtinchalik, o`tkinchi holat deb tushuntirildi.

50-60 yillarda qo`riq va bo’z yerlarni o’zlashtirishga va shu asosda paxta va g`alla yetishtirishni ko’paytirish choralari ko’rildi. O’zbekistonda uch yil ichida (1953-1955 yy.) 130 ming gektar yangi yerlar ochildi. 1956 yili Mirzacho`lning o’zida sug`oriladigan maydon 205.000 gektarga yetdi. Shu yillarda Markaziy Farg`onani o’zlashtirish munosabati bilan katta Farg`ona kanali qayta ta'mirlandi. Toshkent viloyatida Ohangaron suv omborining 2-navbati, Yuqori Chirchiq suv tarmog`i, Buxoro viloyatida Quyimozor suv ombori, Sirdaryo viloyatidagi Janubiy Mirzacho'1 magistral kanali qurilib foydalanishga topshirildi. 1960 yili respublikada sug`oriladigan yer maydoni 2.571 ming gektarga yetdi.

Paxtachilikni rivojlantirish uchun mineral o`g`itlardan foydalanishga katta e'tibor qaratildi. Respublikada 1951 yilda 0,9 mln t. mineral o`g`it ishlatilgan bo`lsa, 1980 yilda uning miqdori 5 mln. tonnadan oshib ketdi. G’o’za barglarini to`kish va zararkunandalarga qarshi kurashda ishlatilgan o`ta zaharli ximikatlar (butifos, merkaptafos va b.)dan haddan tashqari keng miqyosda foydalanish, aholi sog`ligiga keskin yomon ta'sir qildi.

Dunyo bo`yicha pestitsidlar har bir kishiga 300 gr.dan, AQSh da 800 gr.dan to’g’ri kelgan bo`lsa, respublikaning paxta ekiladigan hududlarida har bir kishiga 1989 yil 25-45 kg.dan to’g’ri keladi.

Respublika bo`yicha bo`lsa, bu har bir kishiga 7-8 kg.ni tashkil etdi.

Paxta xom-ashyosi yetishtirish 1946-1985 yillarda 5,5 barovar ko’paydi, paxta ekiladigan maydonlar l mln. ga. dan ortdi. 1966-1986 yillar maboynida O’zbekiston qishloq xo’jaligiga 45 mlrd. so`m mablag` ajratilgan bo`lib, shundan 17,1 mlrd. so`mi sug`orish tarraoqlartga sarflandi. Shu davrda 1,5 mln. ga. yer o’zlashtirildi. O’zlashtirilgan yerlarda yangi 160 ta sovxozlar tashkil etilgan bo`lib, 20 yil davomida bu yerlarda 10,4 mln tonna paxta xom ashyosi yetishtirildi.

Qishloq xo’jaligining ekstensiv yo`ldan rivojlantirilishi totalitar rejimning sug`orish texnologiyasiga qo`pol aralashuvi og`ir ekologik va boshqa turli noxush ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

1985 yilga keliboq respublikada 900 ta sug`orish tarmog`i 97 ming gidrotexnik qurilmalar, 10 mlrd m3 hajmda suv to`playdigan 23 ta suv omborlari mavjud edi. 70-80 yillarda suvning tabiiy muvozanatini buzilishi yer, suv, hattoki havoning zaharlanishiga olib keldi.

Mavjud suv zahirasi imkoniyatlaridan ortiq yerlarnina o’zlashtirilishi, tog` yon bag`irlariga ekin ekilishi, o`rmonlarni shafqatsizlik bilan kesilishi, daryo va ko'l suvlarining ifloslanishi hayvonot olamida halokatli o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. Orol dengizi yaqin o`tmishda dunyodagi eng katta ko`llardan hisoblanib, baliqchilik ovchilik, transport sohasi yaxshi yo`lga qo`yilgan edi. Biroq bir avlod umri davomida bir dengiz quridi. Bir mustabid tuzum rahbariyatining respublikadagi paxta yakka hokimligi siyosati, ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot, Orol atrofida favqulodda halokatli ekoloeik xatarni keltirib chiqardi.

Orol dengizining qurishi 1960-70 yillarda yiliga-18 sm, I971-1980 yillarda-53 sm, 1981-1985 yillarda-78 sm, 1985 yilga kelib esa-87 cmga yetdi. 1961 yildan 1991 yilgacha dengiz haji 3 baravar qisqardi deneiz o’z qirg`og`ida 75-80, ba'zi joylarda 100 km.ga chekindi. 1980 yillarning boshida Orol dengiziga suv kelishi deyarli butunlay to`xtab, nodir suvmakoni quriy boshladi. Bu yerlarda 2 mln. ga tuz va qutndan iborat maydon ochilib qoldi.

Sanoat va qishloq xo’jaligida yuzaki islohotlar xalqning turmush ahvolida deyarli o’zgarish yasamadi. Ayniqsa, sobiq ittifoqdagina emas, balki mehnat sharoiti eng og`ir bо`lgan o’zbek paxtakorlarining turmush darajasi ayniqsa achinarli ahvolda bo’ldi.

O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari "sotsializm uzil-kesil g`alaba qilgan" davrda aholining jon boshiga hisoblaganda quyidagicha edi: go`sht 29 kg, sut 150 litr, tuxum 78 dona, qand-shakar 21 2 kg, kartoshka 28, sabzavot va poliz mahsulotlari 66 kilogramdanto’g’ri keldi. Bu miqdor umumittifoq darajasidan ancha past edi. Qishloq aholisining iste'mol darajasi bu o’rtahisobdan ko`ra yana ham achinarli edi.

Paxta yakkahokimligining kuchayishi qishloq xo'jaligini boshqa sohalarini qoloqlikka olib keldi, g`alla, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot-mevaga aholining talabi qondirilmadi. Buning ustiga tomorqaga nisbatan noto’g’ri siyosat olib borildi. 50-yiilarning boshlarida respublika, rahbarlarining tashabbusi bilan sug`oriladigan yerlarda tomorqa hajmi 2 sotihdan 13 sotihga tushirildi. Bu ko’rsatkich joylardagi rahbarlarnino o’zboshimchaligi bilan 10 sotihgacha, Farg`ona, Toshkent viloyatlarida esa. hatto 6-8 sotihgacha kamayib ketdi. Bu holat respublika qishloq aholisining turmush darajasini g`oyat og`ir qilib qo`ydi.

1990 yil boshiga kelib respublikada 9 mln. yoki respublika aholisining 45 foizi jon boshiga hisoblaganda oyiga 75 so`mdan kamroq daromadga ega edi. Bu esa kun kechirish uchun zarur bо`lgan eng past darajadagidan ham kamdir. 80-yillarda kundalik hayotda hammaga kerak bо`lgan mebel garnituri, xolodilnik, sifatli chang yutkich va boshqalarni topish muammoga aylanib qoldi.

50-yillarda sanoat va qurilish ijtimoiy ishlab chiqarishdagi tarqoqlikning respublika iqtisodini kompleks rivojlanishiga to`sqinligi yanada kuchaydi. Respublikaning sanoat va qurilish ishlari uchun huquqi va ma'suliyati cheklanganligi sababli, 1953 yili respublika ixtiyoridagi korxonalar jami sanoat mahsulotlarining 31 foizni ishlab chiqargan bo`lsa, ittifoqqa bo`ysungan korxonalarga 69 foiz to’g’ri keldi. 1956 yilida esa sanoat mahsulotlarining salmog`i 55% foizga ko`tarildi.

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda xatolarga ham yo'l qo`yildi. Xususan Toshkent va Toshkent viloyatida yirik sanoat korxonalari qurilib, sanoat ishlab chiqarish joylashtirishda nomutanosiblikni keltirib chiqardi. 1955 yil dekabrda O’zbekiston Kompaniyasining birinchi kotibi lavozimiga avval Vazirlar Kengashining rayisi vazifasida ishlagan Nuriddin Muhiddinov saylandi shu davrdagi ko’plab ijobiy o’zgarishlarda N.Muhiddinovning shaxsan hissasi katta bo’ldi. Uning tashabbusi bilan Markaz qaramog`idagi yuzlab sanoat korxonalari respublika ixtiyoriga o`tkazildi. 1960 yillarda O’zbekiston sanoatida bir qancha o’zgarishlar yuz berdi. 1959-65 yillar 450 dan ziyod sanoat korxonalari (shundan 150 yirik) va sexlar ishga tushirildi. Toshkent (birinchi navbati) Navoiy, Taxiatosh issiqlik elektrostansiyalari, gazli gaz koni shular jumlasidandir.

1953 yili Setalontepa, 1955 yilda Jarqoq, 1956 yilda Gazli neft konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining tnoddiy bazasi yaratildi. 1958-1960 yillarda Jarqoq-Buxoro-Samarqand-Toshkent magistral gaz quvuri qurilishi bilan respublika sanoat korxonalari, shahar va ayrim qishloqlarni gazlashtirish boshlandi.

Respublika aholisining aksariyat ko’pchiligi tabiiy gazga muhtojligini qondirish va butun iqtisodiy ishlab chiqarishini gazlashtirish basosida qayta qurish mumkin berlgan sharoitda chetga tabiiy gazni olib ketish avj oldi. O’zbekiston tabiiy gazi sobiq ittifoqning Yevropa qismi, Qozog`iston, Tojikiston, Boltiq bo`yi mamlakatlari va boshqa mintaqalarga uzluksiz jo`natib turildi. Vaholanki, tabiiy gaz yetishtirish Respublikada yildan-yilga ortib bordi. Masalan, 1960 yilda 447 mln m3 hajmda tabiiy gaz olingan bo`lsa, 1970 yilga kelib bu miqdor 32 mlrd. m3 ni tashkil qildi.

Rangli metallurgiya sanoati sohasida Ohangaron, Olmaliq havzasi va Zarafshon tizma tog`lar konlari o’zlashtirildi.

Mashinasozlikning qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan sohasi 1959-1965 yillarda 1952-58 yillarga nisbatan keskin oshib ketdi.

Sobiq SSSRning 50-60 yillarda fan-texnika sohasidagi erishgan yutuqlarida O’zbekistonning qo`shgan hissasi katta bo`ldi. Mahalliy aholining mashaqqatli mehnati hisobiga yetishtirilgan qimmatbaho mahsulotlari sovet mamlakatining iqtisodiy va harbiy kuch qudratini oshirishga bo`ysundirildi. Urushdan avvalgi yillarda ham, Farg`ona vodiysida uranning bir necha manbaiari ochiigan bo`lib, urushdan keyin barcha uran konlari ittifoq ixtiyoriga o`tkazilgan edi. 1948 yil yanvaridan O’rta Osiyodagi uran qidirish tashkilotlari yagona-Krasnogorskiy ekspeditsiyasiga birlashdi. 1951 yil ana shu "10-korxona" deb nom olgan tashkilot bazasida Krasnoxolm ekspeditsiyasi tuzilib, ittifoq geologiya vazirligiga bo`ysundirildi. Qizilqumda 50-60 yillarda jami 27 kompleks uran konlari ochildi. Navoiy, Uchquduq, Zarafshon, Zafarobod, Nurobod shaharlarida bir necha yuz kilometrni tashki! etgan temir yo'1, avtomobil yo`llari qurildi.

Urushdan keyingi qiyin sharoitda transport qurilishiga alohida e'tibor berildi. Amudaryoning chap qirg`oqlari bo`ylab 400 km masofaga Chorjo`y-Urganch temir yo`li qurildi. Bu bilan Ashxobad, Samarqand, Dushanbe, Toshkent va boshqa shaharlardan tovar, yo`lovchi poyezdlari Rossiya orqali Yevropa mamlakatlariga yo'1 oldi.

1966-1970 yillarda sanoatda zo`raki jadallashtirish natijasida yangi (oltin, uran, neft ishlab chiqaruvchi) sohalar rivqjlandi. Respublikada kimyo tolasi, organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi.

Markaziy matbuotning ba'zi bir mualliflari Kavkaz, O’rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarining yuziga qora chaplashga harakat qila boshladilar.

Buhududlarda yashagan millatlar o’z vaqtida mavjud jinoiy guruhlar faoliyatiga qarshi kurashganlar, Ular sotsialistik qonunchilikni buzilayotgani haqida Moskvaga arz qilishgan, biroq ularning o’zlari, ya'ni "suvni loyqalatuvchilar" quvg`inga uchraganlar. 1983-yilning oxirida respublikada juda og`ir vaziyat vujudga kelgan edi. Birinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashish niqobi ostida sobiq rnarkazdan ketma-ket turli tergov guruhlari tashlandi. Respublikamizdagi rahbarlik lavozimlariga sobiq Ittifoqning bar xil joylaridan kadrlar kela boshladi. O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibligiga Anishchev, Ministrlar Soveti Raisining birinchi o`rinbosari Ogarok, Oliy Kengash Prezidiumi rayisining o`rinbosari etib Romanovskiylar tayinlandi, Toshkent shahrining taqdiri Satinga topshirildi.

Respublika prokurori etib Buturlin, uning o`rinbosarligiga Gaydanov, tergov boshliqligiga Laptev, Ichki ishlar vazirligiga Didorenko tayinlandi. Barcha viloyatlarda ham ahvol shunday bo`lib, ular respublikadagi hukmronlikni to`la qo`lga olgan edilar.

"Paxta ishi" va "O’zbeklar ishi" deb yuzsizlarcha nomlangan tergovlar boshlanib ketdi. Gdlyan guruhi O’zbekistonliklarga nisbatan qonunsiz, beshafqat ishlarni boshlab yubordi. Ularning zo`ravonligi oqibatida sudlar adolatsiz hukmlar chiqara boshladi.

1989 yilgacha bu ishlar bo`yicha 4,5 mingdan ko’proq kishi sudlandi. O`sha paytda respublikadagi qamoqxonalarda joy qolmagani uchun sudlanganlarning mingdan ortig`i jazoni o`tash uchun Sibir qamoqxonalariga jo`natildi.

Gdlyan guruhi O’zbekiston hududida cheklanmagan vakolatlarga ega bo’ldi. Aybsiz odamlarni, ularning oila a'zolarini qaraoqqa olisb, jismoniy va ruhiy qiynoqqa solish avj oldi. Hibsga olinganlar tergov usullariga dosh berolmay o’z jonlariga qasd qilishgacha borib yetdilar.

O’zbekistonda inson huquqlari behad toptalayotganligi haqida Moskvaga minglab xatlar jo`natildi. Afsuski, bu xatlar tekshirilmasdan, hatto javob yozishga ep ko’rilmadi. Aksincha Gdlyan va uning gumashtalariga ketma-ket unvonlar berildi.

1989-yil 23-iyun kuni respublika rahbarligiga Islom Karimov saylandi. Yangi rahbarning faoliyati O’zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilish, toptalgan huquqlarini tiklash kabi oliyjanob va xayrli ishdan boshlandi.

"Paxta ishlari"ni ko`rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzildi Komissiya ish faoliyatiga 40 ming tomdan iborat ishni ko`rib chiqish topshirildi. 1990-yilning iyun oyiga kelib, komissiya eng muhim bir xulosaga keldi. 1990-yil 13-iyun kuni Moskva shahriga SSSR Bosh prokurori, SSSR Oliy sudining rayisi va SSSR Adliya vaziri nomigayozilgan xatda komissiya xulosalari batafsil ko’rsatildi. Bu xatda "Paxta ishlari" chuqur tahlil qilinib, sudlanganlarni oqlash masalasi qo`yilgan edi. Biroq yuqoridagi tashkilotlar ko`mak o`rnigatayziqni kuchaytirdilar.

Respublika rahbarining qafiyatli harakati bilan nohaqlik barharn topdi. Komissiya ikki yildan ko’proq vaqt orasida 40 ming tomlik ishni ko`rib chiqdi. 3,5 mingdan ko’proq kishi oqlandi. Qolganlarning jazo muddatlari kamaytirilib, bir qismi Prezidentimiz tomonidan avf etildi.

Paxta komissiyasi faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, paxta isblari bo`yicha sudlanganlarning ko’pchiligi hayotligida oqlandi, yuzlari yorug` bo’ldi, toptalgan huquqlari tiklandi, o’z ish joylariga qaytishdi, musodara qilingan mulki qaytarilib, boshqa yetkazilgan moddiy zararlar qoplandi.

O’zbekisiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xususan, respublika rahbariyatining qafiyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Minglab begunoh fuqorolarning nomlari oqlandi.

KPSS MK Aprel (1985 y) plenumi sovet jamiyatini "qayta qurish", bu jamiyat hayotining barcha sohalarini "chuqur isloh qilish" yo`lini e'lon qildi. Bunda avvalo ijtimoiy hayotni deraokratlashtirish, oshkoralik, iqtisodiy o`sishni fan texnika yutuqlariga tayanib jadalllashtirishga qaror qilindi.

Biroq uzoq yillar totalitar rejimga moslashgan davlat monopoliyasi, idoralari byurokratik. apparat ko’zda tutilgan rejalarni amalga oshirishga yo'1 qo`ymadi.

80-yillarning o`rtalariga kelib mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyotni chuqur tahlil qilmasdan 90-yillarning oxiriga borib, sobiq SSSR da milliy daromadni 2-2.5 barobar o`stirish, aniqrog`i avvalo 70 yil ichida amalga oshirilgan ishlarni keyingi 15 yil ichida bajarish vazifalari qo`yildiki, bular mutlaqo haqiqatdan uzoq edi. Bu hol tabiiy ravishda 70-80 yillar boshlarida jamiyat oldidagi muhim xalq xo’jaligi vazifalarini ishlab chiqarishni jadallashtirish bilan emas, balki qo`shib yozish, pora berish, oshna-og`aynigarchilik bilan osongina hal qilishga olib keldi.

Davlat rejalashtirish tizimi murakkab ijtimoiy va xo’jalik vazifalarini ma'muriy-buyruqbozlik yo`li bilan hal qilishga qodir bo`lmay qoldi. Natijada iqtisodiy o`sish har yiliga kamayib bordi. Respublika xalq ho'jaligida umumiy ijtimoiy mehnat unumdorligini pasayishi hisobga mo`ljaldagidan 4,3 foiz yoki 850,4 million so`mga kam milliy daromad olindi.1989 yilda O’zbekistondagi har bir kishiga sobiq ittifoqdagi o`rtacha darajadan bir yarim baravardan kam kapital mablag` to’g`ri keldi Shu davrga kelib respublika qishloq xo’jaligida ko’plab muammolar to`planib qoldi. Sovet tuzumining navbatdagi islohoti ham yo'1 qo`yilgan xatolar tufayli barbod bo’ldi.

Ushbu muammolardan xalq e'tiborini chalg`itish uchun ko’p yillar davomida yig`ilib qolgan milliy noroziliklardan foydalanildi. Kommunistik mafkura o’z hukmronligini saqlab qolish uchun hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni uyushtira boshladi. i989 yilda Toshkent, Farg`ona, Andijonda ro`y bergan millatlararo mojarolar, Kavkazdagi qurolli to`qnashuvlar, quvg`in qilingan xalqlarni noroziliklaridan razilona manfaat yo`lida, respublikalarda, shu jumladan O’zbekistonda paydo bo`layotgan hurlik ovozini bo`g`ish uchun foydalandilar.

Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo`lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg`ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan bo’lib, buning oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo`shimcha muammolarni yuzaga keltirgan edi. Bu muammoga sovet davlati o’z vaqtida e'tibor bermadi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o`rtasida (R. Nishonov ta'rificha, "bir banka qulpunoy uchun") bо`lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o`rtasida) to`qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg`ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to’g’ri baholay olmagani uchun, yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to`qnashuvlar sodir bo’ldi.

Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlariga "ko`nikmagan" mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qo`qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan o`qqa tutildi. Natijada, 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bo’ldi (ularning ko’pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig`i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg`ona viloyatida bо`lgan millatlararo to`qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o`qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bо`lgan. 1009 kishi yarador bо`lgan va 650 xonadonga o`t qo`yilib, vayron qilingan.

Farg`onafojealarigataalluqlima'lumotlarning (lekinma'lumotlayo’qdarajada) tahlilishuniko’rsatadiki, mesxetiturklariuchunbumojarmustabidtuzumaybibilanurushdavridamajburantashlabchiqilganoriavatanlarigaqaytibborishlariuchunbahonasifatidakerak bо`lganMahalliyaholiesabumojarogatabiiyravishdaqo`shilibketgan. Chunkijoylardaaholiningijtimoiy-iqtisodiymuammolarigae'tiborberilmaganmahalliyyoshlaro`rtasidaishsizlikko’payib, aholiningturmushdarajasipasayibborgan, aholiuy-joylarbilanta'minlanmagan, uyqurishuchunuchastkalarajratilmagan, paxtayakkahokimligi, ekologiya, muammolarihalqilinmagan, poraxo`rlik, ko’zbo`yamachilik, qonunbuzarlikavjolgan. Mudhishvoqealardankeyinberilganrasmiybayonotlargako`ra. respublikadavujudgakelganijtimoiy-iqtisodiykeskinlikdanommaviytartibsizliklarni, millatlaro`rtasidanifoqvato`qnashuvlarnikeltiribchiqarishgauringanekstremistikkuchlarturgan. Bu ataylabuyushtirilgansiyosiyig`vogarlikedi. Farg`onadagimudhishvoqeaSumgayit, Boku, Tog`liQorabog`, O`sh-O’zganvaboshqamintaqalardaxuddishundaytarzdauyushtirilganig`vogarlikbilanbirqatordaturaredi. Farg`onavoqealaridankeyinO’zbekistonningI.Karimovboshliqsiyosiyrahbariyatibumasaladaprinsipialmavqeiniegalladi. Respublikaziyolilarivasiyosiykuchlarianashutahlikalikunlardasiyosiyvama'naviyjihatdanyuksakmavqedaturdi. Fojeaningaslsabablariniochibtashlash, o’zxalqiningshon-shuhrativaqadr-qimmatinihimoyaqilishyo`lidagio’zlariningmashaqqatliurinishlaridaularrespublikaningengkeskinmuammolarinibirinchiboroshkoraravishdamuhokamagaqo`yaboshladilar.

Respublikada keng munozaraga sabab bо`lgan muammolardan biri o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi bo’ldi. Ma'lumki, shaxsga sig`inish, turg`unlik yillarida o’zbek tilining mavqei qo`llanish doirasi juda ham torayib ketdi. O’zbek tili davlat idoralarida ham, majlislar, yig`ilishlarda ham deyarli ishlatilmay qo`yildi.

80-yillarning o`rtalariga kelib SSSRning parchalanishi real obyektiv haqiqatga aylanib qoldi. Milliy ongni o`sishi, o’zbek tili masalasini kun tartibiga qo`yildi. R. Nishonov boshchiligidagi respublika rahbariyati bu harakat o`rtaga tashlagan muammoni hal qilishga emas, aksincha bu harakatni "jamiyatga qarshi" deb, uni barham toptirishga, qonunchilik, oshkoralik va oramaviy talablarga rioya qilish oqimiga burib yuborishga urindi.

Demokratik taraqqiyparvar kuchlar qo`ygan masalani I.Karimov boshchiligidagi yangi rahbariyat o’z vaqtida anglab yetdi va uni hal etishga kirishdi.3

18-mavzu: Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Reja:

1. Mustaqilikning qo’lga kiritilishi uchun dastlabki qadamlar

1. O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi.

2. O’zbekistonning Davlat mustaqilliga asoslari to’g’risidagi qonuni.

3. 1992 yil Konstitutsiyaning qabul qilinishi, asosiy qoidalari va o‘ziga xos xususiyatlari

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

XX asr intixosida dunyoning qariyib uchdan bir qismida misli ko‘rilmagan xodisalar sodir bo‘ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzum, kommunistik mafkura deb atalmish zo‘ravonlik va tazyiqqa asoslangan mustabid mafkura tanazzulga uchradi. SSSR deb atalgan davlat butunlay parchalanib ketdi. Uning tarkibida bo‘lgan ittifoqdosh respublikalar mustaqilikka erishdi. Bu davlatlar qatorida O‘zbekiston xam bor edi.

O‘zbekiston va o‘zbek xalqi mustaqillikka erishishda ko‘p jarayonlarni boshdan kechirdi.

1989 bil 21 oktyabrda O‘zbekiston davlati raxbari I.A.Karimov xalq xoxish irodasini bajarib, o‘zbek tiligi davlat maqomi berilishiga raxbarlik qildi.

90-yillarning boshlariga kelib, O‘zbekistonda xalqning mustaqillik erishishdan iborat azaliy orzusini ro‘yobga chiqarish kun tartibidagi bosh masala bo‘lib qoldi.

1990 yil 23 martda O‘zbekiston Kompartiyasi MK Plenumi bo‘ldi. Unda O‘zSSRning siyosiy suvereniteti masalalariga oid muammolarni taxlil etishga va konsepsiyalarni ishlab chiqishga jiddiy e’tibor berildi.

1990 yil 24 martda XII chiqiriq O‘zSSR Oliy Sovetining birinchi sesiyasi bo‘ldi. Unda O‘zbekistonda ilk bor Birinchi Prezidentlik lavozimi ta’sis etildi. I.A.Karimov O‘zbekistonning birinchi Birinchi Prezidenti bo‘ldi.

1990 yil 20 iyunda O‘zbekiston Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilindi.

1991 yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashi «O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi.

1991 yil 17 martda o‘tkazilgan umumxalq referendumida esa xalqimizning 93,9 % davlatni mustaqil ko‘rishga xoxish bildirdi.

Biroq markazdagi ayrim kuchlar eski tuzumni xar qanday yo‘l bilan bo‘lsada saqlab qolishga urinib ko‘rdilar.

1991 yil 19-21 avgust kunlari Moskvada davlat to‘ntarishiga urinish bo‘ldi. Favqulodda xolat davlat qo‘mitasi tuzilib, SSSR Birinchi Prezidenti M.S.Gorbachevni o‘z vazifasidan chetlashtirildi.

Bu vaqtda Xindiston safarida bo‘lgan I.A.Karimov O‘zbekistonga qaytdi va 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shaxri faollari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Unda Birinchi Prezident qat’iy tarzda O‘zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi. Respublika raxbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof bo‘lgan xar qanday ko‘rsatmalarni bajarishni man etdi.

20 avgust O‘zSSR Oliy Kengashi Rayosati va O‘zSSR Birinchi Prezidenti xuzuridagi Vazirlar maxkamasining qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, toshkent shaxri raxbarlari ishtiokida qo‘shma majlisi bo‘ldi. Unda O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi xaqida Bayonot qabul qilindi.

21 avgust kuni O‘zbekiston Birinchi Prezidentining Farmoni bilan Favqulodda xolat davlat qo‘mitasining O‘zbekistonKonstitutsiyasi xamda qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi.

O‘zbekiston Birinchi Prezidentining 1991 yil 25 avgustdagi farmoniga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo‘mitasi qonuniy ravishda O‘zbekiston tasarrufiga olindi. Respublika xududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Birinchi Prezidentiga bo‘ysundirildi. Respublika IIV, DXq, prokuratura,adliya vazirligi, ichki qo‘shinlar, Turk XO qismlari va qo‘shilmalar partiyadan butunlay xoli qilindi.

