Reja: Elektr energiya iste’molchilari Atom elektr stansiyasining ishlash prinpi Issiqlik elektr markazning ishlash prinspi

Reja:
1.Elektr energiya iste’molchilari
2.Atom elektr stansiyasining ishlash prinpi
3.Issiqlik elektr markazning ishlash prinspi
4.O’zbekistonda shamol va quyosh energiyasi zaxiralari

Elektr energiyasidan foydalanuvchi maishiy iste’molchilari diqqatiga

Elektr energiyasini hisobga olish uskunalari va transformator toklari 4 yilda 1 marotaba davlat tekshiruvidan o’tkaziladi. Bu muddat o’lchov uskunalari pasportida ko’rsatilgan, ishlab chiqarish joyi(zavod)da o’tkazilgan tekshiruv kunidan boshlanadi. Bu talablar “Metrologiya to’g’risida”gi 28.12.1993 yil 1004-XII-son O’zbekiston Respublikasi qonuniga va O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlash(O’zsandart) agentligi tomonidan e’lon qilingan “Nomenklatura ro’yhati”ga asoslangan.
Tekshiruv tartibiDavlat tekshiruvidan o’z vaqtida o’tkazish uchun, iste’molchi topshirilganligini tasdiqlovchi imzo asosida elektr ta’minoti korxonasidan bank rekvizitlari, xizmat turi va uning qiymati, shungdek to’lov amalgam oshirish muddati ko’rsatilgan ogohlantirish xatini oladi. Xatda ko’rsatilgan xizmat haqi va elektr energiyasidan bo’lgan qarzlari to’laganidan so’ng 15 kalendar kun davomida elektr hisoblagich uskunasi tekshiruvidan o’tkazilishi shart.
Tekshiruvdan o’tkazilgan elektr hisoblagich uskunasi ko’rsatgichlari to’g’ri iste’molchilar harakat qilish davri ko’rsatilgan, belgilangan shakldagi sertifikat oladi. Aholining ko’rsatgichlari noto’g’ri elektr hisoblagich uskunalari olib qo’yiladi, bu iste’molchilarga esa elektr hisoblagich uskunalari elektr ta’minoti korxonasi zahirasidan bepul o’rnatiladi.
Elektr energiyasin cheklash va o‘chirish tartiblari haqida Cheklash deganimiz bu-shartnomada nazarda tutilgan imkoniyatlarni amalga oshirish maqsatida belgili biron bir vaqt davomida elektr tarmoqlarida fors major xalotlar sababli bulgan avariyalik rejimlar vaqtinda istemolchiga shartnomada belgilangan elektr energiyasi quvvatin yetkazib berish mug‘dorining kamayishi.
Elektr energiyasini cheklash, shu jumladan istemolchilar yuklamalar grafiklarini tartibga solish chora –tadbirlarini amalga oshirish, cheklashlar bo‘yicha tuzilgan grafikka muvofiq «O‘zbekenergo» DAK va unga qorashli xududiy elektr tarmoqlari korxonalari tarafidan tasdiqlangan tartibda amalga oshiriladi..
Quvvat va elektr energiyasi istmolini cheklash va o‘chirish grafiklari istemolchilar tarafidan xududiy elektr tarmoqlari korxonasi bilan birgalikta ishlab chiqiladi va maxalliy davlat xokimiyat uyumlari bilan kelishiladi, «O‘zbekenergo» DAK va unga tigishli xududiy korxoanalar tarafidan tasdiqlanadi va energosistemada quvvat va energiya yetishmaslik imkoniyatlari nazarda tutiladi.
Cheklash va o‘chirish grafiklari energosistemada elektr energiyasi va quvvat yetishmaganligi tufayli elektrostansiya va elektr tarmoqlari uskanalarining yo‘l quib bulmas sharoitlarda o‘zgarmaydi. Dvigatelning o‘zgarmas 15 haroratini pasaytirish maqsadida uning atrof-muhit bilan to‘qnashuvchi korpusi yuzasini kengaytirish lozim bo‘ladi.