Respublika Oliy Kengashi 1991 yil 26 avgust kuni O‘zbekistonning davlat mustaqilligi to‘g‘risida qonun loyixasini tayyorlash xamda 31 avgustda Oliy Kengashning sessiyasini chiqirishiga qaror qildi.

1991 yil 31 avgustda O‘zbekiston Oliy Kengashi XII chaqiriq navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi o‘z ishini boshladi.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida Birinchi Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. Muxokamadan so‘ng O‘zbekistonning Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. O‘zSSRning nomi O‘zbekiston Respublikasi deb o‘zgartirildi. SHuningdek sessiyada «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash bayonoti» qabul qilindi va O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligi tantanali ravishda e’lon qilindi.

Oliy Kengash sessiyasi «O‘zbekiston Respublikasi Davlat Mustaqilligini e’lon qilish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. qarorda «1 sentyabr O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik kuni deb belgilansin va 1991 yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin», - deb belgilab qo‘yildi.

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mutsaqilligi asoslari to‘g‘risida» gi qonunga 1991 yil 30 sentyabrda Konstitutsiyaviy maqom berildi.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mutsaqilligi 1991 yil 29 dekabrda o‘tkazilgan umumxalq referendumida xam maqullandi.

Mutsaqillikka erishilgach davlat ramzlarini qabul qilish borasida xam amaliy ishlar jadal olib borildi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 1991 yil 18 noyabrdagi 8-sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida» qonun qabul qildi.

1992 yil 2 iyulda 10-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining Dalat gerbi 10 dekabrdagi 11-sessiyasida Davlat madxiyasi to‘g‘risida qonun qabul qilindi. SHu tariqa O‘zbekiston o‘z davlati mustaqilligini tikladi, dalat ramzlari qabul qilindi va jaxonxamjamiyati tomonidan e’tirof etildi.

O‘zbekistonning yangi konstitutsiyasini yaratish g‘oyasi 1990 yil 20 iyunda mustaqillikdeklaratsiyasining qabul qilinishi bilan ilgari surilgan edi.

Oliy Kengashning 2-sessiyasida mustaqillik deklaratsiyasining muxim tamoyillari asosida davlatning yangi konstitutsiyasi ishlab chiqilishi lozim degan xulosaga kelindi. Sessiya Birinchi Prezidenti Islom Karimov raisligida 64 kishidan iborat konstitutsiya loyixasini tayyorlash bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi.

Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan Konstitutsiyaning g‘oyaviy konsepsiyasi ustida ish olib borilishi natijasida uchta muqobil konsepsiya ishlab chiqildi. Respublika Fanlar Akademiyasi Falsafa va xuquq instituti, siyosatshunoslik va boshqaruv instituti xamda Birinchi Prezident devoni yuridik bo‘limi tomonidan tayoyrlangan konsepsiyalardan uchinchisi asos uchun qabul qilindi va Konstitutsiya loyixasi ustida olib borilgan ishlar 1991 yil noyabrida tugallandi. Loyixa muqaddima olti bo‘lim va 158 moddadan iborat bo‘ldi.

1992 yil baxorga kelib 149 moddadan iboart Konstitutsiyaning ikkinchi varianti ishlab chiqildi.

Bu loyixa xam puxta qayta ishlovlardan so‘ng 1992 yil 26 sentyabrda umumxalq muxokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Bildirilgan takliflar va muloxazalardan so‘ng qaytadan tuzatilgan loyixa 1992 yil 21 noyabrda ikkinchi marta umumxalq muxokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. 1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 11-sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilish xaqida» gi masala muxokama etildi. Sessiyada deputatlar loyixaga 80 yaqin o‘zgarishlar qo‘shimcha va aniqliklar kiritdilar. Sessiyada Konstitutsiya qabul qilindi va olti bo‘lim va 128 moddadan iborat bo‘ldi.

Milliy istiqlol davlat mustaqilligiga erishish tufayli O‘zbekiston Respublikasining butunlay yaish tufayli O‘zbekiston Respublikasining butunlay yangi, inson manfaatlari, xaq-xuquqini ximoya qiluvchi demokratik Konstitutsiyani yaratishdek ulkan tarixiy imkoniyat yuzaga keldi. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakat tarixida olamshumul voqea bo‘ldi.

O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining eng maqbul yo‘lini ishlab chiqar ekan, avvalo mamlakatda yaratilajak jamiyat qanday mazmun kasb etishiga e’tibor berildi. I.A.Karimov fikricha, O‘zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm» lardan xoli bo‘lishi va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo‘lishi lozim edi.I.A.Karimovning «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asarida yangilangan jamiyatda yashovchi kishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy turmush tarzini kafolatlovchi yo‘llar ko‘rsatib berildi.

Jumladan, siyosiy soxada bu:

- xalq xam bevosita, xam o‘z vakillari orqali davlat xokimyatini amalga oshirishda to‘liq ishtirok etishi lozimligi.

- Xokimyat bo‘linishining jaxon tan olgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimyatiga bo‘linishi tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish xamda milliy davlatchilikni barpo qilinishi.

- Jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yangilash.

- Barcha fuqarolarning qonun oldidagi xuquqiy tengligini va qonunning ustunligini ta’minlash.

- Bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakka xokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni.

- Demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko‘ppartiyaviylikni shakillantirish.

- O‘zbekistonda tug‘ilib, uning zaminida yashayotgan, mexnat qalayotgan xar bir kishi, milliy mansubligi va e’tiqodidan qat’iy nazar respublikaning teng xuquqli fuqarosi bo‘lishiga erishishni bildiradi.

Iqtisodiy soxada esa:

-milliy boylikning ko‘payishini ta’minlaydigan barqaror, rivojlanib boruvchi iqtisodiyotini barpo etish.

-ijtimoiy jixatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakillantirish.

-mulk egalari xuquqlarining dalat yo‘li bilan ximoya qilinishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakillarining xuquqiy tengligini qaror toptirishni.

-iqtisodiyotni o‘ta markazlashtirmasdan korxonalar va tashkilotlarning mustaqilligini kengaytirishni, davlatning xo‘jalik faoliyatiga bevosita aralashuvidan voz kechishni bildiradi.

Ijtimoiy va ma’naviy soxada bu:

- insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning xayoti va shaxsiy daxlsizligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash xuquqi saqlanib qolinishi.

- Ma’naviyatni qayta tiklashni.

- O‘zbek tilini rivojlantirishni, xurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror toptirishni.

- Ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarishni, axolining eng nochor qatlamlari keksalar, nogironlar, etim-esirlar, ko‘p bolali oilalar, o‘quvchi yoshlarning davlat tomonidan iqtisodiy muxofazaga bo‘lgan kafolatli xuquqlarini ta’minlash.

- Odamlarning iste’dodi qobilyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratish, ma’naviy mulkni ximoya qlishni bildiradi. I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridagi rivojlanish jarayonlarining chuqur taxlil qilib, O‘zbekistonning dvvlat qurilishi va iqtisodiyotini dasturning o‘zagi sifatida quydagi beshta asosiy qoidani o‘rtaga tashladi:

- Iqtisodning siyosatidan ustuvorligi.

- Davlatning bosh isloxotchi vazifasini bajarishi.

- qonun ustuvorligiga erishish.

- Kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish.

- Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish.

Bular iqtisodiy isloxotlarning butun ichki mantig‘i, rivojlanish yo‘lini va xarakterini belgilab beradi.

I.A.Karimov o‘zining «O‘zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yo‘lida» asarida bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishning O‘zbekiston uchun afzallik tomonlariga aloxida to‘xtalib o‘tadi va uning ustuvor yo‘nalishlari sifatida quydagilarni ko‘rsatib o‘tadi:

Birinchidan iqtisodiy siyosatda dexqonchilikka, umuman qishloq xayotiga etkachi tarmoq sifatida qarash.

Ikkinchidan milliy valyutaning qadrini muttasil oshib borish.

Uchinchidan mulkchilikning barcha shakillariga erk berish, shaxsiy tashabbus va ishbilarmonlikka yo‘l ochish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash.

To‘rtinchidan iqtisodni jonlashtirish uchun korxonalarni xususiylashtirish.

Beshinchidan o‘tmish madaniyati va qadriyatlarini tiklash ishlarini yo‘lga qo‘yish va bu borada izchil tadbirlarni amalga oshirish.

SHu tariqa Birinchi Prezident I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab yangi jamiyatga mos siyosiy isloxotlar o‘tkazish yo‘llarini oqilona ko‘rsatib berdi va bu jaxon xamjamiyati tomonidan taraqqiyotning «O‘zbek modeli» sifatida tan olindi.

Insoniyat tarixidan ma’lumki xar qanday jamiyatda davlat va boshqaruv o‘sha davlat Konstitutsiyasida ko‘zda tutilgandek uning tub maqsadlariga mos bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda yangi jamiyat qurish borasida tajribalar ortib borishi bilan Birinchi Prezidentlik boshqaruvi xam rivoj topib bordi. Birinchi Prezidentlik xokimyati bilan vazirlar kengashining ijroiya boshqaruv xokimyati qo‘shib yuborildi va Birinchi Prezident xuzuridagi vazirlar maxkamasiga aylantirildi.

O‘zbekiston Respublikasi ijroiya xokimyati Birinchi Prezidentlik xokimyati va Vazirlar Maxkamasidan iborat Respublika Birinchi Prezidenti qoshida ijro etuvchi xokimyat devoni tuzilgan bo‘lib unga Birinchi Prezident raxbarlik qiladi. Vazirlar Maxkamasi Birinchi Prezident tomonidan tuziladi va Respublika Parlamenti tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Maxkamasiga Birinchi Prezident Raislik qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti davlat suvereniteti xavfsizligi va xududiy yaxlitligini mudofaa etish milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlarni ko‘radi.

Xukumat tarkibi xam yangi talabalar asosida shakillantirildi. 1995 yil 5 mayda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining O‘zbekiston Respublitkasi Vazirlar Maxkamasi tarkibi to‘g‘risidagi farmonini tasdiqlash masalasi ko‘rildi. Sessiyada ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy soxalardagi tub o‘zgarishlarga muvofiq ravishda Vazirlar Maxkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi saylandi.

O‘zbekistonda Milliy davlatchilik qurilishiga Birinchi Prezident I.A.Karimov xam nazariy, xam amaliy jixatdan raxbarlik qilmoqda.

O‘zbekistonda boshqaruv tizimi tubdan islox qilindi. O‘zbekistonning davlat suverenitetini amalga oshiruvchi tuzilmalar-Tashqi Ishlar vazirligi, Ichki Ishlar vazirligi, Milliy Xavfsizlik xizmati, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Oliy attestatsiya komissiyasi tashkil etildi.

1991 yil 6 sentyabrda Mudofa Ishlar vazirligi tuzildi. Mustaqillikni xududiyni yaxlitlikni ximoya qilish uchun 1992 yil 14 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi tuzildi.

1992 yil iyulda Mudofaa ishlar vazirligi Mudofaa vazirligiga aylantirildi.

Davlat nazorat tizimi tartibga solindi davlat soliq qo‘mitasi tuzildi.

Maxalliy xokimyat tizimini shakillantiriish soxasida bir qator qonun va xujjatlar qabul qilindi. Respublikaning 12 viloyati va Toshkent shaxrida, 163 qishloq tumanlarida, 18 shaxar tumanlarida, 120 shaxarlarda xokimlik boshqaruvi yo‘lga qo‘yildi.

Respublikada davlat xokimyati barcha organlari faoliyatining muvofiqlashtiruvchi qonunlar bazasi vujudga keldi. Ular markaziy, viloyat, shaxar va tumanlar darajasidagi davlat xokimyati va boshqaruv funksiyalarini aniq qilib belgilab berdi. Bu mustaqil milliy davlatchiligimizni ta’minlovchi muxim shartlardan biridir.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilishida qaysi jixatlarga ko‘proq e’tibor berildi?

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tarixiy axamiyati nimada?

3. Taraqqiyotning «O‘zbek modeli» xaqida so‘zlang?

4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning besh asosiy tamoyilini sharxlab bering?

5. O‘zbekistonda milliy davlatchilik xususiyatlarini ochib bering?

Показать больше ...

Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Reja:

1. Mustaqilikning qo’lga kiritilishi uchun dastlabki qadamlar

1. O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi.

2. O’zbekistonning Davlat mustaqilliga asoslari to’g’risidagi qonuni.

3. 1992 yil Konstitutsiyaning qabul qilinishi, asosiy qoidalari va o‘ziga xos xususiyatlari

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

XX asr intixosida dunyoning qariyib uchdan bir qismida misli ko‘rilmagan xodisalar sodir bo‘ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzum, kommunistik mafkura deb atalmish zo‘ravonlik va tazyiqqa asoslangan mustabid mafkura tanazzulga uchradi. SSSR deb atalgan davlat butunlay parchalanib ketdi. Uning tarkibida bo‘lgan ittifoqdosh respublikalar mustaqilikka erishdi. Bu davlatlar qatorida O‘zbekiston xam bor edi.

O‘zbekiston va o‘zbek xalqi mustaqillikka erishishda ko‘p jarayonlarni boshdan kechirdi.

1989 bil 21 oktyabrda O‘zbekiston davlati raxbari I.A.Karimov xalq xoxish irodasini bajarib, o‘zbek tiligi davlat maqomi berilishiga raxbarlik qildi.

90-yillarning boshlariga kelib, O‘zbekistonda xalqning mustaqillik erishishdan iborat azaliy orzusini ro‘yobga chiqarish kun tartibidagi bosh masala bo‘lib qoldi.

1990 yil 23 martda O‘zbekiston Kompartiyasi MK Plenumi bo‘ldi. Unda O‘zSSRning siyosiy suvereniteti masalalariga oid muammolarni taxlil etishga va konsepsiyalarni ishlab chiqishga jiddiy e’tibor berildi.

1990 yil 24 martda XII chiqiriq O‘zSSR Oliy Sovetining birinchi sesiyasi bo‘ldi. Unda O‘zbekistonda ilk bor Birinchi Prezidentlik lavozimi ta’sis etildi. I.A.Karimov O‘zbekistonning birinchi Birinchi Prezidenti bo‘ldi.

1990 yil 20 iyunda O‘zbekiston Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilindi.

1991 yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashi «O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi.

1991 yil 17 martda o‘tkazilgan umumxalq referendumida esa xalqimizning 93,9 % davlatni mustaqil ko‘rishga xoxish bildirdi.

Biroq markazdagi ayrim kuchlar eski tuzumni xar qanday yo‘l bilan bo‘lsada saqlab qolishga urinib ko‘rdilar.

1991 yil 19-21 avgust kunlari Moskvada davlat to‘ntarishiga urinish bo‘ldi. Favqulodda xolat davlat qo‘mitasi tuzilib, SSSR Birinchi Prezidenti M.S.Gorbachevni o‘z vazifasidan chetlashtirildi.

Bu vaqtda Xindiston safarida bo‘lgan I.A.Karimov O‘zbekistonga qaytdi va 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shaxri faollari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Unda Birinchi Prezident qat’iy tarzda O‘zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi. Respublika raxbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof bo‘lgan xar qanday ko‘rsatmalarni bajarishni man etdi.

20 avgust O‘zSSR Oliy Kengashi Rayosati va O‘zSSR Birinchi Prezidenti xuzuridagi Vazirlar maxkamasining qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, toshkent shaxri raxbarlari ishtiokida qo‘shma majlisi bo‘ldi. Unda O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi xaqida Bayonot qabul qilindi.

21 avgust kuni O‘zbekiston Birinchi Prezidentining Farmoni bilan Favqulodda xolat davlat qo‘mitasining O‘zbekistonKonstitutsiyasi xamda qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi.

O‘zbekiston Birinchi Prezidentining 1991 yil 25 avgustdagi farmoniga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi qo‘mitasi qonuniy ravishda O‘zbekiston tasarrufiga olindi. Respublika xududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Birinchi Prezidentiga bo‘ysundirildi. Respublika IIV, DXq, prokuratura,adliya vazirligi, ichki qo‘shinlar, Turk XO qismlari va qo‘shilmalar partiyadan butunlay xoli qilindi.

Respublika Oliy Kengashi 1991 yil 26 avgust kuni O‘zbekistonning davlat mustaqilligi to‘g‘risida qonun loyixasini tayyorlash xamda 31 avgustda Oliy Kengashning sessiyasini chiqirishiga qaror qildi.

1991 yil 31 avgustda O‘zbekiston Oliy Kengashi XII chaqiriq navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi o‘z ishini boshladi.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida Birinchi Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. Muxokamadan so‘ng O‘zbekistonning Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. O‘zSSRning nomi O‘zbekiston Respublikasi deb o‘zgartirildi. SHuningdek sessiyada «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash bayonoti» qabul qilindi va O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligi tantanali ravishda e’lon qilindi.

Oliy Kengash sessiyasi «O‘zbekiston Respublikasi Davlat Mustaqilligini e’lon qilish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. qarorda «1 sentyabr O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik kuni deb belgilansin va 1991 yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin», - deb belgilab qo‘yildi.

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mutsaqilligi asoslari to‘g‘risida» gi qonunga 1991 yil 30 sentyabrda Konstitutsiyaviy maqom berildi.

O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mutsaqilligi 1991 yil 29 dekabrda o‘tkazilgan umumxalq referendumida xam maqullandi.

Mutsaqillikka erishilgach davlat ramzlarini qabul qilish borasida xam amaliy ishlar jadal olib borildi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 1991 yil 18 noyabrdagi 8-sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida» qonun qabul qildi.

1992 yil 2 iyulda 10-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining Dalat gerbi 10 dekabrdagi 11-sessiyasida Davlat madxiyasi to‘g‘risida qonun qabul qilindi. SHu tariqa O‘zbekiston o‘z davlati mustaqilligini tikladi, dalat ramzlari qabul qilindi va jaxonxamjamiyati tomonidan e’tirof etildi.

O‘zbekistonning yangi konstitutsiyasini yaratish g‘oyasi 1990 yil 20 iyunda mustaqillikdeklaratsiyasining qabul qilinishi bilan ilgari surilgan edi.

Oliy Kengashning 2-sessiyasida mustaqillik deklaratsiyasining muxim tamoyillari asosida davlatning yangi konstitutsiyasi ishlab chiqilishi lozim degan xulosaga kelindi. Sessiya Birinchi Prezidenti Islom Karimov raisligida 64 kishidan iborat konstitutsiya loyixasini tayyorlash bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi.

Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan Konstitutsiyaning g‘oyaviy konsepsiyasi ustida ish olib borilishi natijasida uchta muqobil konsepsiya ishlab chiqildi. Respublika Fanlar Akademiyasi Falsafa va xuquq instituti, siyosatshunoslik va boshqaruv instituti xamda Birinchi Prezident devoni yuridik bo‘limi tomonidan tayoyrlangan konsepsiyalardan uchinchisi asos uchun qabul qilindi va Konstitutsiya loyixasi ustida olib borilgan ishlar 1991 yil noyabrida tugallandi. Loyixa muqaddima olti bo‘lim va 158 moddadan iborat bo‘ldi.

1992 yil baxorga kelib 149 moddadan iboart Konstitutsiyaning ikkinchi varianti ishlab chiqildi.

Bu loyixa xam puxta qayta ishlovlardan so‘ng 1992 yil 26 sentyabrda umumxalq muxokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Bildirilgan takliflar va muloxazalardan so‘ng qaytadan tuzatilgan loyixa 1992 yil 21 noyabrda ikkinchi marta umumxalq muxokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. 1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 11-sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilish xaqida» gi masala muxokama etildi. Sessiyada deputatlar loyixaga 80 yaqin o‘zgarishlar qo‘shimcha va aniqliklar kiritdilar. Sessiyada Konstitutsiya qabul qilindi va olti bo‘lim va 128 moddadan iborat bo‘ldi.

Milliy istiqlol davlat mustaqilligiga erishish tufayli O‘zbekiston Respublikasining butunlay yaish tufayli O‘zbekiston Respublikasining butunlay yangi, inson manfaatlari, xaq-xuquqini ximoya qiluvchi demokratik Konstitutsiyani yaratishdek ulkan tarixiy imkoniyat yuzaga keldi. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakat tarixida olamshumul voqea bo‘ldi.

O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining eng maqbul yo‘lini ishlab chiqar ekan, avvalo mamlakatda yaratilajak jamiyat qanday mazmun kasb etishiga e’tibor berildi. I.A.Karimov fikricha, O‘zbekistonda bunyod etiladigan jamiyat barcha «izm» lardan xoli bo‘lishi va u qanday nomlanishidan qat’iy nazar, adolatli, xalqchil, insonparvar jamiyat bo‘lishi lozim edi.I.A.Karimovning «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asarida yangilangan jamiyatda yashovchi kishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy turmush tarzini kafolatlovchi yo‘llar ko‘rsatib berildi.

Jumladan, siyosiy soxada bu:

- xalq xam bevosita, xam o‘z vakillari orqali davlat xokimyatini amalga oshirishda to‘liq ishtirok etishi lozimligi.

- Xokimyat bo‘linishining jaxon tan olgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimyatiga bo‘linishi tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish xamda milliy davlatchilikni barpo qilinishi.

- Jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yangilash.

- Barcha fuqarolarning qonun oldidagi xuquqiy tengligini va qonunning ustunligini ta’minlash.

- Bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakka xokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni.

- Demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko‘ppartiyaviylikni shakillantirish.

- O‘zbekistonda tug‘ilib, uning zaminida yashayotgan, mexnat qalayotgan xar bir kishi, milliy mansubligi va e’tiqodidan qat’iy nazar respublikaning teng xuquqli fuqarosi bo‘lishiga erishishni bildiradi.

Iqtisodiy soxada esa:

-milliy boylikning ko‘payishini ta’minlaydigan barqaror, rivojlanib boruvchi iqtisodiyotini barpo etish.

-ijtimoiy jixatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakillantirish.

-mulk egalari xuquqlarining dalat yo‘li bilan ximoya qilinishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakillarining xuquqiy tengligini qaror toptirishni.

-iqtisodiyotni o‘ta markazlashtirmasdan korxonalar va tashkilotlarning mustaqilligini kengaytirishni, davlatning xo‘jalik faoliyatiga bevosita aralashuvidan voz kechishni bildiradi.

Ijtimoiy va ma’naviy soxada bu:

- insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning xayoti va shaxsiy daxlsizligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash xuquqi saqlanib qolinishi.

- Ma’naviyatni qayta tiklashni.

- O‘zbek tilini rivojlantirishni, xurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror toptirishni.

- Ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarishni, axolining eng nochor qatlamlari keksalar, nogironlar, etim-esirlar, ko‘p bolali oilalar, o‘quvchi yoshlarning davlat tomonidan iqtisodiy muxofazaga bo‘lgan kafolatli xuquqlarini ta’minlash.

- Odamlarning iste’dodi qobilyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratish, ma’naviy mulkni ximoya qlishni bildiradi. I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridagi rivojlanish jarayonlarining chuqur taxlil qilib, O‘zbekistonning dvvlat qurilishi va iqtisodiyotini dasturning o‘zagi sifatida quydagi beshta asosiy qoidani o‘rtaga tashladi:

- Iqtisodning siyosatidan ustuvorligi.

- Davlatning bosh isloxotchi vazifasini bajarishi.

- qonun ustuvorligiga erishish.

- Kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish.

- Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish.

Bular iqtisodiy isloxotlarning butun ichki mantig‘i, rivojlanish yo‘lini va xarakterini belgilab beradi.

I.A.Karimov o‘zining «O‘zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yo‘lida» asarida bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishning O‘zbekiston uchun afzallik tomonlariga aloxida to‘xtalib o‘tadi va uning ustuvor yo‘nalishlari sifatida quydagilarni ko‘rsatib o‘tadi:

Birinchidan iqtisodiy siyosatda dexqonchilikka, umuman qishloq xayotiga etkachi tarmoq sifatida qarash.

Ikkinchidan milliy valyutaning qadrini muttasil oshib borish.

Uchinchidan mulkchilikning barcha shakillariga erk berish, shaxsiy tashabbus va ishbilarmonlikka yo‘l ochish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash.

To‘rtinchidan iqtisodni jonlashtirish uchun korxonalarni xususiylashtirish.

Beshinchidan o‘tmish madaniyati va qadriyatlarini tiklash ishlarini yo‘lga qo‘yish va bu borada izchil tadbirlarni amalga oshirish.

SHu tariqa Birinchi Prezident I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab yangi jamiyatga mos siyosiy isloxotlar o‘tkazish yo‘llarini oqilona ko‘rsatib berdi va bu jaxon xamjamiyati tomonidan taraqqiyotning «O‘zbek modeli» sifatida tan olindi.

Insoniyat tarixidan ma’lumki xar qanday jamiyatda davlat va boshqaruv o‘sha davlat Konstitutsiyasida ko‘zda tutilgandek uning tub maqsadlariga mos bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda yangi jamiyat qurish borasida tajribalar ortib borishi bilan Birinchi Prezidentlik boshqaruvi xam rivoj topib bordi. Birinchi Prezidentlik xokimyati bilan vazirlar kengashining ijroiya boshqaruv xokimyati qo‘shib yuborildi va Birinchi Prezident xuzuridagi vazirlar maxkamasiga aylantirildi.

O‘zbekiston Respublikasi ijroiya xokimyati Birinchi Prezidentlik xokimyati va Vazirlar Maxkamasidan iborat Respublika Birinchi Prezidenti qoshida ijro etuvchi xokimyat devoni tuzilgan bo‘lib unga Birinchi Prezident raxbarlik qiladi. Vazirlar Maxkamasi Birinchi Prezident tomonidan tuziladi va Respublika Parlamenti tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Maxkamasiga Birinchi Prezident Raislik qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti davlat suvereniteti xavfsizligi va xududiy yaxlitligini mudofaa etish milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlarni ko‘radi.

Xukumat tarkibi xam yangi talabalar asosida shakillantirildi. 1995 yil 5 mayda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining O‘zbekiston Respublitkasi Vazirlar Maxkamasi tarkibi to‘g‘risidagi farmonini tasdiqlash masalasi ko‘rildi. Sessiyada ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy soxalardagi tub o‘zgarishlarga muvofiq ravishda Vazirlar Maxkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi saylandi.

O‘zbekistonda Milliy davlatchilik qurilishiga Birinchi Prezident I.A.Karimov xam nazariy, xam amaliy jixatdan raxbarlik qilmoqda.

O‘zbekistonda boshqaruv tizimi tubdan islox qilindi. O‘zbekistonning davlat suverenitetini amalga oshiruvchi tuzilmalar-Tashqi Ishlar vazirligi, Ichki Ishlar vazirligi, Milliy Xavfsizlik xizmati, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Oliy attestatsiya komissiyasi tashkil etildi.

1991 yil 6 sentyabrda Mudofa Ishlar vazirligi tuzildi. Mustaqillikni xududiyni yaxlitlikni ximoya qilish uchun 1992 yil 14 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi tuzildi.

1992 yil iyulda Mudofaa ishlar vazirligi Mudofaa vazirligiga aylantirildi.

Davlat nazorat tizimi tartibga solindi davlat soliq qo‘mitasi tuzildi.

Maxalliy xokimyat tizimini shakillantiriish soxasida bir qator qonun va xujjatlar qabul qilindi. Respublikaning 12 viloyati va Toshkent shaxrida, 163 qishloq tumanlarida, 18 shaxar tumanlarida, 120 shaxarlarda xokimlik boshqaruvi yo‘lga qo‘yildi.

Respublikada davlat xokimyati barcha organlari faoliyatining muvofiqlashtiruvchi qonunlar bazasi vujudga keldi. Ular markaziy, viloyat, shaxar va tumanlar darajasidagi davlat xokimyati va boshqaruv funksiyalarini aniq qilib belgilab berdi. Bu mustaqil milliy davlatchiligimizni ta’minlovchi muxim shartlardan biridir.

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilishida qaysi jixatlarga ko‘proq e’tibor berildi?

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tarixiy axamiyati nimada?

3. Taraqqiyotning «O‘zbek modeli» xaqida so‘zlang?

4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning besh asosiy tamoyilini sharxlab bering?

5. O‘zbekistonda milliy davlatchilik xususiyatlarini ochib bering?

19-Mavzu: Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Reja:

1. O’zbekistondemokratiyaniyanadachuqurlashtirishyo’lida.

2. Insonhuquqivaerkinliklarikafolatlariningyaratilishi

3. Sudhokimiyatiislohotlari.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurilishining Konstitutsiyaviy va huquqiy asoslarini yaratish va yuksak taraqqiyotimizning kafolati rolini muvaffaqiyatli bajarmoqda.

Mustaqillik tomon qo`yilgan dastlabki qadarnlardan biri-bo`lajak suveren Respublikaning Konstitutsiyasini tayyorlash g`oyasi I.A.Karimov tomonidan 1990-yilni mart oyida ilgari surildi. Ko’p o`tmay shu yilning iyun oyida Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida Respublika Prezidenti fahbarligida 64 kishidan iborat Konstitutsiyaviy Koraissiya tuzildi.

Komissiya Konstitutsiya loyihasini tayyorlash jarayonida xalqaro huquq qoidalariga, Birlashgan Millatlar Tashkilotining hujjatlarigaButunjahon inson huquqlari Deklaratsiyasiga amal qildi. Dunyoning ko’pgina taraqqiy etgan va rivojlanayotgan mamlakatlarining konstitutsiyaviy hujjatlari o`rganib chiqildi. Shu bilan birga boy tariximizdagi davlat boshqaruv tizimi va adolatli qonunshunoslilc an'analari ham chuqur o`rganildi.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o’zmohiyati va ahamiyati jihatidan Sovet davridagi Konstitutsiyalardan, xususan, 1978-yilgi O’zbekiston SSR Konstitutsiyasidan tubdan farq qilishi kerak edi. Sotsialistik O’zbekiston Konstitutsiyasi o’zining mazmuni, ruhi bilan sobiq Ittifoq Konstitutsiyasidan kelib chiqib, O’zbekistonni bu Ittifoqqa qo'1-oyog`i bilan zanjirband etdi. Sinfiylik, partiyaviyiik g`oyalari bilan sug`orilgan Konstitutsiya g`oyat darajada mafkuralashtirildi va siyosiylashtirildi. Inson manfaatlariga nisbatan davlat manfaatlari ustun qo`yildi.

Mustaqillik Konstitutsiyasi loyihasida O’zbekistonda yuz bergan tarbdy o’zgarishlar hisobga olindi. Xususan, O’zbekiston mustaqilligini qonunlashtirish, iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o`tishning shartlari, davlat va jamiyat qurilishida demokratik tizimning tamoyillari, inson huquqining ustuvorligi ifodasini topdi. Konstitutsiyada bayon etiladigan masalalarni birma-bir o`rganib chiqish uchun 35 kishidan iborat ishchi guruh va har bir bo`limini alohida tayyorlaydigan kichik guruhlardan iborat komissiyalar tashkil etildi.

Ishchi guruh va komissiyalar 1991-yilni oktyabrida Konstitutsiyaning birinchi, 1992-yilni bahorida ikkinchi nusxasini tayyorladi va shu nusxasi 1992-yilni 26-sentabrida umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e'lon qilindi. Joylardan tushgan minglab takliflar o`rganib chiqilib, noyabr oyida ikkinchi marta matbuotda bosib chiqildi.

Tuzatishlar va aniqlashlardan keyin mustaqil O’zbekiston Respublikasining Asosiy Qonuni 1992-yili 8-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq XI sessiyasida qabul qilindi.

Mustaqillik Konstitutsiyasi muqaddima, olti bo`Iim, 26 bob, 128 moddadan iborat bo’ldi. Birinchi bo`limda Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari bayon etilib, unda Davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunning ustunligi, tashqi siyosatning bosh yo`nalishlari o’z ifodasini topdi. Asosiy Qonunning Ikkinchi bo`limi 35 moddadan iborat bo’lib, Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag`ishlangan. Bunda, O’zbekiston gespublikasining barcha fuqarolari bir xil huquq va erkinliklariga ega ekanligi, O’zbekistonning butun hududida yagona fuqarolik o'rnatilganligi, fuqarolarning shaxsiy huquqlari va erkinliklari, vijdon erkinligi va uning kafolatlanishi yoritilgan. Insonning davlat va jamiyat jshlarini boshqarishga bevosita hamda o’z vakillari orqali qatnashishlari, siyosiy partiyalar va harakatlarga qo`shilish huquqlari ta'kidlab ko’rsatilgan.

Asosiy Qonunda fuqarolarning mulkdor bo’lishi, mehnat qilish, nafaqa olish, o’z vaqtida dam olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish huquqlariga ega ekanligi aniq qilib bayon etilgan va bu huquqlari va erkinliklari davlat tomonidan ta'minlanadi deb taqqoslab qo`yilgan. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan burchlarni, chunonchi, qonunlarga rioya qilish, xalqimizning tarixiy, ma'naviy meroslarini avaylab saqlash, atrof tabiiy muhitni asrash, soliqlar va mahalliy yig`imlarni o’z vaqtida to`lash, Vatanni himoya qilish kabi burchlari majburiy ekanligi ta'kidlangan.

Konstitutsiyaning "Jamiyat va shaxs" bo`limida O’zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanishi, uning negizini xilma-xil mulk shakllarining teng huquqga ega ekanligiga kafolat berildi. Ishbilarmonlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik harakatiga keng yo'1 ochib berildi va mulkdorlar tabaqasini vujudga keltirish tamoyillari ishlab chiqildi. Jamiyat ijtimoiy birlashmalari, oila va ommaviy axborot vositalarining o`rni aniq bayon etib berilgan.

O’zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi, O’zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasining o’zaro munosabatlariga maxsus to`rtinchi bo`lim ajratilgan.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishi beshinchi bo`limda (50 modda) o’z ifodasini topgan. Davlat va hokimiyat organlari, Prezident, Vazirlar mahkamasining vakolatlari, ularni shakllantirish yo`llari aniq va ravshan bayon etilgan. Shu bilan birga bu bo`limda mahalliy hokimiyat organlari, sud va Prokuratura, Davlat Mudofaasi masalalari o’z ifodasini topgan.

Mustaqillik Konstitutsiyasining qabul qilinishi g`oyat katta siyosiy, huquqiy va xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Asosiy Qonunimiz mamlakatda demokratik tamoyillarni amalga oshirish, xalqimizni huquqiy ma'naviy va mafkuraviy tarbiyalashda katta o`rin tutmoqda.

Prezident I.Karimovning "O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o`rganishni tashkll etish to'g'risida"gi farmoyishiga asosan Konstitutsiyaning jamiyatdagi o`rni va ahamiyatini o`rganish, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini yuksaltirish, unitlo mazmun-mohiyatini targ`ib qilish uchun 20 kishidan iborat maxsus komissiya tuzildi. Prezidentimizning Asosiy Qonunni "...bolalar bog`chasidan boshlab o`rganishni, maktablarda darslik tariqasigao`qitishni, oliy o’quv yurtlarida maxsus bir dars sifatida o`rganishni barcha mutasaddi rahbar va tashkilotlarga topshiriq tariqasidagi..." ko’rsatmasi butun Respublikada Mustaqillik Konstitutsiyasini tashviqot vatarg`ibot qilishning dasturi bo’ldi.

O’zbek xalqining ko’p asrlik orzu-umidlari ifodasi bо`lgan mustaqillikning asosiy xususiyati milliy, umuminsoniy qadriyatlarni ta'minlaydigan huquqiy-demokratik davlat qurish edi.

Mustaqillik yillari miliiy davlatchilik asoslarini qurish yillari bo’ldi. O`tgan yillar ko`hna tariximizni teran his qilish, hozirgi jahon jarayonida o’z o`rnimizni egallash davri bo’ldi. Bu davrda biz o’zligimizni anglab, tarixiy yo`limizni uzil-kesil tanlab oldik.

Mustaqil O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tarixiy an'analarga, dunyo tajribalariga, o`lkaning o’ziga xos tomonlariga tayangan holda jamiyatni siyosiy jihatdan tubdan isloh qilish yo`llarini ishlab chiqdi. Bu jarayonda ikkita bosh vazifa:

1. Eski ma'muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish;

2.Yangi davlatchilikning huquqiy va siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalarini hal qilishdan iboratdir.

Jamiyatda qonuniylikning g`alaba qilishi, fuqarolarni ijtimoiy-siyosiy va boshqa huquqlarini himoyasi uchun hokimiyatlarning bo`linish prinsipi haqli ravishda amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida hokimiyatning bo`linishi tamoyili konstitutsiya darajasida mustahkamlandi.

Davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirishning yo`llarini ko’rsatib berar ekan, Prezident I.A.Karimov eng avvalo bu vazifa hokimiyat barcha inoqlarning bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlashga bog`liqligini uqtiradi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining huquqiy holati Konstitutsiyaning V-bo`lim XVIII bobida va 1994-yil 22-sentabrda qabul qjlingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to'g'risida"gi Qonunda belgilangan. Bu qonunlarga ko`ra, Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo'lib, qonun chiqaruvchi hokirniyatni amalga oshiradi.

Sobiq Ittifoqdan qolgan qonunlarni o’zgartirish, mamlakat hayoti uchun zarur o’zgartirishlami amalga oshirish, demokratik tamoyillar asosida Oliy Majlisni shakllantirish uchun 1994-yil 25-dekabrga saylovlar belgilandi.

1993-yilni 28-dekabrida qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to'g'risida"gi qonunga ko`ra respublika parlamentiga sayloviar umumiy, teng, to’g’ridan to’g’ri sayiov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O’zbekiston Respublikasi I-chaqiriq Oliy Majlisiga saylov respublikamiz siyosiy hayotida ulkan yutuq bo`lib, bunda 250 deputatdan iborat Oliy Majlis -Yangi Parlaraent demokratik va ko’ppartiyaviylik asosida tuzildi.

Oliy Majlis faoliyatini erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi II-chaqiriq Oliy Majlisining Vll-sessiyasida ikki palatali parlament tuzish to’g’risida umumxalq referendumi o`tkazishga qaror qilindi. Shu asosda 2002-yil 27-yanvarda o`tgan umumxalq referendumida qatnashgan fuqarolarning 93,65 foizi parlamentni ikki palatadan tuzilishini qo`llab-quvvatladi.

1995-yil 23-24-fevralda chaqirilgan birinchi sessiyada O’zbekiston parlamenti hokimiyat vakiliik organlaridan saylangan 120 kishidan iborat deputatlar blokini, 69 deputatdan tarkib topgan Xalq Demokratik partiyasi fraksiyasini, 47 deputatni uyushtirgan "Adolat" sotsial-demokratik fraksiyasini, 14 deputat ishtirokida "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasini ro`yxatga oldi. Oliy Majlis sessiyalarida va uning qo`mitalarida olib borilayotgan ishlar asosan mamlakatimizni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko`tarish, qonunchilikni sifat darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Qonunlar qabul qilinmasdan oldin umumxalq mubokamasiga taqdim qilinishi islohotlarni amalga oshirishga ijobiy ta'sir qildi.

1997-aprelda Oliy Majlis tarkibida Inson huquqlari bo`yicha vakil (ombudsman) tashkil qilinganligi haqida qaror qabul qilindi.

Ombudsman jahondagi 85 dan ortiq mamlakatda bo`lib, uning huquqiy holatini aniq ravshan belgilab beruvchi konstitutsiyaviy qonunMarkaziy Osiyo davlatlarida birinchi huquqiy hujjatdir.

Ushbu qonunda:

"Oliy Majlisning inson huquqiari bo`yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxslar, tashkilotlar va davlat organlarining inson huquqi erki va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlashga ko`maklashish maqsadida faoliyat ko'rsatadi",-deb ta'kidlangan.

Vakil Oliy Majlisning yordamchi instituti bo`lib, u ijtimoiy manfaatlarning muvozanatiga, inson huquqlarini himoya qilish bo`yicha eng maqbul davlat tizimi yaratilishiga ko`maklashadi. Qonun ombudsman institutining umumiy konsepsiyasi va jahon amaliyotining uyg`unlashgan shakli sifatida inson huquqlari vakili faoliyatining asosiy qoida-qonuniylik, oshkoralik, adolatparvarlik, insonparvarlik har bir kishi uchun ochiq ekanligini tasdiqlaydi.

Ombudsman fuqarolarning ariza va murojaatlarini ko`rib chiqishda, zarur axborotni talab qilib olishda mansabdor shaxslar va davlat organlari bilan hamkorlik qilmoqda Qonun qabul qilingunga qadar ham Inson huquqlari bo`yicha vakil mamlakat Konstitutsiyasi doirasida faoliyat ko’rsatib keldi. Jumladan, birgina 1996-yilda Inson huquqlari bo`yicha vakil hamda fuqarolaming konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi bo`yicha komissiya a'zolari 700 dan ortiq murojaatni ko`rib chiqdi. Ana shunday arizalarning tegishli qismidagi dalillar o’z tasdig`ini topgan va zarur choralar ko’rilgan.

Inson huquqlari bo`yicha vakil BMTning Inson huquqlari bo`yicha komissiyasining Jenevada bo`lib o`tgan 52-sessiyasining majlisida qatnashdi va so’zga chiqdi. Chet ellarga xizmat safari davomida Inson huquqlari bo`yicha vakil BMT seminarida, BMTriing Sharqiy Yevropa va MDH mamlakatlaridagi vakillarining mintaqaviy uchrashuvida so’zga chiqdi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning bir qator kengashlari hamda seminarlari ishida qatnashdi.

Inson huquqlari bo`yicha vakil faoliyatini tahlili shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda huquqiy, insonparvarlik, demokratik va fuqarolik jamiyat qurilishi uchun mustahkam poydevor qo`yildi Oliy Majlis "O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida", "O’zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi to’g’risida", "O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to’g’risida", "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida", "Siyosiy partiyalar to’g’risida" qonunlarni, Mehnat kodeksi (1995), "Fuqarolik Kodeksi"ning (1996) (birinchi va ikkinchi qismlari) kabi ko’plab qonunlar va qarorlar qabul qildi.

1999-yil 5 va 19-dekabr kunlari O’zbekiston Respublikasi ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisiga saylovlar bo`lib, saylangan deputatlardan O’zbekiston Parlamentining yangi tarkibi shakllandi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikkinchi sessiyasi "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlis birinchi sessiyasidagi ma'ruzasidan kelib chiqadigan "2000-2002-yillarga mo`ljallangan qonunchilik va nazorat faoliyatining ustivorlik jihatlari to'g`risida"gi hujjatni tasdiqladi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IV-sessiyasida (2000-yil 14-dekabr) Oliy Majlisning O’zbekiston xalqiga Murojaatida: "Yangi asr mamlakat uchun yangilanish va taraqqiyot davriga aylanishiga ishonamiz. Shu boisdan ham mustaqil yurtimizning yorug` istiqboli uchun barchamiz hamjihat bo`lib kurashaylik. Maqsadimiz -Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi va kelajak avlodning baxt-saodatidir"-deyilgan.

Mustaqillikning tayanch nuqtalaridan biri prezidentlik boshqaruvining joriy qilinishi bo’ldi. Bu bilan davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi shakllana boshladiki, Prezidentlik boshqaruvi shu tizimning o’zagidir.

1991-yil 29-dekabrda O’zbekistonda prezidentlik lavozimiga umumxalq saylovi bo`lib o’tdi.

O’zbekiston mustaqillik tomon yo'1 tutar ekan, birinchi kunlaridan boshlab, uning boshida Islom Abdug`aniyevich Karimov turdi. Asrlarga teng shu qisqa vaqtda erishilgan yutuqlar: mamlakatda O`rnatilgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik, tarixiy, milliy va diniy qadriyatlarimizning tiklanishi jamiyatda o`rnatilgan osoyishtalikni, mustaqil O’zbekiston Respublikasining xalqaro hamjamiyatda tutgan o`rnining ortib borishini butun xalqimiz, jahonning yirik davlat arboblari Islom Karimov nomi bilan bog`laydilar.

Mamlakatimizda barcha sohani qamrab olgan keng miqyosli islohotlarni uzluksiz davom ettirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 26-martda Prezident 1. Karimovning vakolatini 1997-yildan 2000-yilgacha uzaytirish yuzasidan umumxalq referendumini o`tkazishga qaror qildi. 2000 yil 11-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining navbatdagi majlisi -2000 yil 9 yanvar kuni bo`lib o`tgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi natijalari tasdiqlandi. Shu kuni Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Islom Karimov uchun 11 million 147 ming 621 saylovchi yoki saylovchilarning 91,90 foizi ovoz berdi. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Abdulhafiz Jalolov uchun 505 ming 161 saylovchi 4,17 foiz saylovchi ovoz berdi.

"O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g`risida"gi Qonunning 35-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Islom Abdug`aniyevich Karimovning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanganligi to’g’risida qaror qabiil qildi.

Amaldagi Konstitutsiyada Prezident davlat va ijro etuvchi hokimiyatning boshlig`i qilib belgilanishi ijro etuvchi hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan tadbir deb aytish mumkin. Mamlakatimizning ijro etuvchi hokimiyatining tarkibi Prezident tomonidan tayinlanib, Oliy Majlis tomonidan tasdiqianadi.

O’zbekistonda prezidentlik instituti o`rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar ketigashi hukumat sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Uning 1990-yil 30-martida Oliy Kengash tasdiqlagan yangi tarkibi 41 kishi, ya'ni Rayis, Bosh Vazir, uning ikki birinchi o’rinbosari, to`rt o’rinbosar, 19 vazir, 14 davlat qo`mitasi rayisidan iborat edi. Respublikada demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari faoliyati takomillashtirilib borildi. 1995 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning IT sessiyasi bo`lib, unda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi to’g’risidagi Prezidentning Farmonini tasdiqlash masalasi ko`rildi va sessiyada Vazirlar Mahkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi tasdiqlandi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi ikkinchi yig`ilishida (2000 y. 11 fevral) mamlakatimiz Prezidenti tomonidan Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi tasdiqlandi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov yangi hukumatning mas'uliyatli faoliyatini quyidagicha bayon qildi:

"Vatanimiz o’z taraqqiyoti yo`lida yangi ufqlar va yangi maqsadlarga intilayotgan bir paytda, jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarini yangi bosqichga ko`tarish, ya'ni, hayotiraizni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish davrida bu javobgarlik nihoyatda ortadi.

Bu lavozimlarga tavsiya etilayotgan nomzodlar bir haqiqatni chuqur anglab, o’z ongidan, yuragidan o`tkazishlari kerakki, deydi I.A.Karimov-odamlarimizning ertangi hayotdan kutayotgan orzu-umidlarining ro'yobga chiqishi, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi bu rahbarlarning o’z vazifasini halol va malakali bajarishga, qolaversa, fidoyiligiga ko’p jihatdan bog`liq".

Boshqaruv tizimining boshqa bo`g`inlari ham bozor iqtisodining O’zbekistonga xos yo`liga moslashtirildi.

1991-yil 6-sentabrida Respublika mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish raaqsadida Mudofaa ishiari vazirligi tuzildi. Shu maqsadlarni ko’zlab uning tarkibida 1992 yil yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi milliy gvardiya brigadasi barpo etish lozim deb topildi. 1992-yil iyulida u Mudofaa Vazirligiga bo’ysundirildi.

Mustaqil O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi davlat idoralari tizimida tubdan o’zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatda 1990-yil dekabrida Davlat reja qo`mitasi Iqtisod komissiyasiga aylantirildi. 1992-yil 5-avgustida esa ushbu qo`mita va statistika davlat qo`mitasi negizida Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo`mitasi hamda joylarda uning tegishli idoralari barpo etildi, 1997-yildan ushbu qo`mita Makroiqtisodiyot Vazirligiga aylantirildi.

Xalq xo`jaligini boshqarishning yangi usuli sifatida konsernlar vujudga keltirildi. Bu avvalo iqtisodiy mustaqillik va bozor iqtisodiga o’tishzaruriyati bilan bog`liq bo’ldi. "O’zdonmahsulot", "O’zbekneftgaz" va boshqa ko’plab konsernlar shular jumlasidandir. 1991-yil 7-sentabrida O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat nrilliy banki tashkil qilindi.

Yuqoridagi keltirilgan ma'luraotlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, Sobiq Ittifoq manfaatlarini birinchi galda qondiruvchi idoralar tugatilib, yangi shakldagi qo`mitalar, konsernlar va vazirliklar tashkil etildi. Bu bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar sharoitida o’z milliy taraqqiyotiga mos, vatan mustaqilligini mustahkamlovchi boshqaruv tizimi vujudga keltirildi.

O’zbekistonda davlatning boshqaruvni to`liq monopoliya qilishdan cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta'minlashning yana bir yo`li mahalliy davlat bokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e'tirof etildi.

1990-1992-yillari O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingunicha bо`lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish, maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilindi.

Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to’g’risidagi" qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi organ-hokimlik va hokim lavozimi ta'sis etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo`yildi.

Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog`liqlikni kuchaytirish maqsadida, viloyatlar hokimlari O’zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-ijroiya komitetlari tugatildi

Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo, Konstitutsiyaning 99 va 102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1- moddasida belgilangan.

Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli hududda vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi va ayni paytda shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi.

Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O’zbekiston Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi tarkibiga kiradi.

Shuningdek "Mahalliy davlat hokimiyati to'g`risida"gi qonun (1993-yil, sentyabr), "Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to'g`risida"gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o’rin egallaydiki, ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.

Oliy Majlis palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining musfaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan turib mumkin emas deb qayd etdi. 2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.

So`nggi yillarda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi.

2002-yilning 27-yanvarida umumxalq referendumi o`tkazilib bunda O’zbekistonda ikki palatali parlamentga o`tish, Prezident vakolatini besh yildan yetti yilga uzaytirish masalalari hal qilindi. 11-chaqiriq Oliy majlisning X-sessiyasi (2002-yil dekabr) «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senat to'g'risida», «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to'g`risida» qonunlar qabul qildi.

2003-yilning 24-25-aprel II-chaqiriq Oliy Majlisning Xl-sessiyasi O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasiga tegishli o’zragishlar kiritadi. Xususan, Prezident vakolatining bir qismi yuqori palata deb nomlanuvchi Senatga o`tadi.

Prezident Vazirlar Mahkamasi rayisi lavozimidan voz kechadi; quyi palata deb nomlanuvchi Qonunchilik palatasida deputatlar doimiy ravishda ish olib boradi.

2004-yilning 26-dekabri va 2005 yilning 9-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikki palatasi saylovlar bo`lib o’tdi. O’zbekiston fuqarolarining faol ishtiroki va mahalliy hainda xalqaro tashkilotlar, xorijiy mamlakatlar vakillarining nazoratidan o`tgan saylov natijasida qonunchilik palatasiga 120 deputatlar saylandi. Bular Xalq demokratik partiyasidan 28 nafar, Liberal-demokratik partiyasidan 41, Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan 18, Milliy tikllanish demokratik partiyasidan 11, Adolat sotsial demokratik partiyasidan 10 nafar deputatlar saylandi. 12 deputat tashabbuskor guruhlardandir. Mahalliy hokimiyat organlaridan yuqori palata Senatga har viloyatdan 6 nafardan jami 84 senator saylandi, yana 16 senator Prezident tomonidan ko`rsatilgan.

Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko`tarildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o`n to`rtinchi sessiyasidagi ma'ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O’zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot strategiyasining asosiy yo`nalishlarini ko’rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor vo`nalish-mamlakat sivosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.

Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:

-avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o’rtasida muvozanatni ta'minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarur.

Demokratiyaning eng muhim t4moyili-odamlarning saylov huquqini, o’z xohish-irodasini erkin ifodajash, o’z manfaatlarini ro`yobga chiqarish va himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim.

Paval qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirishmasalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barchgt tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuaarolarni o’z-o’zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkaza bilish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat.

Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga katta umid bog`lanadi. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov: "Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma'nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya'ni o’z-o’zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir"-deydi.

O’z-o’zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga milliy an'analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo`lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo’ldi. Xususan, o’z-o’zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan tuyg`usining shakllanishiga, milliy g`ururning vujudga kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo’lishda katta ta'sir ko’rsatib kelgan.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o’z navbatida asosiy maqsad- fuqarolik jamiyatini qurishga ko`maklashmoqda.

O’z-o’zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog`liq. O’z-o’zini boshqarish organlari yoki raahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini ta'minlash kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda ishtirok etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir shaxsning ongini, ma'naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi salbiy jihatlarni yo`qotish uchun ish olib borish va milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analarga, Vatanga, davlatga va boshqa fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir.

Shuningdek, mahallalarda "Mahalla" xayriya jamg`armasi yordamga muhtoj oilalarga yordam ko`rsatmoqda. Bu jamg`arma 1994-yilda 200 ga yaqin shaxs va oilaga 41 ming 189 so`mlik yordam ko`rsatgan.

Faqat O’zbekistonga xos bо`lgan va aynan mahalla bilan bog`liq bо`lgan "Korxona-mahalla" iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid uyg`otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo’yicha shu turdagi 204 ta kichik va xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi ish bilan ta'minlangan.

-O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda "Aholini aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari rolini oshirish to'g`risida"gi farmoni ijtimoiy himoya sohasida o’z-o’zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni ko’zda tutadi: 1) fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari ijtimoiy ro`lini oshirish; 2) hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad ko`rsatishni takomillashtirish.

Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga o`tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni, samaradorligini oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan "Fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari to'g`risida"gi qonunning yangi tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan.

O’zbekistonda mahalla timsolida o’z-o’zini boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotlarning noyob shakli azaldan mavjud bo`lib kelgan. Mahallalarda obodonchilikka, xalqning ma'murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan ishlar soni ko’paydi. Mahalla davr o’zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi. Qadimiy va navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi.

O’z-o’zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi choralardan yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy xizmatlar ko`rsatadigan guzarlar faoliyatidir.

Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi. Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e'tiborga olinishi, ularni fuqarolik jamiyatining a'zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo`lib xizmat qiladi.

Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Prezident l.A.Karimov O’zining "Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz" nomii ma'ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday uqtiradi:

Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkazib borish zarur.

Bu borada O’zini-o’zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va mavqeyini oshirish, ularga ko’proq huquqlar berish katta ahamiyat kasb etadi.

Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo`lidagi ishlarimizning mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil etadi.

2003-yilning noyabr-dekabr oylarida fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga (mahallalarga) navbatdagi saylovlar bo`lib o’tdi. Ro`yxatga olingan saylovchilardan 12.mln.dan ortiq kishi, ya'ni 97% ovoz berishda qatnashdi. (2001 yilgi saylovlardan 85% qatnashgan edi.). Jami 8.360 nafar oqsoqollar va 80 mingdan ko’proq maslahatchilar saylandi.

Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir. Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan qonunlar asosida O’z vakolatlarini amalga oshiradi.

O’zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar sudlari, viloyat xo`jalik sudlari, harbiy sudlar.

Mazkur sudlarning huquqiy holati O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan "Sudlar to'g`risida"gi Qonunida bayon etilgan.

O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sudlov sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin sudlanmaganlarga, biron bir joyda ishlamasdan, mo`may pul topish yo`liga o`tib ketganlarga nisbatan belgilangan jazolarni qonun kuchidan to’la foydalanilmagan ishlarning jazo qismini yengil deb bekor qilib, og`irroq jazolashga o’z ko`rsatmasini beradi.

Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar tomonidan tayinlangan jazolar og`ir deb topilganligi sababli hukmlar o’zgartirilib, jazolar qisqartirilgan bo`lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan jazolar og`ir deb topilib, hukmlar o’zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy ishlar sudlanganlarning harakatida jinoyat farkibi yo`qligi sababli harakatdan to`xtatildi.

Og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib, hukmlar bekor qilingan bo`lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar belgilangan jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud majlisida ko`rish uchun yuborildi.

O’zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini shakllantirishda ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov ishlarini yurgizishga oid barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan O’zbekiston Respubiikasi "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti - harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish to'g`risida"gi qonun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya qilishning huquqiy asoslarini yaratdi.

Respublika xo`jalik sudlari istiqlolning so`nggi yillarida o’zlarining faoliyatini aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog`lab olib bormoqda. Xususan xo`jalik sudlari 1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko`rib chiqqan va 271,4 mlrd. so`m mablag`ni da'vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil mobaynida xo`jalik sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar hisobidan respublika byudjetiga 4,3 mlrd, so`m mablag` undirilgan.

2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko`rib chiqildi. Natijada, 53,4 mlrd. so`miik hajmdagi zarar da'vogarlar foydasiga undirib berildi. Mamlakat budjetiga 550 mln. so`m tushum tushirildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) "Adolat qonun ustivorligida" nomli ma'ruzasida sog`lom jamiyat uchun jinoyatchini jazolashdan ko`ra, jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o’tdi. Ma'ruzada O’zbekistonning deraokratiya va taraqqiyot yo`lidan mustaqil rivojlantirishning o`tgan o`n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida sodir etilgan tub o’zgartirishlarning muhimligi ta'kidlanib, sud-huquq tizimini takomillashtirish, jinoyat to’g’risidagi qonun hujjatlarini insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik jamiyati prinsiplariga muvofiq ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e'tibor berildi. Davlatimiz rahbari sudlar faoliyatiga baho berib "Sud bugungi kunda avvalgidek, hukmron kommunistik tizimning qatag`on va jazolash apparati emas balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchlj tarzda qo`riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda",-dedi. Shuningdek, ma'ruzada sud hokimiyati tizirnidagi kamchiliklarga ham to`xtalib o`tildi. Bu borada Prezident: "...afsuski sudyalar, prokuratura va tergov organlari xodimlari, bir so’z bilan aytganda, qabul qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bо`lgan kishilaraing dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o’zgarayapti. Eng avvalo jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adoiat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo’llanishini ta'minlashimiz zarur"-deydi. Ma'ruzada Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o’zgarishlar, masalan, 110 turdagi uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar toifasiga o`tkazish, 12 turdagi jinoyatni og`ir toifadan uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o`ta og`ir jinoyatlar toifasidan og`ir jinoyatlar toifasiga o`tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi. Shuningdek, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta'sir choralarini qo’llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi, butun jahonda muhokama etilayotgan muhim masalalardan biri o`lim jazosini jinoiyjazo chorasi sifatida qolayotganligi bilan bog`liq muammolar, qonunchiligimizda jinoiy jazo turi sifatida mol-mulkni musodara qilish jazosini qo’llash tartibini qayta ko`rib chiqish, voyaga yetmaganlar, ayollar va keksalarga nisbatan qo’llaniladigan jazo tizimini qayta ko`rib chiqish, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiiigini erkinlashtirish va demokratlashtirishda ishlarni ko`rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy ishlarni tergov qilish va sudda ko`rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo`shimcha va o’zgartirishlar jinoiy ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari tashlangan muhim hamda ma'suliyatli qadam ekanligi ta'kidlab o`tildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning VI sessiyasidagi ma'ruzasi yuzasida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qabul qilgan qarorining 2 bandida shunday deyiladi:

"Ma'ruzaning jinoiy jazolarni liberallashtirish, qonun ustivorligini ta’minlash, fuqarolar huquq va erkinliklarini, jamiyat hamda davlat manfaatlarini himoya qilish sari qaratilgan yo`lni hayotga tatbiq etishga (doir dasturiy xulosalari prokuratura, boshqa huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar faoliyati uchun asos qilib olinsin."

Insoniyat tarixida yangi davr-inson huquqlari davri boshlandi. girlashgan Miilatlar Tashkiloti 1995-2005 yillarni kurramizda "Inson huquqlari o`n yilligi" deb e'lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti l.A.Karimovning ma'ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bо`lgan quyidagi besh strategik yo`nalish belgilab berilgan:

Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta'minlash; 2. inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquqning umume'tirof etilgan taraoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish; qabul qilingan. 3.qonunlarga og`ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta'minlash; 4. sudlov islohotini amalga oshirish yo`li bilan sud tizimini demokratlashtirish; 5.aholi ayniqsa yosblar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot idoralari xodimlari, o’rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish.

Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti sud-huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni jadallashtirishdan iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi, prokuror va advokatlarni huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy rolini oshirish lozimligini taqqoslab ko`rsatadi. I.Karimov Oliy Majlis palatalarining qo`shma majlisida (2005y. 28 yanvar).

Xavfsiz jinoyatlarni ma'muriy choralar bilan almashtirish natijasida so`nggi 2,5 yil davomida 11 rnilrd. so`m undirildi. Har yuz ming kishiga hisoblaganda O’zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o`tamoqda. Bu ko`rsatkich AQShda 715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog`istonda 386 kishidan iborat.

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng o`tgan qisqa davr ichida insonning huquq va erkinliklari to’g’risida milliy qomjnchilik tizimini tashkil etuvchi yuzdan ortiq qonunlar qabul qilindi. O’zbekiston inson huquqlari bo’yicha 40 ga yaqin xalqaro shartnomaga qo`shildi va ularga bizning mamlakatimizda ham amal qilinmoqda.

O’zbekiston Respublikasida inson huquqlari va erkinliklarinj muhofaza qilishning ta'sirli vositasini barpo etish, xalqaro va huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barcha respublika aholisining inson huquqlari bo’yicha madaniyatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy Markazini tuzish to’g’risida" 1996-yil 31-oktabr farmoni e'lon qilindi.

O’zbekiston Respublika Oliy Majlisi 1997-yil 29-avgustda "Jamiyat huquqiy madaniyatini yuksaltirish Milliy dasturi"ni tasdiqladi. Dasturda: "Jamiyat va davlat taraqqiyotini hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarini huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda. Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e'tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida jamiyat va davlat oldidaturgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etilishini ta'minlaydi.

Milliy dasturning maqsad ahamiyati aholining barcha qatlamlarini huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo’lishlari hamda huquqiy bilimlarni kundalik hayotda qo’llay olishlari uchun huquqiy madaniyatni shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdir"-deb ta'kidlangan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o`rganish ishini yaxshilash haqida" (1997-yil, 25-iyun) farmoni e'lon qilindi. Ushbu farmonning 1-bandida shunday deyiladi:

"Aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidari olib borilayotgan ishlar davlat siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biri etib belgilansin".

Respublikamizda istiqlol yillari milliy davlatchilikni barpo etish borasida sobiq ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga, uning hokimiyat va bosbqaruv organlariga barham berish bilan bir vaqtda davlat va jamiyat hayotining yangi demokratik huquqiy asoslari yaratildi.

Demokratiyaning eng muhim tamoyili odarnlarning saylov huquqlarini amalga oshirish, o’z xohish-irodasini erkin ifodalash uchun zaryr huquqiy shart-sharoit, qonuniy asos yaratishdir. Shu bois mamlakatimizda mustaqillik yillarida xalqimizning o’z hohish-irodasinierkin ifoda etishni ta'minlovchi saylov tizimini shakllantirish va uni qonun bilan mustahkamlasb borasida talay ishlar qilindi.

1991-yil noyabrida Parlament "O’zbekiston Respublikasining prezidenti saylovi to'g`risida"gi qonunni qabul qildi. Ushbu qonun bilan birga Oliy Kengash 1991-yilda "O’zbekiston Respublikasi referendumi to'g`risida"gi qonunni ham qabul qildi. 1991-yil 29-dekabrida muqobillik asosida O’zbekiston tarixida birinchi marta respublika prezidentligiga saylovlar o`tkazildi.

Konstitutsiyamiz asosida 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g`risida"gi, 1994-yil 5-mayda qabul qilingan "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to'g`risida"gi, "Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to'g`risida"gi qonun va nihoyat "O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to'g`risida"gi qonunlari o’zbek saylov qonunchiligi tizimini huquqiy asoslarini tashkil qiladi.

Markaziy saylov komissiyasi to’g’risidagi alohida qonun qabul qilinganligi saylovlarni to’g’ri tashkil qilish, saylov qonunlarini to’la ishlashiga imkoniyat yaratadi va qonunlarni nazorat qilishni kuchaytirishda hamda saylovlarni tashkil etish va uni o`tkazishda davlat hokimiyati organlarining ortiqcha aralashuvini cheklaydi.

Saylov to’g’risidagi qonunlarni tahlil qilsak, unda jahon saylov tajribasida erishilgan eng demokratik tartiblarning huquqiy jihatdan mustahkamlanish bilan birga, O’zbekiston saylov tizimiga xos bо`lgan xususiyatlarning ham beigilanganligini ko`ramiz. Bu O’zbekiston saylov tizimigagina xos xususiyatdir.

Saylov tizimini isloh qilish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "O’zbekiston-kelajagi buyuk davlat" degan siyosiy dasturida asoslanib berilgan maqsad tomon harakatning yana bir muhim bosqichi, deb tushunraoq kerak.

Bizning saylov qonunchiligimiz ko’pgina xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlar tomonidan O`rganilmoqda.

Xususan, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining tegishli ekspertlari ham O’zbekiston saylov qonunchiligi mohiyati demokratik ekanligini, uning saylovlarni tashkil etish sohasidagi xalqaro huquqni tan olingan tamoyillariga mos kelishini ta'kidlaydilar.

Rossiya Federatsiyasi Markaziy saylov komissiyasi qoshidagi ilmiy-metodik kengash a'zolaridan biri:

"Men keyingi yillar davomida O’zbekistonda qabul qilingan saylov to’g’risidagi qonunlarni o`rganib chiqdim. Shuni alohida ta'kidlashimlozimki, amaldagi saylov to’g’risidagi qonunlaringiz jahon andoxalari darajasida ishlab chiqilgan bo`lib. bu qonunlar amaliyoti o’z oldiga huquqiy davlat barpo etishdek ulkan vazifa qo`ygan davlat uchun tayanch bo'laoladi",-deydi.

O’zbekistonda barpo etilayotgan demokratik, insonparvar fuqarolik jamiyatida fuqarolar o’zlarining siyosiy huquqlari va erkinliklarini davlat va jamiyat ishlarini bajarish ularni idora etishda faol qatnashisti orqaji amalga oshirilmoqda.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida ko’ppaitiyaviylik tizimining vujudga kelishi davlat hokimiyati oliy va mahalliy organlarinina, takomillashishida katta ahamiyat kasb etmoqda. Istiqlol yillari vujudga kelgan siyosiy partiyalar o’z faoliyatida o’zbek xalqining eng yaxshi demokratik an'analariga, adolat, ezgulik, tenglik va inson erkinligi kabi umuminsoniy qadriyatlar hamda g`oyalarga, axloqiy va odamiylik qoidalariga suyanadi. Ular o’z faoliyatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, "Siyosiy partiyalar to’g’risida" O’zbekiston Respublikasi 1996-yil 26-dekabr qonuniga va boshqa qonun hujjatlariga muvoflq, shuningdek o’z dasturlariga asosan amalga oshiradilar. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasida siyosiy partiyalarning huquqiy maqomi aniq va ravshan belgilab berilgan.

Ko’ppartiyaviylik demokratik taraqqiyot yo`lida erishgan muhim yutuqlardan biridir.

Birinchidan, demokratik fuqarolik jamiyati qurilishida siyosiy partiyaning o`rni va roli muntazam ravishda yoritib boradi; ikkinchidan, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayonida O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishda ko’ppartiyaviylik tizimi muhim demokratik institut hisoblanadi; uchinchidan, davlat bosh islohotchi sifatida siyosiy partiyalarining faoliyatini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega; to`rtinchidan, siyosiy partiyalarsiz vakillik demokratiyasini tasavvur etib bo`lmaydi; beshinchidan, siyosiy partiyalarning o`rni va mavqei ularning soni yoki vaqt bilan belgilanmaydi; oltinchidan, mamlakatda amalda ko’ppartiyaviylik muhiti qaror topishi yangi g`oyalar, muqobil takliflar bilan demokratik jamiyat qurilishiga xizmat qilishi lozim.

Ko’ppartiyaviylik asosida saylovlar o`tkazish quyidagilarni bildiradi: huquqiy jihatdan ro`yxatga olingan barcha siyosiy partiyalarning saylov kampaniyasida ishtirok etish; Konstitutsiya va qonun taiablari doirasida o’z nomzodlarini Oliy Majlis deputatligiga ko`rsatish huquqi va kafolatli shart-sharoitini yaratish; siyosiy partiyalarning barcha darajalardagi saylov komissiyalarining ishida qatnashish huquqi va kafolatli shart-sharoit yaratish; Oliy sudga zarur hollarda esa Konstitutsiyaviy sudga Oliy Majlisga saylovlar haqidagi qonunning buzilishi faktlari ustidan shikoyat qilish huquqidir.

Xalq demokratik partiyasi siyosiy partiya sifatida mamlakatda birinchilardan bo`lib 1991-yil 1-noyabrda tashkil topdi. 440 ming a'zoga ega bо`lgan bu partiya I-chaqiriq Oliy Kengashga 69 deputat sayladi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 48 deputat sayladi. A'zolarining soni 2001-yilning 1 mayiga kelib, 557 ming 168 ta bo’ldi.

Maqsadi-O’zbekistondagi har bir fuqaroning millati, dini, e'tiqodi, ijtimoiy ahvoli va kelib chiqishidan qafi nazar moddiy va ma'naviy barkamol hayot kechirish uchun keng imkoniyat yaratish, kishilarning konstitutsion huquqlari va erkinliklarini kafolatlash, ularning sha'ni va qadr-qimmati, tinch hayot kechirishini himoya qilish.

"Vatan taraqqiyoti" partiyasi 1992-yili 24-mayida tashkil topgan bo`iib, 35 ming a'zosi bor edi. 1 chaqiriq Oliy Kengashga 14 deputat saylandi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 20 deputat saylandi.

Maqsadi-O’zbekiston mustaqilligining iqtisodiy- ma'naviy asoslarini barpo etish, yurtimizni jahonning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylantirish.

O’zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi (SDP) 1995-yili 18-fevralda tashkil topdi va 30 ming a'zoga ega bo’ldi. Oliy Kengashdagi fraksiyasiga 47 deputat birlashdi. "Adolat" SDP sining hozirda 33 ming a'zosi bo`lib, ulardan II chaqiriq Oliy Majlisga 11 deputat saylandi.

Maqsadi - Mustaqil O’zbekiston hududida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan huquqiy demokratik davlat barpo etish, jamiyatda ijtimoiy adolatni yanada mustahkamlash, inson huquqlari, erkinliklari va burchlarini, yuksak ma'naviyat va ma'rifatni qaror toptirishga ko`maklashish.

O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi 1995 yil 3 iyunda tashkil topdi. MTDP a'zolarining soni dastlab 6 mingta bo`lib, hozirda 11 mingdan oshdi. II chaqiriq Oliy Majlisga bu partiyadan 10 kishi deputatlikka saylandi.

Maqsadi-Milliy manfaatlar zaminidagi yangi o’zbek davlatining asoslarini yaratish, huquqiy davlat va fuqarolar jamiyatini barpo etish, O’zbekistonni jahonning yetakchi davlatlari safiga olib kirish uchun xalqni safarbar qilish.

Fidokorlar milliy demokratik partiyasi 1998 yil 28 dekabrda tashkil topdi. Uning 20 ming 500 a'zosi bo`lib, II chaqiriq Oliy Majlis deputatlarining 34 nafari Fidokorlar milliy demokratik partiyasiga mansub a'zolardir. FMDP bilan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi 2000 yilning 14 aprelida birlashdi va 54 deputat Oliy Majlisda Fidokorlar Milliy Demokratik partiyasi fraksiyasini tuzdi.

Maqsadi - Erkin bozor iqtisodiga suyangan ochiq, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish, el-yurt hayot darajasini taraqqiy topgan davlatlar va xalqlar darajasiga ko`tarish, jahon hamjamiyatida davlatimiz va jamiyatimizning o’ziga munosib o’rin egallashigaamaliy hissa qo`shish.

O’zbekistonda"Xalq birligi" harakati ham 1995 yil iyundan faoliyat ko`rsatmoqda.

Harakatning asosiy maqsadi - ko’p millatlik mamlakatda xalqlar birligini yanada mustahkalash, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan barcha fuqarolarning huquq va kafolatlarini to’la-to`kis amalga oshirish va fuqarolik, vatanparvarlik tuyg`ularini rivojlantirishdan iborat.

Mustaqillik yillarida shakllangan ushbu partiyalarning dasturlarida sog`lom muxolifatchilik ko’rinmaydi. Faqatgina O’zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasi dasturida jamiyatda uchrab turgan ayrim qonunsizliklar, suiste'molchilik, oshna-og`aynigarchilik, tanish-bilishchilik, qarindosh-urug`chilik, aqidaparastlik illatlariga nisbatan muholifatda bo’lishi ta'kidlangan, xolos.

Siyosiy hayotni erkinlashtirish, siyosiy partiyalar faoliyatini kuchaytirish vazifalari ko`ndalang bo`lib turgan bugungi kunda partiyalar o’z o’rinlarini aniq topishmoqdalar.

Shu nuqtayi nazardan yondoshganda harakat dasturlarida o’zaro yaqinlik bо`lganligi sababli hamda demokratik jarayonlarining talablarini hisobga olgan holda ''Vatan taraqqiyoti" partiyasi bilan FMDPning o’zaro birlashishi ham shu ruhni o’zida aks ettiradi.

Mustaqillik yillarida respublikamizda jamoat tashkilotlarining saflari oshib, imkoniyatlari kengaydi.

Mustaqillikning dastlabki besh yilida jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar soni 1500 taga ko’payib, ularning soni 2300 taga yetdi: ular faqat aholi fikrlarining turli ko’rinishlarini ifoda etib qolmasdan, odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishga ham faol ta'sir ko`rsatmoqda.

Xususan, O’zbekiston kasaba uyushmalari 7,5 mln. a'zoni birlashtirib, jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirishda faol qatnashmoqda.

O’zbekiston xotin-qizlar qo`mitasi 1991-yil 1-martda tashkil topdi. Mamlakatimizda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik jarayonlarda ayollarni faol ishtirok etishi, xotin-qizlarni ma'naviy-ma'rifiy tarbiyalashda muhim rol o`ynamoqda.

Shuningdek "Nuroniy", "Ustoz", "Ulug`faek", "Umid", "Xotira" va shu kabi ko’plab jamg`armalar nodavlat tashkilotlar sifatida respublikamizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishda katta hissalarini qo`shmoqda.

2001-yilning 24-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "Kamolot" jamg`armasi faollarini qabul qildi va yoshlarning bu tashkilotini raustaqillik davridagi rolini oshirish vazifasini qo`ydi va "Kamolot" jamg`armasi yoshlarning haqiqiy yetakchisi, uyushtimvchisi va boshqaruvchi ommaviy tashkilotga aylanishini zarur deb topdi.

2001-yilning 25-aprelida O’zbekiston Milliy universitetining Madaniyat saroyida Respublika yoshlari vakillarining birinchi qurultoyida "Kamolot" yoshlar ijtimoiy harakati tuzildi. Qurultoydaijtimoiy harakatning nizomi va dasturi qabul qilindi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan buyon Respublika Prezidenti va hukumati tomonidan chuqur o`ylangan milliy siyosat amalga oshirilmoqda.

Davlat umummilliy siyosatiga miliiy siyosatdan tashqari iqtisodiy va sotsial, ilmiy-texnika, ta'lim va sog`liqni saqlash, xalqaro munosabatlar (tashqi siyosat) milliy xavfsizlik va boshqa siyosatlar kiradi.

O’zbekiston umummilliy siyosatining katta tizimida milliy aholi siyosati alohida o’rin egallaydi. Bu siyosat diqqat markazida millatidan qafi nazar inson turadi. Bunda milliy aholi siyosati respubiika aholisiga xos sifat ko`rsatkichlarini yaxshilashni ko’zda tutadi.

O’zbekiston polietnik, ya'ni ko’p elatli davlat turiga mansub bo`lib, davlatga o’z nomini bergan millat - o’zbeklar (1996-yil 1-yanvar holatiga ko`ra - 76,4%) - ahoii soni bo’yicha ko’pchilikni tashkii qiladi.

1999-yilga kelib bu muvozanatda qisman o’zgarish bo’ldi. Mamlakatimizda o’zbeklar aholining deyarli 80 foizini tashkil etsa, qolganlar esa kam sonli millatlar vakillaridir.

"Ijtimoiy fikr" markazi toraonidan respublika Baynalmilal madaniy rnarkaz hamda milliy madaniy markazlar vakillari ishtirokida "Mustaqil O’zbekistonda fuqarolarning - elatlararo va konfessiyalararo munosabatlari" yuzasidan 1999 yil 14-18 noyabrda sotsiologik so`rov o`tkazildi. unda o’z faoliyati bilan 150 mingdan ortiq kishini va yirik milliy guruhlarni qamrab olgan 24 ta MilHy madaniy markaz ishtirok etdi. Unga ko`ra quyidagicha asosiy xulosalar chiqarilgan:

• O’zbekistondagi barcha etnik guruhlar uchun eng asosiysi. O’zbekislonni O’z vatani deb his etishdir;

• turli elatlar va konfessiyalar vakillari o’zaro hurmat, tushunish va to'la 1 kelishuvchanlik muhitida faoliyat ko`rsatmoqdalar;

• O’zbekiston fuqarolari, ularning mitlatidan qafiy nazar, mustaqil O’zbekistondagi elatlararo kelishuv va moslashuvchanlik fenomeni-davlatimizdagi barqarorlik va fuqarolar tinchligining eng muhim 1 faktorlaridan biridir, degan yagona fikrdalar;

• fuqarolarning millatlaridan qafi nazar ularning huquqiy tengligi, iqtisodiy va ijtimoiy erkinligi uchun davlat tomonidan barcha sharoitlar yaratilgan;

• tub millat boshqa etnik guruhlar bilan birgalikda umumijtimoiy tafakkurni shakllantirish jarayonlarini tezlashtirish va rag`batlantirishning ulkan salohiyatini tashkil etadi, yuzaga kelgan millatlararo munosabatlar esa tinchlik va barqarorlikni, har bir oilaga munosib hayotni ta'minlash kafolati bo`lib xizmat qiladi;

• kelajakda bashorat etish mumkinki, O’zbekistondagi elatlararo va konfessiyalararo mutanosiblik o’zbek xalqining ma'naviy yangilanishi va milliy tafakkurning o`sishi bilan chambarchas bog`liq holda jamiyatning yangilanish va uning demokratiyalashuvida kuchli turtki bo`lib xizmat qiladi, "respublikaning jahon hamjamoatchiligi biian integratsiyasi uchun qulay sharoitlar yaratadi"

Ma'lumki, dunyodagi barcha mamlakatlarda ommaviy axborot vositalari yetakchi o’rin tutadi. Gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalari har bir davlatda omma bilan hokimiyat o’rtasida o’ziga xos aloqa vositasi, oshkoraiik ko’zgusi, haqiqat jarchisi bo`lib xizmat qiladi. Mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi rol o`ynaganligi uchun ham ularga to`rtinchi hokimiyat tusini berish ommalashgan. Davlat boshqaruv organlari demokratiyariing muhim tayanchi bо`lganligi uchun ham ommaviy axborot vositalari bilan maslahatlashishga, takliflarini e'tiborga olishga majburdir. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida: "Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to’g’riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo'l qo`yilmaydi",-deyilgan. Ko’rinib turibdiki, ommaviy axborot vositalarining rolini oshirish, erkinligini ko`rsatish, ularning xalqqa sadoqat bilan xizmat qilishi alohida ta’kidlanadi.

Sovet tuzumi barcha totalitar va avtoritar tuzumlar kabi ommaviy axborot vositalarini muhim tashviqot va targ`ibot vositalari hisoblar edi hamda matbuotdan, radio va televideniyedan aynan shu maqsadda-xalqni lcommunistik mafkurani kerakli yo`nalishda targ`ib va tashviq qilishda foydalandi.

Ommaviy axborot vositalari mustabid tuzimga bo’ysungan bo`lib, bir xil fikr, bir xil qarash barcha gazeta va jurnallarga xos edi. Bu kishilarimizni fikriy qoloq qilib qo`ydi.

O’zbekiston Respublikasining "Ommaviy axborot vositalari to'g`risida"gi Qonuni mamlakatimizdagi barcha gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalarini dunyo miqyosiga olib chiqish uchun xizmat qiluvchi asosiy dasturga bo’ldi.

O’zbekistonda 2001-yil l-yanvargacha-390 ta gazeta; tajurnal; 2 ta axborot agentligi; 52 ta telestudiya; 5 ta radiostudiya; 3 ta teleradiostansiyalar kabi ommaviy axborot vositalari mavjud bo`lib, ular erkin faoliyat ko`rsatmoqda.

Oliy majlisning palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining mustaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan mumkin emas deb qayd etdi.

2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.