Bu yerda t1 – dvigatelning ishlash vaqti; t2– dvigatelning tarmoqdan uzilgan vaqti; PV – dvigatelning pasportda ko‘rsatilgan quvvati. 3. Qisqa muddatli rejimda ishlaydigan dvigatellar. Bir sutka davomida bir yoki yarim soatgina ishlaydigan uskuna va mexanizmlar shular jumlasidandir. Masalan, kemalarni o‘tkazib yuborish uchun ko‘prikni ajratadigan uskuna. Bu rejimda ishlovchi iste’molchilarning ishlash vaqti sovitilish vaqtidan ancha qisqa. Umumsanoat iste’molchilari ham mavjud. Bu iste’molchilarga kompressorlar, ventilatorlar, nasoslar va ko‘tarib tashuvchi mexanizmlar kiradi. Bu mexanizmlarning ishlash rejimi sanoatning qay sohasidan qat’i nazar bir xil va quvvati 0,22 dan 1000 kW gacha bo‘lib, 1-tur (kategoriya)ga kiradi. Masalan, agar nasosning ishi ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘liq bo‘lsa, elektr ta’minotidan uzilishi katta talafotlarga olib kelishi mumkin. Ko‘pincha texnologik rejim katta bosimli havo bilan bog‘liq bo‘ladi va hokazo.
2-tur dvigatellar – mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bevosita bog‘liq 1-tipli iste’molchilar. Masalan, n dona ip yigiruvchi dastgohlar elektr energiyasini iste’mol qilish nuqtayi nazaridan elektr iste’molchilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: a) elektr yuritmalar. Elektr energiyasini elektr dvigatellar orqali mexanik energiyaga o‘zgartiradi, turli dastgohlarda ishlatiladi. Bu xil iste’molchilar eng katta guruhni tashkil etadi; b) yoritish uskunalari. Ko‘pincha bir fazali iste’molchi bo‘lib, elektr energiyasi yoritish energiyasiga aylantiriladi. Umuman olganda, yoritish uchun umumiy quvvatning 10–15% i sarflanadi; d) elektrotermik yoki termik uskunalar. Elektr energiyasi issiqlik energiyasiga o‘zgartiriladi. Bunday iste’molchilarga elektrotexnik po‘latning eng sifatli ko‘rinishlarini ishlab chiqaruvchi elektrotermik uskunalar kiradi; e) elektrotexnologik uskunalar. Elektr energiyasi bevosita ishlab chiqarish texnologiyalarida ishlatiladi. Masalan, elektrolit uskunalari, elektr payvandlash, chigitni saralash va hokazo. Har bir iste’molchining smena, sutka, kvartal va yil davomidagi iste’mol qilgan quvvati grafiklari olinadi. Bu grafiklar elektr iste’molini hisoblash, iste’molchi va tarmoq o ‘rtasidagi oldi-sotdi munosabatlari va elektrotexnik uskunalarni tanlashda katta ahamiyatga ega. Har bir ishlab chiqarishning o‘ziga xos iste’mol grafigi mavjud va bu grafiklar ma’lumotnomalarda ko‘rsatiladi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, ma’lumotnomalarda keltirilgan grafiklar Rossiya ob-havosiga moslangan. Iste’mol grafiklari o‘lchash asboblari yordamida aniqlab olinadi. Ikki xil o‘lchash asbobi bor. Birinchisi iste’molni uzluksiz o‘lchaydigan asbob.