Prezidentimiz Islom Karimovning shaxsan tashabbusi va sa'y-harakatlari bilan yana ikki Qonun: O’zbekiston Respublikasining "Jurnalistlik kasbini himoya qilish to’g’risida" hamda "Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida" Qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar tom ma'noda ko’plab taraqqiy etgan mamlakatlarda ham mavjud bo`lmagan qonunlardir. Ushbu qonunlar fuqarolarning axborot qidirib topish, olish, uzatish va tarqatish huquqini to’la miqyosda ta'minlaydigan huquqiy qurol bo`lib, aholi uchun axborot olish va yetkazishning bosh vositachisi deb qaraluvchi jurnalistning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun huquqiy asosni vujudga keltirdi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti L.Karimov ommaviy axborot vositasi to’g’risida I chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining (1996-yiI, avgust) 6-sessiyasida shunday degan edi:

"Matbuot, axborot vositalari demokratik rivojlanishi uchun ulkan ahamiyatga ega. Biroq shuni ham e'tirof etish kerakki, demokratlashtirish jarayonida hozircha ommaviy axborot vositasining faol roli sezilmayapti.

Ular shu paytgacha o’zlarini "to`rtinchi hokimiyat" sifatida namoyonqilganlari yo'q".

Istiqlol yillarida ommaviy axborot vositalari mansabdorlarning to`rachiligi, korrupsiya, mustabidlik va boqimandalik psixologiyasi yo`lida mustahkam g`ov bo`lib, qonunchilikni ro`yobga chiqarish islohotlarning borishi va inson huquqlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilishningta'sirchan vositasi bo`lib qolmoqda.

O’zbekiston mustaqilikka erishgandan so`ng xorijiy ommaviy axborot vositalari bilan aloqa o`rnatish masalasi tashqi siyosiy faoliyatimizning asosiy yo`nalishlarjdan biriga aylandi. Chunki O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qanchalik tez kirib borishi ana shu axborot vositalari tarqatadigan xabarlarining to’g’riligiga bog`liq.

Ayni paytda shu ommaviy axborot vositalari har bir kishi o’z fikrini ifoda eta olishiga imkon beradigan erkin minbar bo’lishi kerak. Ayni vaqtda ular jamiyatimizning demokratik qadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilishi, odamlarning siyosiy, huquqiy va iqtisodiy ongini shakllantirish bo’yicha faol ish olib borishi lozim.

1997-yil 27-may kuni Milliy matbuot markazida "Jurnalistlarning huquqiy madaniyati va huquqiy bilimlarini oshirish - davr talabi" mavzuida anjuman bo’ldi.

Matbuot, radio va televideniye siyosatga ta'sir ko`rsatish, siyosiy jarayonlarning tarkibiy qismiga hamda milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasini keng xalq ommasiga yetkazishning. jamiyatni demokratiyalashtirishning o`tkir quroliga aylantirishi lozim. Shundagina to’la ma'nodagi to`rtinchi hokimiyat-ommaviy axborot vositalari tizimi vujudga keladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston ijtimoiy hayotida televideniye va radio rolini ko`tarish to'g`risida"gi 1997-yil 7-maydagi Farmoni yuqorida ko`rsatilgan masalalarni me'yoriy tartibga solishda ko`riladigan chora-tadbirlarning ommaviy ifodasi bo’ldi.

Ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida yaratilgan boshqaruv tizimi va uning qonunchilik asoslari, fuqarolik jamiyati mamlakatda inson huquqlarini himoya qilishga va huquqiy demokratik davlat barpo etilganligini kafolatlaydi. Zero, Prezident LKarimovning Oliy Majlis II chaqiriq IX sessiyasida so’zlagan nutqi (2002-yil, 29- avgust), Qonunchilik palatasi va Senat qo`shma yig`ilishidagi ma'ruzasida (2005-yil, 28-yanvar) omrnaviy axborot vositalarining jamiyat hayotidagi o`rni va rolini oshirish to’g’risida amaliy takliflarni ilgari surdi.

Показать больше ...

Mustaqil O’zbekiston davlatchiligi tarixi

Reja:

1. O’zbekistondemokratiyaniyanadachuqurlashtirishyo’lida.

2. Insonhuquqivaerkinliklarikafolatlariningyaratilishi

3. Sudhokimiyatiislohotlari.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

“Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurilishining Konstitutsiyaviy va huquqiy asoslarini yaratish va yuksak taraqqiyotimizning kafolati rolini muvaffaqiyatli bajarmoqda.

Mustaqillik tomon qo`yilgan dastlabki qadarnlardan biri-bo`lajak suveren Respublikaning Konstitutsiyasini tayyorlash g`oyasi I.A.Karimov tomonidan 1990-yilni mart oyida ilgari surildi. Ko’p o`tmay shu yilning iyun oyida Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida Respublika Prezidenti fahbarligida 64 kishidan iborat Konstitutsiyaviy Koraissiya tuzildi.

Komissiya Konstitutsiya loyihasini tayyorlash jarayonida xalqaro huquq qoidalariga, Birlashgan Millatlar Tashkilotining hujjatlarigaButunjahon inson huquqlari Deklaratsiyasiga amal qildi. Dunyoning ko’pgina taraqqiy etgan va rivojlanayotgan mamlakatlarining konstitutsiyaviy hujjatlari o`rganib chiqildi. Shu bilan birga boy tariximizdagi davlat boshqaruv tizimi va adolatli qonunshunoslilc an'analari ham chuqur o`rganildi.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o’zmohiyati va ahamiyati jihatidan Sovet davridagi Konstitutsiyalardan, xususan, 1978-yilgi O’zbekiston SSR Konstitutsiyasidan tubdan farq qilishi kerak edi. Sotsialistik O’zbekiston Konstitutsiyasi o’zining mazmuni, ruhi bilan sobiq Ittifoq Konstitutsiyasidan kelib chiqib, O’zbekistonni bu Ittifoqqa qo'1-oyog`i bilan zanjirband etdi. Sinfiylik, partiyaviyiik g`oyalari bilan sug`orilgan Konstitutsiya g`oyat darajada mafkuralashtirildi va siyosiylashtirildi. Inson manfaatlariga nisbatan davlat manfaatlari ustun qo`yildi.

Mustaqillik Konstitutsiyasi loyihasida O’zbekistonda yuz bergan tarbdy o’zgarishlar hisobga olindi. Xususan, O’zbekiston mustaqilligini qonunlashtirish, iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o`tishning shartlari, davlat va jamiyat qurilishida demokratik tizimning tamoyillari, inson huquqining ustuvorligi ifodasini topdi. Konstitutsiyada bayon etiladigan masalalarni birma-bir o`rganib chiqish uchun 35 kishidan iborat ishchi guruh va har bir bo`limini alohida tayyorlaydigan kichik guruhlardan iborat komissiyalar tashkil etildi.

Ishchi guruh va komissiyalar 1991-yilni oktyabrida Konstitutsiyaning birinchi, 1992-yilni bahorida ikkinchi nusxasini tayyorladi va shu nusxasi 1992-yilni 26-sentabrida umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e'lon qilindi. Joylardan tushgan minglab takliflar o`rganib chiqilib, noyabr oyida ikkinchi marta matbuotda bosib chiqildi.

Tuzatishlar va aniqlashlardan keyin mustaqil O’zbekiston Respublikasining Asosiy Qonuni 1992-yili 8-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq XI sessiyasida qabul qilindi.

Mustaqillik Konstitutsiyasi muqaddima, olti bo`Iim, 26 bob, 128 moddadan iborat bo’ldi. Birinchi bo`limda Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari bayon etilib, unda Davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunning ustunligi, tashqi siyosatning bosh yo`nalishlari o’z ifodasini topdi. Asosiy Qonunning Ikkinchi bo`limi 35 moddadan iborat bo’lib, Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag`ishlangan. Bunda, O’zbekiston gespublikasining barcha fuqarolari bir xil huquq va erkinliklariga ega ekanligi, O’zbekistonning butun hududida yagona fuqarolik o'rnatilganligi, fuqarolarning shaxsiy huquqlari va erkinliklari, vijdon erkinligi va uning kafolatlanishi yoritilgan. Insonning davlat va jamiyat jshlarini boshqarishga bevosita hamda o’z vakillari orqali qatnashishlari, siyosiy partiyalar va harakatlarga qo`shilish huquqlari ta'kidlab ko’rsatilgan.

Asosiy Qonunda fuqarolarning mulkdor bo’lishi, mehnat qilish, nafaqa olish, o’z vaqtida dam olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish huquqlariga ega ekanligi aniq qilib bayon etilgan va bu huquqlari va erkinliklari davlat tomonidan ta'minlanadi deb taqqoslab qo`yilgan. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan burchlarni, chunonchi, qonunlarga rioya qilish, xalqimizning tarixiy, ma'naviy meroslarini avaylab saqlash, atrof tabiiy muhitni asrash, soliqlar va mahalliy yig`imlarni o’z vaqtida to`lash, Vatanni himoya qilish kabi burchlari majburiy ekanligi ta'kidlangan.

Konstitutsiyaning "Jamiyat va shaxs" bo`limida O’zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanishi, uning negizini xilma-xil mulk shakllarining teng huquqga ega ekanligiga kafolat berildi. Ishbilarmonlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik harakatiga keng yo'1 ochib berildi va mulkdorlar tabaqasini vujudga keltirish tamoyillari ishlab chiqildi. Jamiyat ijtimoiy birlashmalari, oila va ommaviy axborot vositalarining o`rni aniq bayon etib berilgan.

O’zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi, O’zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasining o’zaro munosabatlariga maxsus to`rtinchi bo`lim ajratilgan.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishi beshinchi bo`limda (50 modda) o’z ifodasini topgan. Davlat va hokimiyat organlari, Prezident, Vazirlar mahkamasining vakolatlari, ularni shakllantirish yo`llari aniq va ravshan bayon etilgan. Shu bilan birga bu bo`limda mahalliy hokimiyat organlari, sud va Prokuratura, Davlat Mudofaasi masalalari o’z ifodasini topgan.

Mustaqillik Konstitutsiyasining qabul qilinishi g`oyat katta siyosiy, huquqiy va xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Asosiy Qonunimiz mamlakatda demokratik tamoyillarni amalga oshirish, xalqimizni huquqiy ma'naviy va mafkuraviy tarbiyalashda katta o`rin tutmoqda.

Prezident I.Karimovning "O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o`rganishni tashkll etish to'g'risida"gi farmoyishiga asosan Konstitutsiyaning jamiyatdagi o`rni va ahamiyatini o`rganish, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini yuksaltirish, unitlo mazmun-mohiyatini targ`ib qilish uchun 20 kishidan iborat maxsus komissiya tuzildi. Prezidentimizning Asosiy Qonunni "...bolalar bog`chasidan boshlab o`rganishni, maktablarda darslik tariqasigao`qitishni, oliy o’quv yurtlarida maxsus bir dars sifatida o`rganishni barcha mutasaddi rahbar va tashkilotlarga topshiriq tariqasidagi..." ko’rsatmasi butun Respublikada Mustaqillik Konstitutsiyasini tashviqot vatarg`ibot qilishning dasturi bo’ldi.

O’zbek xalqining ko’p asrlik orzu-umidlari ifodasi bо`lgan mustaqillikning asosiy xususiyati milliy, umuminsoniy qadriyatlarni ta'minlaydigan huquqiy-demokratik davlat qurish edi.

Mustaqillik yillari miliiy davlatchilik asoslarini qurish yillari bo’ldi. O`tgan yillar ko`hna tariximizni teran his qilish, hozirgi jahon jarayonida o’z o`rnimizni egallash davri bo’ldi. Bu davrda biz o’zligimizni anglab, tarixiy yo`limizni uzil-kesil tanlab oldik.

Mustaqil O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tarixiy an'analarga, dunyo tajribalariga, o`lkaning o’ziga xos tomonlariga tayangan holda jamiyatni siyosiy jihatdan tubdan isloh qilish yo`llarini ishlab chiqdi. Bu jarayonda ikkita bosh vazifa:

1. Eski ma'muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish;

2.Yangi davlatchilikning huquqiy va siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalarini hal qilishdan iboratdir.

Jamiyatda qonuniylikning g`alaba qilishi, fuqarolarni ijtimoiy-siyosiy va boshqa huquqlarini himoyasi uchun hokimiyatlarning bo`linish prinsipi haqli ravishda amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida hokimiyatning bo`linishi tamoyili konstitutsiya darajasida mustahkamlandi.

Davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirishning yo`llarini ko’rsatib berar ekan, Prezident I.A.Karimov eng avvalo bu vazifa hokimiyat barcha inoqlarning bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlashga bog`liqligini uqtiradi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining huquqiy holati Konstitutsiyaning V-bo`lim XVIII bobida va 1994-yil 22-sentabrda qabul qjlingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to'g'risida"gi Qonunda belgilangan. Bu qonunlarga ko`ra, Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo'lib, qonun chiqaruvchi hokirniyatni amalga oshiradi.

Sobiq Ittifoqdan qolgan qonunlarni o’zgartirish, mamlakat hayoti uchun zarur o’zgartirishlami amalga oshirish, demokratik tamoyillar asosida Oliy Majlisni shakllantirish uchun 1994-yil 25-dekabrga saylovlar belgilandi.

1993-yilni 28-dekabrida qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to'g'risida"gi qonunga ko`ra respublika parlamentiga sayloviar umumiy, teng, to’g’ridan to’g’ri sayiov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O’zbekiston Respublikasi I-chaqiriq Oliy Majlisiga saylov respublikamiz siyosiy hayotida ulkan yutuq bo`lib, bunda 250 deputatdan iborat Oliy Majlis -Yangi Parlaraent demokratik va ko’ppartiyaviylik asosida tuzildi.

Oliy Majlis faoliyatini erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi II-chaqiriq Oliy Majlisining Vll-sessiyasida ikki palatali parlament tuzish to’g’risida umumxalq referendumi o`tkazishga qaror qilindi. Shu asosda 2002-yil 27-yanvarda o`tgan umumxalq referendumida qatnashgan fuqarolarning 93,65 foizi parlamentni ikki palatadan tuzilishini qo`llab-quvvatladi.

1995-yil 23-24-fevralda chaqirilgan birinchi sessiyada O’zbekiston parlamenti hokimiyat vakiliik organlaridan saylangan 120 kishidan iborat deputatlar blokini, 69 deputatdan tarkib topgan Xalq Demokratik partiyasi fraksiyasini, 47 deputatni uyushtirgan "Adolat" sotsial-demokratik fraksiyasini, 14 deputat ishtirokida "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasini ro`yxatga oldi. Oliy Majlis sessiyalarida va uning qo`mitalarida olib borilayotgan ishlar asosan mamlakatimizni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko`tarish, qonunchilikni sifat darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Qonunlar qabul qilinmasdan oldin umumxalq mubokamasiga taqdim qilinishi islohotlarni amalga oshirishga ijobiy ta'sir qildi.

1997-aprelda Oliy Majlis tarkibida Inson huquqlari bo`yicha vakil (ombudsman) tashkil qilinganligi haqida qaror qabul qilindi.

Ombudsman jahondagi 85 dan ortiq mamlakatda bo`lib, uning huquqiy holatini aniq ravshan belgilab beruvchi konstitutsiyaviy qonunMarkaziy Osiyo davlatlarida birinchi huquqiy hujjatdir.

Ushbu qonunda:

"Oliy Majlisning inson huquqiari bo`yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxslar, tashkilotlar va davlat organlarining inson huquqi erki va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlashga ko`maklashish maqsadida faoliyat ko'rsatadi",-deb ta'kidlangan.

Vakil Oliy Majlisning yordamchi instituti bo`lib, u ijtimoiy manfaatlarning muvozanatiga, inson huquqlarini himoya qilish bo`yicha eng maqbul davlat tizimi yaratilishiga ko`maklashadi. Qonun ombudsman institutining umumiy konsepsiyasi va jahon amaliyotining uyg`unlashgan shakli sifatida inson huquqlari vakili faoliyatining asosiy qoida-qonuniylik, oshkoralik, adolatparvarlik, insonparvarlik har bir kishi uchun ochiq ekanligini tasdiqlaydi.

Ombudsman fuqarolarning ariza va murojaatlarini ko`rib chiqishda, zarur axborotni talab qilib olishda mansabdor shaxslar va davlat organlari bilan hamkorlik qilmoqda Qonun qabul qilingunga qadar ham Inson huquqlari bo`yicha vakil mamlakat Konstitutsiyasi doirasida faoliyat ko’rsatib keldi. Jumladan, birgina 1996-yilda Inson huquqlari bo`yicha vakil hamda fuqarolaming konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi bo`yicha komissiya a'zolari 700 dan ortiq murojaatni ko`rib chiqdi. Ana shunday arizalarning tegishli qismidagi dalillar o’z tasdig`ini topgan va zarur choralar ko’rilgan.

Inson huquqlari bo`yicha vakil BMTning Inson huquqlari bo`yicha komissiyasining Jenevada bo`lib o`tgan 52-sessiyasining majlisida qatnashdi va so’zga chiqdi. Chet ellarga xizmat safari davomida Inson huquqlari bo`yicha vakil BMT seminarida, BMTriing Sharqiy Yevropa va MDH mamlakatlaridagi vakillarining mintaqaviy uchrashuvida so’zga chiqdi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning bir qator kengashlari hamda seminarlari ishida qatnashdi.

Inson huquqlari bo`yicha vakil faoliyatini tahlili shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda huquqiy, insonparvarlik, demokratik va fuqarolik jamiyat qurilishi uchun mustahkam poydevor qo`yildi Oliy Majlis "O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida", "O’zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi to’g’risida", "O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to’g’risida", "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida", "Siyosiy partiyalar to’g’risida" qonunlarni, Mehnat kodeksi (1995), "Fuqarolik Kodeksi"ning (1996) (birinchi va ikkinchi qismlari) kabi ko’plab qonunlar va qarorlar qabul qildi.

1999-yil 5 va 19-dekabr kunlari O’zbekiston Respublikasi ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisiga saylovlar bo`lib, saylangan deputatlardan O’zbekiston Parlamentining yangi tarkibi shakllandi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikkinchi sessiyasi "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlis birinchi sessiyasidagi ma'ruzasidan kelib chiqadigan "2000-2002-yillarga mo`ljallangan qonunchilik va nazorat faoliyatining ustivorlik jihatlari to'g`risida"gi hujjatni tasdiqladi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IV-sessiyasida (2000-yil 14-dekabr) Oliy Majlisning O’zbekiston xalqiga Murojaatida: "Yangi asr mamlakat uchun yangilanish va taraqqiyot davriga aylanishiga ishonamiz. Shu boisdan ham mustaqil yurtimizning yorug` istiqboli uchun barchamiz hamjihat bo`lib kurashaylik. Maqsadimiz -Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi va kelajak avlodning baxt-saodatidir"-deyilgan.

Mustaqillikning tayanch nuqtalaridan biri prezidentlik boshqaruvining joriy qilinishi bo’ldi. Bu bilan davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi shakllana boshladiki, Prezidentlik boshqaruvi shu tizimning o’zagidir.

1991-yil 29-dekabrda O’zbekistonda prezidentlik lavozimiga umumxalq saylovi bo`lib o’tdi.

O’zbekiston mustaqillik tomon yo'1 tutar ekan, birinchi kunlaridan boshlab, uning boshida Islom Abdug`aniyevich Karimov turdi. Asrlarga teng shu qisqa vaqtda erishilgan yutuqlar: mamlakatda O`rnatilgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik, tarixiy, milliy va diniy qadriyatlarimizning tiklanishi jamiyatda o`rnatilgan osoyishtalikni, mustaqil O’zbekiston Respublikasining xalqaro hamjamiyatda tutgan o`rnining ortib borishini butun xalqimiz, jahonning yirik davlat arboblari Islom Karimov nomi bilan bog`laydilar.

Mamlakatimizda barcha sohani qamrab olgan keng miqyosli islohotlarni uzluksiz davom ettirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 26-martda Prezident 1. Karimovning vakolatini 1997-yildan 2000-yilgacha uzaytirish yuzasidan umumxalq referendumini o`tkazishga qaror qildi. 2000 yil 11-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining navbatdagi majlisi -2000 yil 9 yanvar kuni bo`lib o`tgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi natijalari tasdiqlandi. Shu kuni Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Islom Karimov uchun 11 million 147 ming 621 saylovchi yoki saylovchilarning 91,90 foizi ovoz berdi. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Abdulhafiz Jalolov uchun 505 ming 161 saylovchi 4,17 foiz saylovchi ovoz berdi.

"O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g`risida"gi Qonunning 35-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Islom Abdug`aniyevich Karimovning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanganligi to’g’risida qaror qabiil qildi.

Amaldagi Konstitutsiyada Prezident davlat va ijro etuvchi hokimiyatning boshlig`i qilib belgilanishi ijro etuvchi hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan tadbir deb aytish mumkin. Mamlakatimizning ijro etuvchi hokimiyatining tarkibi Prezident tomonidan tayinlanib, Oliy Majlis tomonidan tasdiqianadi.

O’zbekistonda prezidentlik instituti o`rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar ketigashi hukumat sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Uning 1990-yil 30-martida Oliy Kengash tasdiqlagan yangi tarkibi 41 kishi, ya'ni Rayis, Bosh Vazir, uning ikki birinchi o’rinbosari, to`rt o’rinbosar, 19 vazir, 14 davlat qo`mitasi rayisidan iborat edi. Respublikada demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari faoliyati takomillashtirilib borildi. 1995 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning IT sessiyasi bo`lib, unda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi to’g’risidagi Prezidentning Farmonini tasdiqlash masalasi ko`rildi va sessiyada Vazirlar Mahkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi tasdiqlandi.

Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi ikkinchi yig`ilishida (2000 y. 11 fevral) mamlakatimiz Prezidenti tomonidan Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi tasdiqlandi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov yangi hukumatning mas'uliyatli faoliyatini quyidagicha bayon qildi:

"Vatanimiz o’z taraqqiyoti yo`lida yangi ufqlar va yangi maqsadlarga intilayotgan bir paytda, jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarini yangi bosqichga ko`tarish, ya'ni, hayotiraizni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish davrida bu javobgarlik nihoyatda ortadi.

Bu lavozimlarga tavsiya etilayotgan nomzodlar bir haqiqatni chuqur anglab, o’z ongidan, yuragidan o`tkazishlari kerakki, deydi I.A.Karimov-odamlarimizning ertangi hayotdan kutayotgan orzu-umidlarining ro'yobga chiqishi, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi bu rahbarlarning o’z vazifasini halol va malakali bajarishga, qolaversa, fidoyiligiga ko’p jihatdan bog`liq".

Boshqaruv tizimining boshqa bo`g`inlari ham bozor iqtisodining O’zbekistonga xos yo`liga moslashtirildi.

1991-yil 6-sentabrida Respublika mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish raaqsadida Mudofaa ishiari vazirligi tuzildi. Shu maqsadlarni ko’zlab uning tarkibida 1992 yil yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi milliy gvardiya brigadasi barpo etish lozim deb topildi. 1992-yil iyulida u Mudofaa Vazirligiga bo’ysundirildi.

Mustaqil O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi davlat idoralari tizimida tubdan o’zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatda 1990-yil dekabrida Davlat reja qo`mitasi Iqtisod komissiyasiga aylantirildi. 1992-yil 5-avgustida esa ushbu qo`mita va statistika davlat qo`mitasi negizida Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo`mitasi hamda joylarda uning tegishli idoralari barpo etildi, 1997-yildan ushbu qo`mita Makroiqtisodiyot Vazirligiga aylantirildi.

Xalq xo`jaligini boshqarishning yangi usuli sifatida konsernlar vujudga keltirildi. Bu avvalo iqtisodiy mustaqillik va bozor iqtisodiga o’tishzaruriyati bilan bog`liq bo’ldi. "O’zdonmahsulot", "O’zbekneftgaz" va boshqa ko’plab konsernlar shular jumlasidandir. 1991-yil 7-sentabrida O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat nrilliy banki tashkil qilindi.

Yuqoridagi keltirilgan ma'luraotlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, Sobiq Ittifoq manfaatlarini birinchi galda qondiruvchi idoralar tugatilib, yangi shakldagi qo`mitalar, konsernlar va vazirliklar tashkil etildi. Bu bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar sharoitida o’z milliy taraqqiyotiga mos, vatan mustaqilligini mustahkamlovchi boshqaruv tizimi vujudga keltirildi.

O’zbekistonda davlatning boshqaruvni to`liq monopoliya qilishdan cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta'minlashning yana bir yo`li mahalliy davlat bokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e'tirof etildi.

1990-1992-yillari O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingunicha bо`lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish, maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilindi.

Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to’g’risidagi" qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi organ-hokimlik va hokim lavozimi ta'sis etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo`yildi.

Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog`liqlikni kuchaytirish maqsadida, viloyatlar hokimlari O’zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-ijroiya komitetlari tugatildi

Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo, Konstitutsiyaning 99 va 102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1- moddasida belgilangan.

Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli hududda vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi va ayni paytda shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi.

Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O’zbekiston Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi tarkibiga kiradi.

Shuningdek "Mahalliy davlat hokimiyati to'g`risida"gi qonun (1993-yil, sentyabr), "Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to'g`risida"gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o’rin egallaydiki, ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.

Oliy Majlis palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining musfaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan turib mumkin emas deb qayd etdi. 2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.

So`nggi yillarda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi.

2002-yilning 27-yanvarida umumxalq referendumi o`tkazilib bunda O’zbekistonda ikki palatali parlamentga o`tish, Prezident vakolatini besh yildan yetti yilga uzaytirish masalalari hal qilindi. 11-chaqiriq Oliy majlisning X-sessiyasi (2002-yil dekabr) «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senat to'g'risida», «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to'g`risida» qonunlar qabul qildi.

2003-yilning 24-25-aprel II-chaqiriq Oliy Majlisning Xl-sessiyasi O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasiga tegishli o’zragishlar kiritadi. Xususan, Prezident vakolatining bir qismi yuqori palata deb nomlanuvchi Senatga o`tadi.

Prezident Vazirlar Mahkamasi rayisi lavozimidan voz kechadi; quyi palata deb nomlanuvchi Qonunchilik palatasida deputatlar doimiy ravishda ish olib boradi.

2004-yilning 26-dekabri va 2005 yilning 9-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikki palatasi saylovlar bo`lib o’tdi. O’zbekiston fuqarolarining faol ishtiroki va mahalliy hainda xalqaro tashkilotlar, xorijiy mamlakatlar vakillarining nazoratidan o`tgan saylov natijasida qonunchilik palatasiga 120 deputatlar saylandi. Bular Xalq demokratik partiyasidan 28 nafar, Liberal-demokratik partiyasidan 41, Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan 18, Milliy tikllanish demokratik partiyasidan 11, Adolat sotsial demokratik partiyasidan 10 nafar deputatlar saylandi. 12 deputat tashabbuskor guruhlardandir. Mahalliy hokimiyat organlaridan yuqori palata Senatga har viloyatdan 6 nafardan jami 84 senator saylandi, yana 16 senator Prezident tomonidan ko`rsatilgan.

Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko`tarildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o`n to`rtinchi sessiyasidagi ma'ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O’zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot strategiyasining asosiy yo`nalishlarini ko’rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor vo`nalish-mamlakat sivosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.

Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:

-avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o’rtasida muvozanatni ta'minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarur.

Demokratiyaning eng muhim t4moyili-odamlarning saylov huquqini, o’z xohish-irodasini erkin ifodajash, o’z manfaatlarini ro`yobga chiqarish va himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim.

Paval qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirishmasalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barchgt tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuaarolarni o’z-o’zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkaza bilish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat.

Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga katta umid bog`lanadi. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov: "Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma'nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya'ni o’z-o’zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir"-deydi.

O’z-o’zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga milliy an'analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo`lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo’ldi. Xususan, o’z-o’zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan tuyg`usining shakllanishiga, milliy g`ururning vujudga kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo’lishda katta ta'sir ko’rsatib kelgan.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o’z navbatida asosiy maqsad- fuqarolik jamiyatini qurishga ko`maklashmoqda.

O’z-o’zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog`liq. O’z-o’zini boshqarish organlari yoki raahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini ta'minlash kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda ishtirok etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir shaxsning ongini, ma'naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi salbiy jihatlarni yo`qotish uchun ish olib borish va milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analarga, Vatanga, davlatga va boshqa fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir.

Shuningdek, mahallalarda "Mahalla" xayriya jamg`armasi yordamga muhtoj oilalarga yordam ko`rsatmoqda. Bu jamg`arma 1994-yilda 200 ga yaqin shaxs va oilaga 41 ming 189 so`mlik yordam ko`rsatgan.

Faqat O’zbekistonga xos bо`lgan va aynan mahalla bilan bog`liq bо`lgan "Korxona-mahalla" iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid uyg`otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo’yicha shu turdagi 204 ta kichik va xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi ish bilan ta'minlangan.

-O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda "Aholini aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari rolini oshirish to'g`risida"gi farmoni ijtimoiy himoya sohasida o’z-o’zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni ko’zda tutadi: 1) fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari ijtimoiy ro`lini oshirish; 2) hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad ko`rsatishni takomillashtirish.

Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga o`tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni, samaradorligini oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan "Fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari to'g`risida"gi qonunning yangi tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan.

O’zbekistonda mahalla timsolida o’z-o’zini boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotlarning noyob shakli azaldan mavjud bo`lib kelgan. Mahallalarda obodonchilikka, xalqning ma'murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan ishlar soni ko’paydi. Mahalla davr o’zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi. Qadimiy va navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi.

O’z-o’zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi choralardan yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy xizmatlar ko`rsatadigan guzarlar faoliyatidir.

Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi. Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e'tiborga olinishi, ularni fuqarolik jamiyatining a'zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo`lib xizmat qiladi.

Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Prezident l.A.Karimov O’zining "Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz" nomii ma'ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday uqtiradi:

Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkazib borish zarur.

Bu borada O’zini-o’zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va mavqeyini oshirish, ularga ko’proq huquqlar berish katta ahamiyat kasb etadi.

Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo`lidagi ishlarimizning mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil etadi.

2003-yilning noyabr-dekabr oylarida fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga (mahallalarga) navbatdagi saylovlar bo`lib o’tdi. Ro`yxatga olingan saylovchilardan 12.mln.dan ortiq kishi, ya'ni 97% ovoz berishda qatnashdi. (2001 yilgi saylovlardan 85% qatnashgan edi.). Jami 8.360 nafar oqsoqollar va 80 mingdan ko’proq maslahatchilar saylandi.

Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir. Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan qonunlar asosida O’z vakolatlarini amalga oshiradi.

O’zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar sudlari, viloyat xo`jalik sudlari, harbiy sudlar.

Mazkur sudlarning huquqiy holati O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan "Sudlar to'g`risida"gi Qonunida bayon etilgan.

O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sudlov sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin sudlanmaganlarga, biron bir joyda ishlamasdan, mo`may pul topish yo`liga o`tib ketganlarga nisbatan belgilangan jazolarni qonun kuchidan to’la foydalanilmagan ishlarning jazo qismini yengil deb bekor qilib, og`irroq jazolashga o’z ko`rsatmasini beradi.

Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar tomonidan tayinlangan jazolar og`ir deb topilganligi sababli hukmlar o’zgartirilib, jazolar qisqartirilgan bo`lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan jazolar og`ir deb topilib, hukmlar o’zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy ishlar sudlanganlarning harakatida jinoyat farkibi yo`qligi sababli harakatdan to`xtatildi.

Og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib, hukmlar bekor qilingan bo`lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar belgilangan jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud majlisida ko`rish uchun yuborildi.

O’zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini shakllantirishda ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov ishlarini yurgizishga oid barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan O’zbekiston Respubiikasi "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti - harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish to'g`risida"gi qonun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya qilishning huquqiy asoslarini yaratdi.

Respublika xo`jalik sudlari istiqlolning so`nggi yillarida o’zlarining faoliyatini aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog`lab olib bormoqda. Xususan xo`jalik sudlari 1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko`rib chiqqan va 271,4 mlrd. so`m mablag`ni da'vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil mobaynida xo`jalik sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar hisobidan respublika byudjetiga 4,3 mlrd, so`m mablag` undirilgan.

2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko`rib chiqildi. Natijada, 53,4 mlrd. so`miik hajmdagi zarar da'vogarlar foydasiga undirib berildi. Mamlakat budjetiga 550 mln. so`m tushum tushirildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) "Adolat qonun ustivorligida" nomli ma'ruzasida sog`lom jamiyat uchun jinoyatchini jazolashdan ko`ra, jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o’tdi. Ma'ruzada O’zbekistonning deraokratiya va taraqqiyot yo`lidan mustaqil rivojlantirishning o`tgan o`n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida sodir etilgan tub o’zgartirishlarning muhimligi ta'kidlanib, sud-huquq tizimini takomillashtirish, jinoyat to’g’risidagi qonun hujjatlarini insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik jamiyati prinsiplariga muvofiq ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e'tibor berildi. Davlatimiz rahbari sudlar faoliyatiga baho berib "Sud bugungi kunda avvalgidek, hukmron kommunistik tizimning qatag`on va jazolash apparati emas balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchlj tarzda qo`riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda",-dedi. Shuningdek, ma'ruzada sud hokimiyati tizirnidagi kamchiliklarga ham to`xtalib o`tildi. Bu borada Prezident: "...afsuski sudyalar, prokuratura va tergov organlari xodimlari, bir so’z bilan aytganda, qabul qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bо`lgan kishilaraing dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o’zgarayapti. Eng avvalo jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adoiat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo’llanishini ta'minlashimiz zarur"-deydi. Ma'ruzada Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o’zgarishlar, masalan, 110 turdagi uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar toifasiga o`tkazish, 12 turdagi jinoyatni og`ir toifadan uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o`ta og`ir jinoyatlar toifasidan og`ir jinoyatlar toifasiga o`tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi. Shuningdek, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta'sir choralarini qo’llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi, butun jahonda muhokama etilayotgan muhim masalalardan biri o`lim jazosini jinoiyjazo chorasi sifatida qolayotganligi bilan bog`liq muammolar, qonunchiligimizda jinoiy jazo turi sifatida mol-mulkni musodara qilish jazosini qo’llash tartibini qayta ko`rib chiqish, voyaga yetmaganlar, ayollar va keksalarga nisbatan qo’llaniladigan jazo tizimini qayta ko`rib chiqish, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiiigini erkinlashtirish va demokratlashtirishda ishlarni ko`rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy ishlarni tergov qilish va sudda ko`rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo`shimcha va o’zgartirishlar jinoiy ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari tashlangan muhim hamda ma'suliyatli qadam ekanligi ta'kidlab o`tildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning VI sessiyasidagi ma'ruzasi yuzasida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qabul qilgan qarorining 2 bandida shunday deyiladi:

"Ma'ruzaning jinoiy jazolarni liberallashtirish, qonun ustivorligini ta’minlash, fuqarolar huquq va erkinliklarini, jamiyat hamda davlat manfaatlarini himoya qilish sari qaratilgan yo`lni hayotga tatbiq etishga (doir dasturiy xulosalari prokuratura, boshqa huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar faoliyati uchun asos qilib olinsin."

Insoniyat tarixida yangi davr-inson huquqlari davri boshlandi. girlashgan Miilatlar Tashkiloti 1995-2005 yillarni kurramizda "Inson huquqlari o`n yilligi" deb e'lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti l.A.Karimovning ma'ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bо`lgan quyidagi besh strategik yo`nalish belgilab berilgan:

Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta'minlash; 2. inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquqning umume'tirof etilgan taraoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish; qabul qilingan. 3.qonunlarga og`ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta'minlash; 4. sudlov islohotini amalga oshirish yo`li bilan sud tizimini demokratlashtirish; 5.aholi ayniqsa yosblar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot idoralari xodimlari, o’rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish.

Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti sud-huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni jadallashtirishdan iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi, prokuror va advokatlarni huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy rolini oshirish lozimligini taqqoslab ko`rsatadi. I.Karimov Oliy Majlis palatalarining qo`shma majlisida (2005y. 28 yanvar).

Xavfsiz jinoyatlarni ma'muriy choralar bilan almashtirish natijasida so`nggi 2,5 yil davomida 11 rnilrd. so`m undirildi. Har yuz ming kishiga hisoblaganda O’zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o`tamoqda. Bu ko`rsatkich AQShda 715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog`istonda 386 kishidan iborat.

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng o`tgan qisqa davr ichida insonning huquq va erkinliklari to’g’risida milliy qomjnchilik tizimini tashkil etuvchi yuzdan ortiq qonunlar qabul qilindi. O’zbekiston inson huquqlari bo’yicha 40 ga yaqin xalqaro shartnomaga qo`shildi va ularga bizning mamlakatimizda ham amal qilinmoqda.

O’zbekiston Respublikasida inson huquqlari va erkinliklarinj muhofaza qilishning ta'sirli vositasini barpo etish, xalqaro va huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barcha respublika aholisining inson huquqlari bo’yicha madaniyatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy Markazini tuzish to’g’risida" 1996-yil 31-oktabr farmoni e'lon qilindi.

O’zbekiston Respublika Oliy Majlisi 1997-yil 29-avgustda "Jamiyat huquqiy madaniyatini yuksaltirish Milliy dasturi"ni tasdiqladi. Dasturda: "Jamiyat va davlat taraqqiyotini hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarini huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda. Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e'tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida jamiyat va davlat oldidaturgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etilishini ta'minlaydi.

Milliy dasturning maqsad ahamiyati aholining barcha qatlamlarini huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo’lishlari hamda huquqiy bilimlarni kundalik hayotda qo’llay olishlari uchun huquqiy madaniyatni shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdir"-deb ta'kidlangan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o`rganish ishini yaxshilash haqida" (1997-yil, 25-iyun) farmoni e'lon qilindi. Ushbu farmonning 1-bandida shunday deyiladi:

"Aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidari olib borilayotgan ishlar davlat siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biri etib belgilansin".

Respublikamizda istiqlol yillari milliy davlatchilikni barpo etish borasida sobiq ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga, uning hokimiyat va bosbqaruv organlariga barham berish bilan bir vaqtda davlat va jamiyat hayotining yangi demokratik huquqiy asoslari yaratildi.

Demokratiyaning eng muhim tamoyili odarnlarning saylov huquqlarini amalga oshirish, o’z xohish-irodasini erkin ifodalash uchun zaryr huquqiy shart-sharoit, qonuniy asos yaratishdir. Shu bois mamlakatimizda mustaqillik yillarida xalqimizning o’z hohish-irodasinierkin ifoda etishni ta'minlovchi saylov tizimini shakllantirish va uni qonun bilan mustahkamlasb borasida talay ishlar qilindi.

1991-yil noyabrida Parlament "O’zbekiston Respublikasining prezidenti saylovi to'g`risida"gi qonunni qabul qildi. Ushbu qonun bilan birga Oliy Kengash 1991-yilda "O’zbekiston Respublikasi referendumi to'g`risida"gi qonunni ham qabul qildi. 1991-yil 29-dekabrida muqobillik asosida O’zbekiston tarixida birinchi marta respublika prezidentligiga saylovlar o`tkazildi.

Konstitutsiyamiz asosida 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g`risida"gi, 1994-yil 5-mayda qabul qilingan "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to'g`risida"gi, "Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to'g`risida"gi qonun va nihoyat "O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to'g`risida"gi qonunlari o’zbek saylov qonunchiligi tizimini huquqiy asoslarini tashkil qiladi.

Markaziy saylov komissiyasi to’g’risidagi alohida qonun qabul qilinganligi saylovlarni to’g’ri tashkil qilish, saylov qonunlarini to’la ishlashiga imkoniyat yaratadi va qonunlarni nazorat qilishni kuchaytirishda hamda saylovlarni tashkil etish va uni o`tkazishda davlat hokimiyati organlarining ortiqcha aralashuvini cheklaydi.

Saylov to’g’risidagi qonunlarni tahlil qilsak, unda jahon saylov tajribasida erishilgan eng demokratik tartiblarning huquqiy jihatdan mustahkamlanish bilan birga, O’zbekiston saylov tizimiga xos bо`lgan xususiyatlarning ham beigilanganligini ko`ramiz. Bu O’zbekiston saylov tizimigagina xos xususiyatdir.

Saylov tizimini isloh qilish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "O’zbekiston-kelajagi buyuk davlat" degan siyosiy dasturida asoslanib berilgan maqsad tomon harakatning yana bir muhim bosqichi, deb tushunraoq kerak.

Bizning saylov qonunchiligimiz ko’pgina xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlar tomonidan O`rganilmoqda.

Xususan, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining tegishli ekspertlari ham O’zbekiston saylov qonunchiligi mohiyati demokratik ekanligini, uning saylovlarni tashkil etish sohasidagi xalqaro huquqni tan olingan tamoyillariga mos kelishini ta'kidlaydilar.

Rossiya Federatsiyasi Markaziy saylov komissiyasi qoshidagi ilmiy-metodik kengash a'zolaridan biri:

"Men keyingi yillar davomida O’zbekistonda qabul qilingan saylov to’g’risidagi qonunlarni o`rganib chiqdim. Shuni alohida ta'kidlashimlozimki, amaldagi saylov to’g’risidagi qonunlaringiz jahon andoxalari darajasida ishlab chiqilgan bo`lib. bu qonunlar amaliyoti o’z oldiga huquqiy davlat barpo etishdek ulkan vazifa qo`ygan davlat uchun tayanch bo'laoladi",-deydi.

O’zbekistonda barpo etilayotgan demokratik, insonparvar fuqarolik jamiyatida fuqarolar o’zlarining siyosiy huquqlari va erkinliklarini davlat va jamiyat ishlarini bajarish ularni idora etishda faol qatnashisti orqaji amalga oshirilmoqda.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida ko’ppaitiyaviylik tizimining vujudga kelishi davlat hokimiyati oliy va mahalliy organlarinina, takomillashishida katta ahamiyat kasb etmoqda. Istiqlol yillari vujudga kelgan siyosiy partiyalar o’z faoliyatida o’zbek xalqining eng yaxshi demokratik an'analariga, adolat, ezgulik, tenglik va inson erkinligi kabi umuminsoniy qadriyatlar hamda g`oyalarga, axloqiy va odamiylik qoidalariga suyanadi. Ular o’z faoliyatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, "Siyosiy partiyalar to’g’risida" O’zbekiston Respublikasi 1996-yil 26-dekabr qonuniga va boshqa qonun hujjatlariga muvoflq, shuningdek o’z dasturlariga asosan amalga oshiradilar. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasida siyosiy partiyalarning huquqiy maqomi aniq va ravshan belgilab berilgan.

Ko’ppartiyaviylik demokratik taraqqiyot yo`lida erishgan muhim yutuqlardan biridir.

Birinchidan, demokratik fuqarolik jamiyati qurilishida siyosiy partiyaning o`rni va roli muntazam ravishda yoritib boradi; ikkinchidan, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayonida O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishda ko’ppartiyaviylik tizimi muhim demokratik institut hisoblanadi; uchinchidan, davlat bosh islohotchi sifatida siyosiy partiyalarining faoliyatini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega; to`rtinchidan, siyosiy partiyalarsiz vakillik demokratiyasini tasavvur etib bo`lmaydi; beshinchidan, siyosiy partiyalarning o`rni va mavqei ularning soni yoki vaqt bilan belgilanmaydi; oltinchidan, mamlakatda amalda ko’ppartiyaviylik muhiti qaror topishi yangi g`oyalar, muqobil takliflar bilan demokratik jamiyat qurilishiga xizmat qilishi lozim.

Ko’ppartiyaviylik asosida saylovlar o`tkazish quyidagilarni bildiradi: huquqiy jihatdan ro`yxatga olingan barcha siyosiy partiyalarning saylov kampaniyasida ishtirok etish; Konstitutsiya va qonun taiablari doirasida o’z nomzodlarini Oliy Majlis deputatligiga ko`rsatish huquqi va kafolatli shart-sharoitini yaratish; siyosiy partiyalarning barcha darajalardagi saylov komissiyalarining ishida qatnashish huquqi va kafolatli shart-sharoit yaratish; Oliy sudga zarur hollarda esa Konstitutsiyaviy sudga Oliy Majlisga saylovlar haqidagi qonunning buzilishi faktlari ustidan shikoyat qilish huquqidir.

Xalq demokratik partiyasi siyosiy partiya sifatida mamlakatda birinchilardan bo`lib 1991-yil 1-noyabrda tashkil topdi. 440 ming a'zoga ega bо`lgan bu partiya I-chaqiriq Oliy Kengashga 69 deputat sayladi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 48 deputat sayladi. A'zolarining soni 2001-yilning 1 mayiga kelib, 557 ming 168 ta bo’ldi.

Maqsadi-O’zbekistondagi har bir fuqaroning millati, dini, e'tiqodi, ijtimoiy ahvoli va kelib chiqishidan qafi nazar moddiy va ma'naviy barkamol hayot kechirish uchun keng imkoniyat yaratish, kishilarning konstitutsion huquqlari va erkinliklarini kafolatlash, ularning sha'ni va qadr-qimmati, tinch hayot kechirishini himoya qilish.

"Vatan taraqqiyoti" partiyasi 1992-yili 24-mayida tashkil topgan bo`iib, 35 ming a'zosi bor edi. 1 chaqiriq Oliy Kengashga 14 deputat saylandi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 20 deputat saylandi.

Maqsadi-O’zbekiston mustaqilligining iqtisodiy- ma'naviy asoslarini barpo etish, yurtimizni jahonning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylantirish.

O’zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi (SDP) 1995-yili 18-fevralda tashkil topdi va 30 ming a'zoga ega bo’ldi. Oliy Kengashdagi fraksiyasiga 47 deputat birlashdi. "Adolat" SDP sining hozirda 33 ming a'zosi bo`lib, ulardan II chaqiriq Oliy Majlisga 11 deputat saylandi.

Maqsadi - Mustaqil O’zbekiston hududida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan huquqiy demokratik davlat barpo etish, jamiyatda ijtimoiy adolatni yanada mustahkamlash, inson huquqlari, erkinliklari va burchlarini, yuksak ma'naviyat va ma'rifatni qaror toptirishga ko`maklashish.

O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi 1995 yil 3 iyunda tashkil topdi. MTDP a'zolarining soni dastlab 6 mingta bo`lib, hozirda 11 mingdan oshdi. II chaqiriq Oliy Majlisga bu partiyadan 10 kishi deputatlikka saylandi.

Maqsadi-Milliy manfaatlar zaminidagi yangi o’zbek davlatining asoslarini yaratish, huquqiy davlat va fuqarolar jamiyatini barpo etish, O’zbekistonni jahonning yetakchi davlatlari safiga olib kirish uchun xalqni safarbar qilish.

Fidokorlar milliy demokratik partiyasi 1998 yil 28 dekabrda tashkil topdi. Uning 20 ming 500 a'zosi bo`lib, II chaqiriq Oliy Majlis deputatlarining 34 nafari Fidokorlar milliy demokratik partiyasiga mansub a'zolardir. FMDP bilan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi 2000 yilning 14 aprelida birlashdi va 54 deputat Oliy Majlisda Fidokorlar Milliy Demokratik partiyasi fraksiyasini tuzdi.

Maqsadi - Erkin bozor iqtisodiga suyangan ochiq, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish, el-yurt hayot darajasini taraqqiy topgan davlatlar va xalqlar darajasiga ko`tarish, jahon hamjamiyatida davlatimiz va jamiyatimizning o’ziga munosib o’rin egallashigaamaliy hissa qo`shish.

O’zbekistonda"Xalq birligi" harakati ham 1995 yil iyundan faoliyat ko`rsatmoqda.

Harakatning asosiy maqsadi - ko’p millatlik mamlakatda xalqlar birligini yanada mustahkalash, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan barcha fuqarolarning huquq va kafolatlarini to’la-to`kis amalga oshirish va fuqarolik, vatanparvarlik tuyg`ularini rivojlantirishdan iborat.

Mustaqillik yillarida shakllangan ushbu partiyalarning dasturlarida sog`lom muxolifatchilik ko’rinmaydi. Faqatgina O’zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasi dasturida jamiyatda uchrab turgan ayrim qonunsizliklar, suiste'molchilik, oshna-og`aynigarchilik, tanish-bilishchilik, qarindosh-urug`chilik, aqidaparastlik illatlariga nisbatan muholifatda bo’lishi ta'kidlangan, xolos.

Siyosiy hayotni erkinlashtirish, siyosiy partiyalar faoliyatini kuchaytirish vazifalari ko`ndalang bo`lib turgan bugungi kunda partiyalar o’z o’rinlarini aniq topishmoqdalar.

Shu nuqtayi nazardan yondoshganda harakat dasturlarida o’zaro yaqinlik bо`lganligi sababli hamda demokratik jarayonlarining talablarini hisobga olgan holda ''Vatan taraqqiyoti" partiyasi bilan FMDPning o’zaro birlashishi ham shu ruhni o’zida aks ettiradi.

Mustaqillik yillarida respublikamizda jamoat tashkilotlarining saflari oshib, imkoniyatlari kengaydi.

Mustaqillikning dastlabki besh yilida jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar soni 1500 taga ko’payib, ularning soni 2300 taga yetdi: ular faqat aholi fikrlarining turli ko’rinishlarini ifoda etib qolmasdan, odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishga ham faol ta'sir ko`rsatmoqda.

Xususan, O’zbekiston kasaba uyushmalari 7,5 mln. a'zoni birlashtirib, jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirishda faol qatnashmoqda.

O’zbekiston xotin-qizlar qo`mitasi 1991-yil 1-martda tashkil topdi. Mamlakatimizda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik jarayonlarda ayollarni faol ishtirok etishi, xotin-qizlarni ma'naviy-ma'rifiy tarbiyalashda muhim rol o`ynamoqda.

Shuningdek "Nuroniy", "Ustoz", "Ulug`faek", "Umid", "Xotira" va shu kabi ko’plab jamg`armalar nodavlat tashkilotlar sifatida respublikamizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishda katta hissalarini qo`shmoqda.

2001-yilning 24-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "Kamolot" jamg`armasi faollarini qabul qildi va yoshlarning bu tashkilotini raustaqillik davridagi rolini oshirish vazifasini qo`ydi va "Kamolot" jamg`armasi yoshlarning haqiqiy yetakchisi, uyushtimvchisi va boshqaruvchi ommaviy tashkilotga aylanishini zarur deb topdi.

2001-yilning 25-aprelida O’zbekiston Milliy universitetining Madaniyat saroyida Respublika yoshlari vakillarining birinchi qurultoyida "Kamolot" yoshlar ijtimoiy harakati tuzildi. Qurultoydaijtimoiy harakatning nizomi va dasturi qabul qilindi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan buyon Respublika Prezidenti va hukumati tomonidan chuqur o`ylangan milliy siyosat amalga oshirilmoqda.

Davlat umummilliy siyosatiga miliiy siyosatdan tashqari iqtisodiy va sotsial, ilmiy-texnika, ta'lim va sog`liqni saqlash, xalqaro munosabatlar (tashqi siyosat) milliy xavfsizlik va boshqa siyosatlar kiradi.

O’zbekiston umummilliy siyosatining katta tizimida milliy aholi siyosati alohida o’rin egallaydi. Bu siyosat diqqat markazida millatidan qafi nazar inson turadi. Bunda milliy aholi siyosati respubiika aholisiga xos sifat ko`rsatkichlarini yaxshilashni ko’zda tutadi.

O’zbekiston polietnik, ya'ni ko’p elatli davlat turiga mansub bo`lib, davlatga o’z nomini bergan millat - o’zbeklar (1996-yil 1-yanvar holatiga ko`ra - 76,4%) - ahoii soni bo’yicha ko’pchilikni tashkii qiladi.

1999-yilga kelib bu muvozanatda qisman o’zgarish bo’ldi. Mamlakatimizda o’zbeklar aholining deyarli 80 foizini tashkil etsa, qolganlar esa kam sonli millatlar vakillaridir.

"Ijtimoiy fikr" markazi toraonidan respublika Baynalmilal madaniy rnarkaz hamda milliy madaniy markazlar vakillari ishtirokida "Mustaqil O’zbekistonda fuqarolarning - elatlararo va konfessiyalararo munosabatlari" yuzasidan 1999 yil 14-18 noyabrda sotsiologik so`rov o`tkazildi. unda o’z faoliyati bilan 150 mingdan ortiq kishini va yirik milliy guruhlarni qamrab olgan 24 ta MilHy madaniy markaz ishtirok etdi. Unga ko`ra quyidagicha asosiy xulosalar chiqarilgan:

• O’zbekistondagi barcha etnik guruhlar uchun eng asosiysi. O’zbekislonni O’z vatani deb his etishdir;

• turli elatlar va konfessiyalar vakillari o’zaro hurmat, tushunish va to'la 1 kelishuvchanlik muhitida faoliyat ko`rsatmoqdalar;

• O’zbekiston fuqarolari, ularning mitlatidan qafiy nazar, mustaqil O’zbekistondagi elatlararo kelishuv va moslashuvchanlik fenomeni-davlatimizdagi barqarorlik va fuqarolar tinchligining eng muhim 1 faktorlaridan biridir, degan yagona fikrdalar;

• fuqarolarning millatlaridan qafi nazar ularning huquqiy tengligi, iqtisodiy va ijtimoiy erkinligi uchun davlat tomonidan barcha sharoitlar yaratilgan;

• tub millat boshqa etnik guruhlar bilan birgalikda umumijtimoiy tafakkurni shakllantirish jarayonlarini tezlashtirish va rag`batlantirishning ulkan salohiyatini tashkil etadi, yuzaga kelgan millatlararo munosabatlar esa tinchlik va barqarorlikni, har bir oilaga munosib hayotni ta'minlash kafolati bo`lib xizmat qiladi;

• kelajakda bashorat etish mumkinki, O’zbekistondagi elatlararo va konfessiyalararo mutanosiblik o’zbek xalqining ma'naviy yangilanishi va milliy tafakkurning o`sishi bilan chambarchas bog`liq holda jamiyatning yangilanish va uning demokratiyalashuvida kuchli turtki bo`lib xizmat qiladi, "respublikaning jahon hamjamoatchiligi biian integratsiyasi uchun qulay sharoitlar yaratadi"

Ma'lumki, dunyodagi barcha mamlakatlarda ommaviy axborot vositalari yetakchi o’rin tutadi. Gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalari har bir davlatda omma bilan hokimiyat o’rtasida o’ziga xos aloqa vositasi, oshkoraiik ko’zgusi, haqiqat jarchisi bo`lib xizmat qiladi. Mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi rol o`ynaganligi uchun ham ularga to`rtinchi hokimiyat tusini berish ommalashgan. Davlat boshqaruv organlari demokratiyariing muhim tayanchi bо`lganligi uchun ham ommaviy axborot vositalari bilan maslahatlashishga, takliflarini e'tiborga olishga majburdir. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida: "Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to’g’riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo'l qo`yilmaydi",-deyilgan. Ko’rinib turibdiki, ommaviy axborot vositalarining rolini oshirish, erkinligini ko`rsatish, ularning xalqqa sadoqat bilan xizmat qilishi alohida ta’kidlanadi.

Sovet tuzumi barcha totalitar va avtoritar tuzumlar kabi ommaviy axborot vositalarini muhim tashviqot va targ`ibot vositalari hisoblar edi hamda matbuotdan, radio va televideniyedan aynan shu maqsadda-xalqni lcommunistik mafkurani kerakli yo`nalishda targ`ib va tashviq qilishda foydalandi.

Ommaviy axborot vositalari mustabid tuzimga bo’ysungan bo`lib, bir xil fikr, bir xil qarash barcha gazeta va jurnallarga xos edi. Bu kishilarimizni fikriy qoloq qilib qo`ydi.

O’zbekiston Respublikasining "Ommaviy axborot vositalari to'g`risida"gi Qonuni mamlakatimizdagi barcha gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalarini dunyo miqyosiga olib chiqish uchun xizmat qiluvchi asosiy dasturga bo’ldi.

O’zbekistonda 2001-yil l-yanvargacha-390 ta gazeta; tajurnal; 2 ta axborot agentligi; 52 ta telestudiya; 5 ta radiostudiya; 3 ta teleradiostansiyalar kabi ommaviy axborot vositalari mavjud bo`lib, ular erkin faoliyat ko`rsatmoqda.

Oliy majlisning palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining mustaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan mumkin emas deb qayd etdi.

2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.

Prezidentimiz Islom Karimovning shaxsan tashabbusi va sa'y-harakatlari bilan yana ikki Qonun: O’zbekiston Respublikasining "Jurnalistlik kasbini himoya qilish to’g’risida" hamda "Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida" Qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar tom ma'noda ko’plab taraqqiy etgan mamlakatlarda ham mavjud bo`lmagan qonunlardir. Ushbu qonunlar fuqarolarning axborot qidirib topish, olish, uzatish va tarqatish huquqini to’la miqyosda ta'minlaydigan huquqiy qurol bo`lib, aholi uchun axborot olish va yetkazishning bosh vositachisi deb qaraluvchi jurnalistning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun huquqiy asosni vujudga keltirdi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti L.Karimov ommaviy axborot vositasi to’g’risida I chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining (1996-yiI, avgust) 6-sessiyasida shunday degan edi:

"Matbuot, axborot vositalari demokratik rivojlanishi uchun ulkan ahamiyatga ega. Biroq shuni ham e'tirof etish kerakki, demokratlashtirish jarayonida hozircha ommaviy axborot vositasining faol roli sezilmayapti.

Ular shu paytgacha o’zlarini "to`rtinchi hokimiyat" sifatida namoyonqilganlari yo'q".

Istiqlol yillarida ommaviy axborot vositalari mansabdorlarning to`rachiligi, korrupsiya, mustabidlik va boqimandalik psixologiyasi yo`lida mustahkam g`ov bo`lib, qonunchilikni ro`yobga chiqarish islohotlarning borishi va inson huquqlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilishningta'sirchan vositasi bo`lib qolmoqda.

O’zbekiston mustaqilikka erishgandan so`ng xorijiy ommaviy axborot vositalari bilan aloqa o`rnatish masalasi tashqi siyosiy faoliyatimizning asosiy yo`nalishlarjdan biriga aylandi. Chunki O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qanchalik tez kirib borishi ana shu axborot vositalari tarqatadigan xabarlarining to’g’riligiga bog`liq.

Ayni paytda shu ommaviy axborot vositalari har bir kishi o’z fikrini ifoda eta olishiga imkon beradigan erkin minbar bo’lishi kerak. Ayni vaqtda ular jamiyatimizning demokratik qadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilishi, odamlarning siyosiy, huquqiy va iqtisodiy ongini shakllantirish bo’yicha faol ish olib borishi lozim.

1997-yil 27-may kuni Milliy matbuot markazida "Jurnalistlarning huquqiy madaniyati va huquqiy bilimlarini oshirish - davr talabi" mavzuida anjuman bo’ldi.

Matbuot, radio va televideniye siyosatga ta'sir ko`rsatish, siyosiy jarayonlarning tarkibiy qismiga hamda milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasini keng xalq ommasiga yetkazishning. jamiyatni demokratiyalashtirishning o`tkir quroliga aylantirishi lozim. Shundagina to’la ma'nodagi to`rtinchi hokimiyat-ommaviy axborot vositalari tizimi vujudga keladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston ijtimoiy hayotida televideniye va radio rolini ko`tarish to'g`risida"gi 1997-yil 7-maydagi Farmoni yuqorida ko`rsatilgan masalalarni me'yoriy tartibga solishda ko`riladigan chora-tadbirlarning ommaviy ifodasi bo’ldi.

Ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida yaratilgan boshqaruv tizimi va uning qonunchilik asoslari, fuqarolik jamiyati mamlakatda inson huquqlarini himoya qilishga va huquqiy demokratik davlat barpo etilganligini kafolatlaydi. Zero, Prezident LKarimovning Oliy Majlis II chaqiriq IX sessiyasida so’zlagan nutqi (2002-yil, 29- avgust), Qonunchilik palatasi va Senat qo`shma yig`ilishidagi ma'ruzasida (2005-yil, 28-yanvar) omrnaviy axborot vositalarining jamiyat hayotidagi o`rni va rolini oshirish to’g’risida amaliy takliflarni ilgari surdi.

20-Mavzu: O’zbekiston zamonaviy rivojlanish bosqichida. Xarakatlar stategiyasi

O’zbekiston zamonaviy rivojlanish bosqichida. Xarakatlar stategiyasi

Reja:

1. 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi mazmun mohiyati.

2. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish.

3. Iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish

4. Ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishining maqsad va vazifalari.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

12. “Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga (keyingi o‘rinlarda Harakatlar strategiyasi deb yuritiladi) muvofiq, davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish, qonun ustuvorligini ta’minlash hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohani rivojlantirish va liberallashtirish, xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish davlat va jamiyatni modernizatsiya qilishning muhim maqsadlari etib belgilandi. Ushbu maqsadlarga erishishning muhim sharti amalga oshirilayotgan islohotlar, qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlar va davlat dasturlarining to‘liq ro‘yobga chiqarilishini ta’minlay oladigan, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini o‘z vaqtida aniqlaydigan va samarali hal qiladigan davlat boshqaruvi tizimining aniq faoliyat ko‘rsatishi hisoblanadi.

SHu bilan birga, Harakatlar strategiyasini amalga oshirish jarayonining tizimli tahlili va aholi bilan muloqot natijalari davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining (keyingi o‘rinlarda ijro etuvchi hokimiyat organlari deb yuritiladi) faoliyatini tashkil etishda islohotlarni to‘liq ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiluvchi jiddiy kamchiliklarning saqlanib qolayotganligidan dalolat bermoqda. Xususan:

ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini tashkil etish asoslari hududlarni rivojlantirish sur’atlarini pasaytiruvchi, joylarda to‘planib qolgan muammolarning o‘z vaqtida hal etilishini ta’minlamayapti. Ijroetuvchihokimiyatorganlari (vazirliklar, davlatqo‘mitalari, agentliklar, qo‘mitalar, markazlar, inspeksiyalar) huquqiymaqominingayrimholatlardaaniqchegaralabqo‘yilmaganligiularningdavlatapparatidagianiqo‘rnivarolinianiqlashimkoninibermayapti;

ayrimijroetuvchihokimiyatorganlarigayuklatilganvazifalarningdeklarativxaraktergaegaligi, ularniamalgaoshirishningtashkiliy-huquqiymexanizmlarietarliemasligi, vazifalarningtakrorlanishivadavlattomonidanortiqchatartibgasolishholatlariningmavjudligiamalgaoshirilayotganislohotlarsamaradorligigasalbiyta’sirko‘rsatmoqda. Ijroetuvchihokimiyatorganlaritomonidanulargaxosbo‘lmaganfunksiyalarningbajarilishi, shuningdek, sezilarlidarajadakvazidavlatsektorning (xo‘jalikboshqaruviorganlari, davlatunitarkorxonalari) mavjudligiiqtisodiyottarmoqlarivaijtimoiysohaningdavlattomonidanhaddantashqaritartibgasolinishigaolibkelmoqda;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatinimuvofiqlashtirishvanazoratqilishningamaldagitizimiqabulqilinayotganqarorlarningijrosigato‘sqinlikqilayotgantizimlimuammolarnio‘zvaqtidaaniqlashvabartarafetishnita’minlamayapti. Davlat-hokimiyatvakolatlariberilganko‘plabidoralararokollegialorganlarning (komissiyalar, kengashlar, ishchiguruhlarvaboshqalar) mavjudligiijroetuvchihokimiyatorganlarivazifavafunksiyalariningo‘rniniegallashga, qabulqilinayotganqarorlarvaaniqnatijalargaerishishuchunjavobgarlikningsusayishigaolibkelmoqda;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatinibaholashmexanizmlarifaqatholatlarniqaydetishvastatistikma’lumotlarnijoriyto‘plashdaniboratbo‘lib, buaksariyathollardajoylardagiishlarninghaqqoniyholatiniaksettirmaydi;

ijroetuvchihokimiyatorganlarivaularrahbarlarijavobgarliksohalarininganiqchegarasi, ayniqsa, joylardaijroetuvchihokimiyatorganlariningichkiidoraviyvaidoralararoo‘zarohamkorliginingta’sirchanmexanizmlarimavjudemas;

davlatfunksiyalarivavakolatlarininghaddantashqarimarkazlashtirilganligihududlarnirivojlantirishdasturlarinishakllantirishvaaholiningengmuhimmuammolarinihalqilishdamahalliyijroetuvchihokimiyatorganlariroliningpasayishigaolibkelmoqda;

boshqaruvjarayonigaishlarnirejalashtirishvatashkiletishningzamonaviyinnovatsionuslublarini, ilg‘oraxborot-kommunikatsiyatexnologiyalarinijoriyetishdarajasiqabulqilinayotganqarorlarningsamaraliamalgaoshirilishinita’minlashvauningjarayoninitezkorkuzatibborishimkoninibermaydi, shuningdek, davlatboshqaruviniortiqchabyurokratlashtirishvauningyuqorisarf-xarajatlariningsababihisoblanadi;

xo‘jalikboshqaruviorganlaritomonidandavlatningtartibgasolishvaxo‘jalikfunksiyalariqo‘shibolibborilishi, etarlidarajadamoslashuvchanlikkavabozorgayo‘naltirilganlikkaegabo‘lmagan, eskirgantarmoqboshqaruvtizimi, individualimtiyoz, preferensiyavaafzalliklarningasossiztaqdimetilishisog‘lomraqobatmuhitiningrivojlanishigato‘sqinlikqilmoqda;

ijtimoiyvadavlat-xususiysheriklikningrivojlanmaganliginodavlatnotijorattashkilotlarivatadbirkorliksub’ektlariningdolzarbijtimoiy-iqtisodiymuammolarnihaletishdagiishtirokinicheklaydihamdaoqibatdabyudjetxarajatlariningkamayishinita’minlamaydi;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatiningetarlidarajadaochiqvashaffofemasligi, jamoatchiliknazoratiningkuchsizmexanizmlarihaddantashqaribyurokratiyagavakorrupsiyaningturliko‘rinishlarigaolibkelmoqda. Davlatxizmatlariniko‘rsatishdarajasiaholivabiznesningistakvatalablarigajavobbermayapti, davlatboshqaruvitizimigabo‘lganishonchnioshirishimkoninibermayapti;

ayrimrahbarlardalozimdarajadamas’uliyatvatashabbuskorlikningmavjudemasligihududlarnikompleksijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishbo‘yichaqo‘yilganvazifalarnivamaqsadliko‘rsatmalarnio‘zvaqtidahamdasifatlihaletishgasalbiyta’sirqilmoqda. Davlatxizmatiningunifikatsiyalanganhuquqiyasoslari, davlatxizmatchilariningmaqominibelgilovchiyagonanormalar, ularningfaoliyatinibaholashmezonlarishakllantirilmaganligidavlatxizmatchilariningprofessionalkorpusiniyaratishimkoninibermayapti;

ijroetuvchihokimiyatorganlarixodimlariniijtimoiy-moddiyhimoyaqilishningpastdarajadaekanligi, yuklatilganjavobgarlikdarajasiningularijtimoiy-huquqiyholatigamuvofiqkelmasligi, mehnatgahaqto‘lashvaijtimoiyta’minotjamg‘armasinishakllantirishningyagonaprinsiplarimavjudemasligimalakalikadrlarningdavlatxizmatidanchiqibketishihamdakorrupsiyaviyholatlar, davlattomonidanajratilayotganmoliyaviyresurslarningadolatsizvanomutanosibtaqsimlanishiuchunsharoityaratmoqda.

Davlat boshqaruvi tizimidagi mavjud kamchiliklar jamiyatning o‘sib borayotgan talablariga lozim darajada munosabat bildirish, joylarda to‘planib qolgan muammolarni hal qilish, iqtisodiyotni jadal rivojlantirish, oqibatda esa odamlarning hayotida kutilayotgan ijobiy o‘zgarishlarga erishishni ta’minlash imkonini bermaydi. SHu munosabat bilan quyidagi asosiy yo‘nalishlarni nazarda tutuvchi Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali davlat boshqaruvining konseptual yangi modelini shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi:

I. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish.

1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari, shu jumladan, ularning tarkibiy va hududiy bo‘linmalarini tashkil etish va tugatishning ma’muriy apparat, byudjet yuklamasi asossiz oshishi va davlat boshqaruvini byurokratlashtirishning oldini olishga qaratilgan aniq mezonlari hamda tartib-taomillarini joriy etish.

2. Real ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga salbiy ta’sirga yo‘l qo‘ymaslik, respublika va hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etish, shuningdek, kadrlar va moddiy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlashni hisobga olgan holda, ijro etuvchi hokimiyat organlari, ularning tuzilmalari va bo‘linmalarini optimallashtirish.

3. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tegishli departamentlari bilan o‘zaro hamkorligi mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish hisobiga biriktirilgan sohada davlat siyosati amalga oshirilishi uchun ularning mustaqilligi hamda javobgarligini oshirish.

4. Ma’muriy tartib-taomillarni optimallashtirish, boshqaruv jarayonini avtomatlashtirish, hududlar va butun mamlakatda yuzaga kelayotgan tahdid va muammolarga o‘z vaqtida hamda munosib ta’sir ko‘rsatish uchun axborot almashishning samarali tizimini shakllantirish maqsadida barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatida “Elektron hukumat” tizimi va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada keng joriy etish.

5. Quyidagilar orqali davlat xizmatlari ko‘rsatish tizimini yanada takomillashtirish:

“yagona darcha”, shu jumladan, idoraviy markazlar negizida jismoniy va yuridik shaxslarga davlat xizmatlari ko‘rsatish yagona markazlarini tashkil etish;

barcha davlat xizmatlarini tartibga solish, ularni yagona reestrga kiritish;

davlat xizmatlari ko‘rsatishda ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan idoralararo hamkorlik orqali olish lozim bo‘lgan hujjatlar va ma’lumotlarning ro‘yxatini belgilash va bosqichma-bosqich kengaytirish.

6. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning mansabdor shaxslarining qarorlari va harakatlari (harakatsizligi) ustidan yuqori turuvchi organlarga shikoyat qilish tartibini takomillashtirish, nizolarni sudgacha hal qilish usuli sifatida jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini kollegial eshitish mexanizmlarini joriy etish orqali ma’muriy adliya tizimini rivojlantirish.

II. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari (funksiyalari, vakolatlari)ni, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorlik jarayonlarini takomillashtirish.

1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining aniq vazifalari (funksiyalari, vakolatlari) va javobgarlik sohasini belgilash, har bir vazifa va funksiyani amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydigan, shu jumladan, axborot-tahliliy qo‘llab-quvvatlash, strategik rejalashtirish, loyiha boshqaruvi, tartibga solish funksiyalarini amalga oshirish, davlat xizmatlari ko‘rsatish masalalari bo‘yicha ma’muriy tartib-taomillar hamda reglamentlarni joriy etish.

2. Hududlarni rivojlantirish bo‘yicha vazifalarni hal qilishda barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlarining samarali ishini tashkil etish va kuchlarini safarbar etish, shuningdek, tor idoraviy yondashuv holatlarining oldini olish imkonini beruvchi ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilishning “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni – Vazirlar Mahkamasi – respublika davlat boshqaruvi organlari – tarkibiy va hududiy bo‘linmalar – mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari” ta’sirchan tizimini joriy etish.

3. Tegishli vakolatlarni aniq davlat organlariga o‘tkazish va ularga qabul qilinayotgan qarorlarning natijasi uchun javobgarlikni yuklash orqali davlat-hokimiyat vakolatlari berilgan idoralararo kollegial organlarni (komissiyalar, kengashlar, ishchi guruhlar va boshqalar) tubdan qisqartirish.

4. Hududlarning o‘ziga xos xususiyatlari va joylardagi dolzarb muammolarni kompleks hal etish zaruratini hisobga olgan holda, davlat va hududiy rivojlantirish dasturlarini shakllantirishda hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlarining tashabbuskorligini oshirish hamda rolini kuchaytirish.

5. Maqsadli indikatorlarga erishishga va strategik rivojlanish dasturlarini amalga oshirish samaradorligiga asoslangan barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning rahbarlari faoliyatini, shu jumladan, dasturiy byudjetlashtirish va vakillik hokimiyati organlari tomonidan ular hisobotlarini eshitish yo‘li bilan baholashning prinsipial yangi tizimini joriy etish.

6. Normativ-huquqiy hujjatlarni ularning ta’sirini lozim darajada baholamasdan qabul qilishga yo‘l qo‘ymaslik, shuningdek, kollizion normalar, ikki xil sharhlash, korrupsiya ko‘rinishlari va davlat tomonidan ortiqcha tartibga solish holatlariga olib keluvchi idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilish amaliyotini bosqichma-bosqich bartaraf etishni nazarda tutuvchi “aqlli tartibga solish” modellarini va qabul qilinayotgan qarorlarning tartibga solish ta’sirini tahlil qilishning standartlashtirilgan uslubiyotini joriy etish.

7. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini mavjud muammolarning oqibatlariga qarshi kurashishga emas, uning sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etishga yo‘naltirish maqsadida ayrim davlat funksiyalarini jamoatchilik nazorati sub’ektlariga o‘tkazish va ortiqcha ma’muriy tartibga solishni kamaytirish orqali tartibga solish vositalarini takomillashtirish.

8. Ishni tashkil etishning aniq natijalarga erishishga qaratilgan zamonaviy uslublarini (sifat menejmenti, indikativ rejalashtirish, autsorsing, kraudsorsing) joriy etish.

9. Rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini monitoring qilish jarayoniga fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlari bilan ochiq muloqotni ta’minlaydigan jamoatchilik bilan hamkorlikning zamonaviy shakllarini (virtual qabulxonalar, “ishonch telefonlari”) keng joriy etish.

III. Iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish.

1. Eng zarur iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalarda (sanoat, transport, energetika va boshqalar) sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, davlat va tijorat manfaatlari to‘qnashuvini bartaraf etishga qaratgan holda, boshqaruv tizimini takomillashtirish.

2. Xususiy sektor samarali faoliyat ko‘rsatayotgan sohalarda davlat ishtirokidagi tijorat tashkilotlarini tuzishga cheklov choralarini belgilash va amaldagi korxonalarni qayta tashkil etish, shuningdek, sog‘lom raqobat muhitining rivojlanishini cheklayotgan alohida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga eksklyuziv huquqlar, individual imtiyozlar hamda preferensiyalar berish amaliyotidan voz kechish.

3. Iqtisodiy faoliyatda, eng avvalo, davlat unitar korxonalarini tashkil etish va faoliyatini boshqarish, ishonchli boshqaruvchilar va davlatning ishonchli vakillari vakolatlarini, ularning iqtisodiy va boshqaruv samaradorligini oshirish, birinchi navbatda, davlat aktivlarini boshqarish tizimining moliyaviy shaffofligi va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni boshqarishning korporativ mexanizmlarini rivojlantirish sohalarida davlat ishtirokining aniq bozor mexanizmlarini ishlab chiqish.

4. Nazorat vakolatiga ega ijro etuvchi hokimiyat organlarini ("O‘zdavneftgazinspeksiya", "O‘zdavenergonazorat" va boshqalar) ularning nazorati ostidagi xo‘jalik boshqaruvi organlari (“O‘zbekneftgaz” AJ, “O‘zbekenergo” AJ va boshqalar) hisobidan moliyalashtirish amaliyotidan voz kechish.

5. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning dolzarb masalalarini (ta’lim, sog‘liqni saqlash, turizm, kommunal xo‘jaligi, yo‘l-transport infratuzilmasi) hal qilishda nodavlat notijorat tashkilotlari va tadbirkorlik sub’ektlarining keng ishtirokini ta’minlashga hamda byudjet xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan ijtimoiy va davlat-xususiy sheriklikning huquqiy va institutsional bazasini takomillashtirish.

6. Litsenziyalash, sertifikatlashtirish, akkreditatsiyadan o‘tkazish va ruxsat berish tartib-taomillari orqali davlat funksiyalarining lozim darajada bajarilishi ustidan davlat nazorati mexanizmlarini joriy etgan holda ularning ayrimlarini xususiy sektorga o‘tkazish. Ayni vaqtda davlat nazoratining ortiqcha ma’muriy choralarini (litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillari), shu jumladan, ularni muqobil tartibga solish turlariga (javobgarlikni majburiy sug‘urtalash, muvofiqlikni deklaratsiyalash va boshqalar) almashtirish orqali qisqartirish.

IV. Vertikal boshqaruv tizimi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamkorligining mexanizmlarini takomillashtirish.

1. Respublika davlat boshqaruvi organlari vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati organlariga, viloyatdan tuman (shahar) davlat hokimiyati organlariga o‘tkazishni nazarda tutgan holda, davlat boshqaruvini bosqichma-bosqich nomarkazlashtirish. Davlat boshqaruvining turli darajadagi o‘zaro funksiya va vakolatlarini, xususan, umumdavlat miqyosidagi strategik masalalarni respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarida qoldirish, shuningdek, ular tomonidan mahalliy davlat hokimiyati organlariga berilgan vakolatlardan lozim darajada foydalanayotganligi ustidan nazorat qilishni aniq chegaralash.

2. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy imkoniyatlarini, shu jumladan, mahalliy byudjetga soliq ajratmalarini ko‘paytirish hamda hududlarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadida mahalliy davlat hokimiyati organlarining soliq solish bazasini kengaytirishdan manfaatdorligini kuchaytirish orqali kengaytirish.

3. Hokimning mahalliy hokimiyat vakillik organining rahbari sifatidagi maqomini unda ijro etuvchi hokimiyat rahbari maqomini saqlagan va xalq deputatlari Kengashlarining kotibiyatini tuzgan holda qayta ko‘rib chiqish orqali mahalliy davlat hokimiyati tizimini tashkil etishda hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining amaliy ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash.

4. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining, ayniqsa, xalq deputatlari Kengashlarining ijro etuvchi hokimiyat organlari hududiy bo‘linmalari faoliyatini nazorat qilish bo‘yicha roli va mas’uliyatini oshirish.

5. Tegishli vakolatlarni hokimga bosqichma-bosqich o‘tkazish orqali hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlarining rahbar kadrlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yish masalalarida mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlarini kuchaytirish.

6. Kelgusida mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari va hokimlar faoliyati ustidan ta’sirchan jamoatchilik nazoratini ta’minlashga qaratilgan hokimlarni saylash tartibini joriy etish.

7. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning dolzarb masalalarini hal etishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining rolini va faoliyat samaradorligini oshirish.

V. Davlat boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish.

1. Mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishning uzoq muddatli ssenariylari asosida ustuvor soha va tarmoqlarni innovatsion rivojlantirishning kelajakdagi modellarini shakllantirish imkonini beradigan strategik rejalashtirish tizimini yaratish.

2. Davlat xizmatlari ko‘rsatishning tartib-taomillarini optimallashtirish va soddalashtirishni, davlat organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ta’minlaydigan davlat boshqaruvining innovatsion shakllarini joriy etish.

3. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatni rivojlantirish sohasini, shu jumladan, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish bo‘yicha har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda unga investitsiyalarni keng jalb qilish, ularni yanada rivojlantirishni ta’minlaydigan normativ-huquqiy bazani shakllantirish.

4. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatning zamonaviy yutuqlarini joriy etishning samarali mexanizmlarini, shu jumladan, ilmiy-eksperimental ixtisoslashtirilgan laboratoriyalar, yuqori texnologiyalar markazlari va texnoparklarni tashkil etish orqali yaratish.

5. Tabiatni muhofaza qilish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni, shu jumladan, muqobil va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini qo‘llashni rivojlantirish, suvni tozalash hamda chuchuklashtirishning zamonaviy shakllarini kengaytirish, undan oqilona foydalanish orqali keng joriy etish.

VI. Professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish.

1. Davlat xizmatchilarining professional korpusini yaratish maqsadida davlat xizmatini tashkil etish, shu jumladan, huquqiy maqomi, davlat xizmatchilarining klassifikatsiyasi, xizmatga qabul qilishning shaffof mexanizmlari (tanlov asosida), kadrlar zaxirasini shakllantirish, xizmatni o‘tash, axloq normalariga rioya etilishini ta’minlash masalalarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida yagona davlat kadrlar siyosatini amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan ixtisoslashtirilgan organni tashkil etish.

3. Davlat boshqaruvi sohasida mutaxassislar tayyorlashning va davlat xizmatchilari malakasini oshirishning maxsus ta’lim yo‘nalishlarini ishlab chiqish, shaxsiy yutuq, bilim va kasb mahorati asosida ularning faoliyati samaradorligini baholashning zamonaviy uslublarini joriy etish.

4. Davlat xizmatining jozibadorligini oshirish, korrupsiyaning yuzaga kelish xavfi va mansab suiiste’molchiligini kamaytirish imkonini beradigan davlat xizmatchilari mehnatiga haq to‘lash va ijtimoiy ta’minotining zamonaviy tizimini yaratish.

5. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining shaffofligi va ochiqligini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarga axborot taqdim etishning zamonaviy shakllarini joriy qilish, jamiyat va biznes bilan o‘zaro hamkorlik qilishda ortiqcha ma’muriy sarf-xarajatlarga barham berish.

6. Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish, aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yishning yangi, samarali mexanizm va uslublarini joriy etish.

7. Ish vaqti va moddiy-ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanish hisobiga ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining mehnat unumdorligini oshirish.

VII. Ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishidan kutilayotgan natijalar.

1. Kutilayotgan islohotlarning to‘liq amalga oshirilishini ta’minlashga, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muammolarini o‘z vaqtida aniqlash va samarali hal etishga qodir bo‘lgan, innovatsion rivojlanishning umumjahon tendensiyalariga javob beradigan davlat boshqaruvi tizimini yaratish, shu jumladan, quyidagilar orqali:

ortiqcha va o‘ziga xos bo‘lmagan vazifa, funksiya va vakolatlarni bartaraf etish, takrorlash va parallelizmni tugatish hisobiga davlat boshqaruvi tizimini optimallashtirish hamda nomarkazlashtirish;

davlat boshqaruvini byurokratiyadan xoli qilish va uning sarf-xarajatlarini pasaytirish, boshqaruv qarorlari qabul qilish tizimining faoliyat samaradorligini va shaffofligini oshirish;

strategik rejalashtirish, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalar tizimini joriy etish;

iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish hamda boshqaruvning sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligi va aholining ishchanlik faolligini oshirishga qaratilgan bozor mexanizmlarini kengaytirish;

jamoatchilik va parlament nazoratining, eng avvalo, korrupsiya ko‘rinishlarining oldini olishga qaratilgan samarali shakllarini joriy etish.

2. Fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlashning ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, ularning farovonligini va ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatidan qanoatlanish darajasini yanada oshirish, shu jumladan, quyidagilar orqali:

davlat organlarining jismoniy va yuridik shaxslar bilan huquqiy munosabatlarini aniq tartibga solishga qaratilgan ma’muriy tartib-taomillarni takomillashtirish;

ijro etuvchi hokimiyat organlarining qarorlari va harakatlari ustidan shikoyat qilish tartibini takomillashtirishni, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini kollegial eshitish mexanizmlarini joriy etishni nazarda tutuvchi ma’muriy adliya tizimini rivojlantirish;

“Elektron hukumat” tizimini takomillashtirish orqali davlat xizmatlari ko‘rsatishning samaradorligini oshirish;

jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash. Ma’muriy islohotlarni samarali amalga oshirishning pirovard natijasida “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan g‘oya hayotga to‘liq tatbiq etilishi lozim.

Показать больше ...

O’zbekiston zamonaviy rivojlanish bosqichida. Xarakatlar stategiyasi

Reja:

1. 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi mazmun mohiyati.

2. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish.

3. Iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish

4. Ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishining maqsad va vazifalari.

Adabiyotlar:

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan birga kuramiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2017. - 488 b.

2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O’zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoev Sh.M. Konun ustuvorligi va inson manfaatlarini taьminlash- yurt tarakkiyoti va xalk faravonligining garovi. - Toshkent O’zbekiston 2017.-48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Tankidiy taxlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- xar bir raxbar faoliyatining kundachik koidasi b’lishi kerak. - Toshkent, O’zbekiston, 2017.-104 b.

5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

6. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ 1998

7. Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч. Т. Маънавият 2008

8. Каримов И.А. Ўзбекистон Мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011

9. Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи концепсияси. //Ўзбекистон тарихи, 1999 йил 1-сон

10. Сагдуллаев А.С, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

11. Сагдуллаев ва бошқалар Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. Т. Академия. 2000

12. “Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий методологик ёндашувлар, этногенетик ва етнинг тарихи” мавзусидаги руспублика илмий-назарий материаллари. Т. 2004

2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga (keyingi o‘rinlarda Harakatlar strategiyasi deb yuritiladi) muvofiq, davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish, qonun ustuvorligini ta’minlash hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohani rivojlantirish va liberallashtirish, xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish davlat va jamiyatni modernizatsiya qilishning muhim maqsadlari etib belgilandi. Ushbu maqsadlarga erishishning muhim sharti amalga oshirilayotgan islohotlar, qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlar va davlat dasturlarining to‘liq ro‘yobga chiqarilishini ta’minlay oladigan, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini o‘z vaqtida aniqlaydigan va samarali hal qiladigan davlat boshqaruvi tizimining aniq faoliyat ko‘rsatishi hisoblanadi.

SHu bilan birga, Harakatlar strategiyasini amalga oshirish jarayonining tizimli tahlili va aholi bilan muloqot natijalari davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining (keyingi o‘rinlarda ijro etuvchi hokimiyat organlari deb yuritiladi) faoliyatini tashkil etishda islohotlarni to‘liq ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiluvchi jiddiy kamchiliklarning saqlanib qolayotganligidan dalolat bermoqda. Xususan:

ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini tashkil etish asoslari hududlarni rivojlantirish sur’atlarini pasaytiruvchi, joylarda to‘planib qolgan muammolarning o‘z vaqtida hal etilishini ta’minlamayapti. Ijroetuvchihokimiyatorganlari (vazirliklar, davlatqo‘mitalari, agentliklar, qo‘mitalar, markazlar, inspeksiyalar) huquqiymaqominingayrimholatlardaaniqchegaralabqo‘yilmaganligiularningdavlatapparatidagianiqo‘rnivarolinianiqlashimkoninibermayapti;

ayrimijroetuvchihokimiyatorganlarigayuklatilganvazifalarningdeklarativxaraktergaegaligi, ularniamalgaoshirishningtashkiliy-huquqiymexanizmlarietarliemasligi, vazifalarningtakrorlanishivadavlattomonidanortiqchatartibgasolishholatlariningmavjudligiamalgaoshirilayotganislohotlarsamaradorligigasalbiyta’sirko‘rsatmoqda. Ijroetuvchihokimiyatorganlaritomonidanulargaxosbo‘lmaganfunksiyalarningbajarilishi, shuningdek, sezilarlidarajadakvazidavlatsektorning (xo‘jalikboshqaruviorganlari, davlatunitarkorxonalari) mavjudligiiqtisodiyottarmoqlarivaijtimoiysohaningdavlattomonidanhaddantashqaritartibgasolinishigaolibkelmoqda;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatinimuvofiqlashtirishvanazoratqilishningamaldagitizimiqabulqilinayotganqarorlarningijrosigato‘sqinlikqilayotgantizimlimuammolarnio‘zvaqtidaaniqlashvabartarafetishnita’minlamayapti. Davlat-hokimiyatvakolatlariberilganko‘plabidoralararokollegialorganlarning (komissiyalar, kengashlar, ishchiguruhlarvaboshqalar) mavjudligiijroetuvchihokimiyatorganlarivazifavafunksiyalariningo‘rniniegallashga, qabulqilinayotganqarorlarvaaniqnatijalargaerishishuchunjavobgarlikningsusayishigaolibkelmoqda;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatinibaholashmexanizmlarifaqatholatlarniqaydetishvastatistikma’lumotlarnijoriyto‘plashdaniboratbo‘lib, buaksariyathollardajoylardagiishlarninghaqqoniyholatiniaksettirmaydi;

ijroetuvchihokimiyatorganlarivaularrahbarlarijavobgarliksohalarininganiqchegarasi, ayniqsa, joylardaijroetuvchihokimiyatorganlariningichkiidoraviyvaidoralararoo‘zarohamkorliginingta’sirchanmexanizmlarimavjudemas;

davlatfunksiyalarivavakolatlarininghaddantashqarimarkazlashtirilganligihududlarnirivojlantirishdasturlarinishakllantirishvaaholiningengmuhimmuammolarinihalqilishdamahalliyijroetuvchihokimiyatorganlariroliningpasayishigaolibkelmoqda;

boshqaruvjarayonigaishlarnirejalashtirishvatashkiletishningzamonaviyinnovatsionuslublarini, ilg‘oraxborot-kommunikatsiyatexnologiyalarinijoriyetishdarajasiqabulqilinayotganqarorlarningsamaraliamalgaoshirilishinita’minlashvauningjarayoninitezkorkuzatibborishimkoninibermaydi, shuningdek, davlatboshqaruviniortiqchabyurokratlashtirishvauningyuqorisarf-xarajatlariningsababihisoblanadi;

xo‘jalikboshqaruviorganlaritomonidandavlatningtartibgasolishvaxo‘jalikfunksiyalariqo‘shibolibborilishi, etarlidarajadamoslashuvchanlikkavabozorgayo‘naltirilganlikkaegabo‘lmagan, eskirgantarmoqboshqaruvtizimi, individualimtiyoz, preferensiyavaafzalliklarningasossiztaqdimetilishisog‘lomraqobatmuhitiningrivojlanishigato‘sqinlikqilmoqda;

ijtimoiyvadavlat-xususiysheriklikningrivojlanmaganliginodavlatnotijorattashkilotlarivatadbirkorliksub’ektlariningdolzarbijtimoiy-iqtisodiymuammolarnihaletishdagiishtirokinicheklaydihamdaoqibatdabyudjetxarajatlariningkamayishinita’minlamaydi;

ijroetuvchihokimiyatorganlarifaoliyatiningetarlidarajadaochiqvashaffofemasligi, jamoatchiliknazoratiningkuchsizmexanizmlarihaddantashqaribyurokratiyagavakorrupsiyaningturliko‘rinishlarigaolibkelmoqda. Davlatxizmatlariniko‘rsatishdarajasiaholivabiznesningistakvatalablarigajavobbermayapti, davlatboshqaruvitizimigabo‘lganishonchnioshirishimkoninibermayapti;

ayrimrahbarlardalozimdarajadamas’uliyatvatashabbuskorlikningmavjudemasligihududlarnikompleksijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishbo‘yichaqo‘yilganvazifalarnivamaqsadliko‘rsatmalarnio‘zvaqtidahamdasifatlihaletishgasalbiyta’sirqilmoqda. Davlatxizmatiningunifikatsiyalanganhuquqiyasoslari, davlatxizmatchilariningmaqominibelgilovchiyagonanormalar, ularningfaoliyatinibaholashmezonlarishakllantirilmaganligidavlatxizmatchilariningprofessionalkorpusiniyaratishimkoninibermayapti;

ijroetuvchihokimiyatorganlarixodimlariniijtimoiy-moddiyhimoyaqilishningpastdarajadaekanligi, yuklatilganjavobgarlikdarajasiningularijtimoiy-huquqiyholatigamuvofiqkelmasligi, mehnatgahaqto‘lashvaijtimoiyta’minotjamg‘armasinishakllantirishningyagonaprinsiplarimavjudemasligimalakalikadrlarningdavlatxizmatidanchiqibketishihamdakorrupsiyaviyholatlar, davlattomonidanajratilayotganmoliyaviyresurslarningadolatsizvanomutanosibtaqsimlanishiuchunsharoityaratmoqda.

Davlat boshqaruvi tizimidagi mavjud kamchiliklar jamiyatning o‘sib borayotgan talablariga lozim darajada munosabat bildirish, joylarda to‘planib qolgan muammolarni hal qilish, iqtisodiyotni jadal rivojlantirish, oqibatda esa odamlarning hayotida kutilayotgan ijobiy o‘zgarishlarga erishishni ta’minlash imkonini bermaydi. SHu munosabat bilan quyidagi asosiy yo‘nalishlarni nazarda tutuvchi Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali davlat boshqaruvining konseptual yangi modelini shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi:

I. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish.

1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari, shu jumladan, ularning tarkibiy va hududiy bo‘linmalarini tashkil etish va tugatishning ma’muriy apparat, byudjet yuklamasi asossiz oshishi va davlat boshqaruvini byurokratlashtirishning oldini olishga qaratilgan aniq mezonlari hamda tartib-taomillarini joriy etish.

2. Real ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga salbiy ta’sirga yo‘l qo‘ymaslik, respublika va hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etish, shuningdek, kadrlar va moddiy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlashni hisobga olgan holda, ijro etuvchi hokimiyat organlari, ularning tuzilmalari va bo‘linmalarini optimallashtirish.

3. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tegishli departamentlari bilan o‘zaro hamkorligi mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish hisobiga biriktirilgan sohada davlat siyosati amalga oshirilishi uchun ularning mustaqilligi hamda javobgarligini oshirish.

4. Ma’muriy tartib-taomillarni optimallashtirish, boshqaruv jarayonini avtomatlashtirish, hududlar va butun mamlakatda yuzaga kelayotgan tahdid va muammolarga o‘z vaqtida hamda munosib ta’sir ko‘rsatish uchun axborot almashishning samarali tizimini shakllantirish maqsadida barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatida “Elektron hukumat” tizimi va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada keng joriy etish.

5. Quyidagilar orqali davlat xizmatlari ko‘rsatish tizimini yanada takomillashtirish:

“yagona darcha”, shu jumladan, idoraviy markazlar negizida jismoniy va yuridik shaxslarga davlat xizmatlari ko‘rsatish yagona markazlarini tashkil etish;

barcha davlat xizmatlarini tartibga solish, ularni yagona reestrga kiritish;

davlat xizmatlari ko‘rsatishda ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan idoralararo hamkorlik orqali olish lozim bo‘lgan hujjatlar va ma’lumotlarning ro‘yxatini belgilash va bosqichma-bosqich kengaytirish.

6. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning mansabdor shaxslarining qarorlari va harakatlari (harakatsizligi) ustidan yuqori turuvchi organlarga shikoyat qilish tartibini takomillashtirish, nizolarni sudgacha hal qilish usuli sifatida jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini kollegial eshitish mexanizmlarini joriy etish orqali ma’muriy adliya tizimini rivojlantirish.

II. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari (funksiyalari, vakolatlari)ni, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohasini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorlik jarayonlarini takomillashtirish.

1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining aniq vazifalari (funksiyalari, vakolatlari) va javobgarlik sohasini belgilash, har bir vazifa va funksiyani amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydigan, shu jumladan, axborot-tahliliy qo‘llab-quvvatlash, strategik rejalashtirish, loyiha boshqaruvi, tartibga solish funksiyalarini amalga oshirish, davlat xizmatlari ko‘rsatish masalalari bo‘yicha ma’muriy tartib-taomillar hamda reglamentlarni joriy etish.

2. Hududlarni rivojlantirish bo‘yicha vazifalarni hal qilishda barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlarining samarali ishini tashkil etish va kuchlarini safarbar etish, shuningdek, tor idoraviy yondashuv holatlarining oldini olish imkonini beruvchi ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilishning “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni – Vazirlar Mahkamasi – respublika davlat boshqaruvi organlari – tarkibiy va hududiy bo‘linmalar – mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari” ta’sirchan tizimini joriy etish.

3. Tegishli vakolatlarni aniq davlat organlariga o‘tkazish va ularga qabul qilinayotgan qarorlarning natijasi uchun javobgarlikni yuklash orqali davlat-hokimiyat vakolatlari berilgan idoralararo kollegial organlarni (komissiyalar, kengashlar, ishchi guruhlar va boshqalar) tubdan qisqartirish.

4. Hududlarning o‘ziga xos xususiyatlari va joylardagi dolzarb muammolarni kompleks hal etish zaruratini hisobga olgan holda, davlat va hududiy rivojlantirish dasturlarini shakllantirishda hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlarining tashabbuskorligini oshirish hamda rolini kuchaytirish.

5. Maqsadli indikatorlarga erishishga va strategik rivojlanish dasturlarini amalga oshirish samaradorligiga asoslangan barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning rahbarlari faoliyatini, shu jumladan, dasturiy byudjetlashtirish va vakillik hokimiyati organlari tomonidan ular hisobotlarini eshitish yo‘li bilan baholashning prinsipial yangi tizimini joriy etish.

6. Normativ-huquqiy hujjatlarni ularning ta’sirini lozim darajada baholamasdan qabul qilishga yo‘l qo‘ymaslik, shuningdek, kollizion normalar, ikki xil sharhlash, korrupsiya ko‘rinishlari va davlat tomonidan ortiqcha tartibga solish holatlariga olib keluvchi idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilish amaliyotini bosqichma-bosqich bartaraf etishni nazarda tutuvchi “aqlli tartibga solish” modellarini va qabul qilinayotgan qarorlarning tartibga solish ta’sirini tahlil qilishning standartlashtirilgan uslubiyotini joriy etish.

7. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini mavjud muammolarning oqibatlariga qarshi kurashishga emas, uning sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etishga yo‘naltirish maqsadida ayrim davlat funksiyalarini jamoatchilik nazorati sub’ektlariga o‘tkazish va ortiqcha ma’muriy tartibga solishni kamaytirish orqali tartibga solish vositalarini takomillashtirish.

8. Ishni tashkil etishning aniq natijalarga erishishga qaratilgan zamonaviy uslublarini (sifat menejmenti, indikativ rejalashtirish, autsorsing, kraudsorsing) joriy etish.

9. Rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini monitoring qilish jarayoniga fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlari bilan ochiq muloqotni ta’minlaydigan jamoatchilik bilan hamkorlikning zamonaviy shakllarini (virtual qabulxonalar, “ishonch telefonlari”) keng joriy etish.

III. Iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish.

1. Eng zarur iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalarda (sanoat, transport, energetika va boshqalar) sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, davlat va tijorat manfaatlari to‘qnashuvini bartaraf etishga qaratgan holda, boshqaruv tizimini takomillashtirish.

2. Xususiy sektor samarali faoliyat ko‘rsatayotgan sohalarda davlat ishtirokidagi tijorat tashkilotlarini tuzishga cheklov choralarini belgilash va amaldagi korxonalarni qayta tashkil etish, shuningdek, sog‘lom raqobat muhitining rivojlanishini cheklayotgan alohida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga eksklyuziv huquqlar, individual imtiyozlar hamda preferensiyalar berish amaliyotidan voz kechish.

3. Iqtisodiy faoliyatda, eng avvalo, davlat unitar korxonalarini tashkil etish va faoliyatini boshqarish, ishonchli boshqaruvchilar va davlatning ishonchli vakillari vakolatlarini, ularning iqtisodiy va boshqaruv samaradorligini oshirish, birinchi navbatda, davlat aktivlarini boshqarish tizimining moliyaviy shaffofligi va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni boshqarishning korporativ mexanizmlarini rivojlantirish sohalarida davlat ishtirokining aniq bozor mexanizmlarini ishlab chiqish.

4. Nazorat vakolatiga ega ijro etuvchi hokimiyat organlarini ("O‘zdavneftgazinspeksiya", "O‘zdavenergonazorat" va boshqalar) ularning nazorati ostidagi xo‘jalik boshqaruvi organlari (“O‘zbekneftgaz” AJ, “O‘zbekenergo” AJ va boshqalar) hisobidan moliyalashtirish amaliyotidan voz kechish.

5. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning dolzarb masalalarini (ta’lim, sog‘liqni saqlash, turizm, kommunal xo‘jaligi, yo‘l-transport infratuzilmasi) hal qilishda nodavlat notijorat tashkilotlari va tadbirkorlik sub’ektlarining keng ishtirokini ta’minlashga hamda byudjet xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan ijtimoiy va davlat-xususiy sheriklikning huquqiy va institutsional bazasini takomillashtirish.

6. Litsenziyalash, sertifikatlashtirish, akkreditatsiyadan o‘tkazish va ruxsat berish tartib-taomillari orqali davlat funksiyalarining lozim darajada bajarilishi ustidan davlat nazorati mexanizmlarini joriy etgan holda ularning ayrimlarini xususiy sektorga o‘tkazish. Ayni vaqtda davlat nazoratining ortiqcha ma’muriy choralarini (litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillari), shu jumladan, ularni muqobil tartibga solish turlariga (javobgarlikni majburiy sug‘urtalash, muvofiqlikni deklaratsiyalash va boshqalar) almashtirish orqali qisqartirish.

IV. Vertikal boshqaruv tizimi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamkorligining mexanizmlarini takomillashtirish.

1. Respublika davlat boshqaruvi organlari vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati organlariga, viloyatdan tuman (shahar) davlat hokimiyati organlariga o‘tkazishni nazarda tutgan holda, davlat boshqaruvini bosqichma-bosqich nomarkazlashtirish. Davlat boshqaruvining turli darajadagi o‘zaro funksiya va vakolatlarini, xususan, umumdavlat miqyosidagi strategik masalalarni respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarida qoldirish, shuningdek, ular tomonidan mahalliy davlat hokimiyati organlariga berilgan vakolatlardan lozim darajada foydalanayotganligi ustidan nazorat qilishni aniq chegaralash.

2. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy imkoniyatlarini, shu jumladan, mahalliy byudjetga soliq ajratmalarini ko‘paytirish hamda hududlarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadida mahalliy davlat hokimiyati organlarining soliq solish bazasini kengaytirishdan manfaatdorligini kuchaytirish orqali kengaytirish.

3. Hokimning mahalliy hokimiyat vakillik organining rahbari sifatidagi maqomini unda ijro etuvchi hokimiyat rahbari maqomini saqlagan va xalq deputatlari Kengashlarining kotibiyatini tuzgan holda qayta ko‘rib chiqish orqali mahalliy davlat hokimiyati tizimini tashkil etishda hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining amaliy ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash.

4. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining, ayniqsa, xalq deputatlari Kengashlarining ijro etuvchi hokimiyat organlari hududiy bo‘linmalari faoliyatini nazorat qilish bo‘yicha roli va mas’uliyatini oshirish.

5. Tegishli vakolatlarni hokimga bosqichma-bosqich o‘tkazish orqali hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlarining rahbar kadrlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yish masalalarida mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlarini kuchaytirish.

6. Kelgusida mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari va hokimlar faoliyati ustidan ta’sirchan jamoatchilik nazoratini ta’minlashga qaratilgan hokimlarni saylash tartibini joriy etish.

7. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning dolzarb masalalarini hal etishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining rolini va faoliyat samaradorligini oshirish.

V. Davlat boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish.

1. Mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishning uzoq muddatli ssenariylari asosida ustuvor soha va tarmoqlarni innovatsion rivojlantirishning kelajakdagi modellarini shakllantirish imkonini beradigan strategik rejalashtirish tizimini yaratish.

2. Davlat xizmatlari ko‘rsatishning tartib-taomillarini optimallashtirish va soddalashtirishni, davlat organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ta’minlaydigan davlat boshqaruvining innovatsion shakllarini joriy etish.

3. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatni rivojlantirish sohasini, shu jumladan, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish bo‘yicha har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda unga investitsiyalarni keng jalb qilish, ularni yanada rivojlantirishni ta’minlaydigan normativ-huquqiy bazani shakllantirish.

4. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatning zamonaviy yutuqlarini joriy etishning samarali mexanizmlarini, shu jumladan, ilmiy-eksperimental ixtisoslashtirilgan laboratoriyalar, yuqori texnologiyalar markazlari va texnoparklarni tashkil etish orqali yaratish.

5. Tabiatni muhofaza qilish, resurs va energiya tejaydigan texnologiyalarni, shu jumladan, muqobil va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini qo‘llashni rivojlantirish, suvni tozalash hamda chuchuklashtirishning zamonaviy shakllarini kengaytirish, undan oqilona foydalanish orqali keng joriy etish.

VI. Professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish.

1. Davlat xizmatchilarining professional korpusini yaratish maqsadida davlat xizmatini tashkil etish, shu jumladan, huquqiy maqomi, davlat xizmatchilarining klassifikatsiyasi, xizmatga qabul qilishning shaffof mexanizmlari (tanlov asosida), kadrlar zaxirasini shakllantirish, xizmatni o‘tash, axloq normalariga rioya etilishini ta’minlash masalalarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida yagona davlat kadrlar siyosatini amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan ixtisoslashtirilgan organni tashkil etish.

3. Davlat boshqaruvi sohasida mutaxassislar tayyorlashning va davlat xizmatchilari malakasini oshirishning maxsus ta’lim yo‘nalishlarini ishlab chiqish, shaxsiy yutuq, bilim va kasb mahorati asosida ularning faoliyati samaradorligini baholashning zamonaviy uslublarini joriy etish.

4. Davlat xizmatining jozibadorligini oshirish, korrupsiyaning yuzaga kelish xavfi va mansab suiiste’molchiligini kamaytirish imkonini beradigan davlat xizmatchilari mehnatiga haq to‘lash va ijtimoiy ta’minotining zamonaviy tizimini yaratish.

5. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining shaffofligi va ochiqligini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarga axborot taqdim etishning zamonaviy shakllarini joriy qilish, jamiyat va biznes bilan o‘zaro hamkorlik qilishda ortiqcha ma’muriy sarf-xarajatlarga barham berish.

6. Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish, aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yishning yangi, samarali mexanizm va uslublarini joriy etish.

7. Ish vaqti va moddiy-ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanish hisobiga ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining mehnat unumdorligini oshirish.

VII. Ma’muriy islohotlarning amalga oshirilishidan kutilayotgan natijalar.

1. Kutilayotgan islohotlarning to‘liq amalga oshirilishini ta’minlashga, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muammolarini o‘z vaqtida aniqlash va samarali hal etishga qodir bo‘lgan, innovatsion rivojlanishning umumjahon tendensiyalariga javob beradigan davlat boshqaruvi tizimini yaratish, shu jumladan, quyidagilar orqali:

ortiqcha va o‘ziga xos bo‘lmagan vazifa, funksiya va vakolatlarni bartaraf etish, takrorlash va parallelizmni tugatish hisobiga davlat boshqaruvi tizimini optimallashtirish hamda nomarkazlashtirish;

davlat boshqaruvini byurokratiyadan xoli qilish va uning sarf-xarajatlarini pasaytirish, boshqaruv qarorlari qabul qilish tizimining faoliyat samaradorligini va shaffofligini oshirish;

strategik rejalashtirish, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalar tizimini joriy etish;

iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish hamda boshqaruvning sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligi va aholining ishchanlik faolligini oshirishga qaratilgan bozor mexanizmlarini kengaytirish;

jamoatchilik va parlament nazoratining, eng avvalo, korrupsiya ko‘rinishlarining oldini olishga qaratilgan samarali shakllarini joriy etish.

2. Fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlashning ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, ularning farovonligini va ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatidan qanoatlanish darajasini yanada oshirish, shu jumladan, quyidagilar orqali:

davlat organlarining jismoniy va yuridik shaxslar bilan huquqiy munosabatlarini aniq tartibga solishga qaratilgan ma’muriy tartib-taomillarni takomillashtirish;

ijro etuvchi hokimiyat organlarining qarorlari va harakatlari ustidan shikoyat qilish tartibini takomillashtirishni, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini kollegial eshitish mexanizmlarini joriy etishni nazarda tutuvchi ma’muriy adliya tizimini rivojlantirish;

“Elektron hukumat” tizimini takomillashtirish orqali davlat xizmatlari ko‘rsatishning samaradorligini oshirish;

jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash. Ma’muriy islohotlarni samarali amalga oshirishning pirovard natijasida “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan g‘oya hayotga to‘liq tatbiq etilishi lozim.