Atom elektr stansiyasi (AES) — Texnologik sxemasi ClaySecurityissiqlik elektr stansiyalari turiga kiruvchi elektr stansiya. Oddiy issiqlik elektr stansiyalari (TES)da koʻmir, neft, qoramoy (mazut) va gaz yoqilsa, Atom Elektr Stansiyasida yoqilgʻi sifatida uran ishlatiladi. Atom Elektr Stansiyasining asosiy qismi atom qozoni, yaʼni atom reaktori. Atom Elektr Stansiyasida, koʻpincha, atom reaktorlarining. 4 tipi qoʻllaniladi: 1) Suv-suvli (bunda susaytirgich moda oʻrnida ham, issiqlik eltuvchi modda oʻrnida ham oddiy suv ishlatiladi); 2) Grafit-suvli (suv — issiklik eltuvchi, grafit esa susaytiruvchi boʻladi); 3) Ogʻir suvli (oddiy suv issiqlik eltuvchi, ogʻir suv esa susaytiruvchi); 4) Grafit-gazli (gaz — issiqlik eltuvchi, grafit — susaytiruvchi). Zamonaviy atom energetikasida asosan uran235 dan foydalaniladi. Uning tabiiy zaxirasi unchalik katta emas, organik yoqilgʻining esa atigi 10 % ini tashkil kiladi. Bu miqdor atom energetikasini yoqilgʻi bilan uzoq vakdtacha taʼminlay olmaydi. Yadro yoqilgʻisi sifatida qoʻllaniladigan plutoniy-239 va uran-233 olish uchun xom ashyo hisoblanadigan uran-238 bilan toriy-232 ning zaxirasi yer bagʻrida yetarli miqdorda. Bu yadro yoqilgʻilari yerdagi energetik resursni taxminan. 1000 baravar oshiradi. Hozirgi yoqilgʻi ishlab chiqaradigan koʻpaytiruvchi atom reaktorlarida yoqilgʻi miqdorini ishlash jarayonida orttirish mumkin. Masalan, ikki marta koʻpaytirish uchun taxminan. 10 yilgacha vaqt kerakligi maʼlum. Demak, odamzod atom yoqilgʻisisiz qolmaydi.Atom energiyasi xalqaro agentligining xabar berishicha, 1985-yil oxirida dunyoning 26 mamlakatida atom elektr stansiyalarida umumiy quvvati 248577 MVt boʻlgan 374 reaktor ishlab turgan. va boshqalar) da ishlaydi. Yadro yoqilg’isining zaxiralari organik yoqilg’ilar zahiralaridan katta miqdorda ko’pdir. • Atom energiyasi — bu, atomlardan olinadigan energiya. Har bir atom energiya zarrachalaridan iborat. Bu energiya esa atomdagi barcha zarrachalarni bir butunlikka aylantiradi. Shu sababli atom energiyasida atom yadrosi energiya manbai hisoblanadi. Bu energiya atomning parchalanishi paytida ajralib chiqadi. Amalda atomdan energiya olishning ikki usuli mavjud. Birinchisi — sintez reaksiyasi, ikkinchisi — bo’linish reaksiyasidir. Sintez reaksiyasi paytida ikki atom birlashib, yagona atomni vujudga keltiradi. Atomlarning qo’shilishi jarayonida issiqlik tarzida kuchli energiya hosil bo’ladi. Quyosh energiyasining katta qismi Quyoshda sodir bo’ladigan sintez reaksiyasi natijasida yuzaga keladi. Bu atom energiyasining bir turidir. • Ikkinchi usul — bo’linish reaksiyasi yokiparchalanishdir. Parchalanish bir atomning ikkiga bo’linishidir. Bu hol atomlarning boshqa atomlar, masalan, neytronlar (u atom tarkibiga kiradi) tomonidan «bombardimon» qilinishi jarayonida ro’y beradi.
• Atomning har qanday «bombardimon» qilinishi ham uning parchalanishiga olib kelmaydi. Aksariyat atomlarni parchalab bo’lmaydi. Biroq uran va plutoniy atomlari qulay sharoitlarda parchalanadi. • Uranning bir turi — uran-238 (u «uran izotopi» deb ataladi) neytronlar tomonidan bombardimonga uchraganida ikki qismga parchalanadi. • Uran-238 ning bir kichik ushoq bo’lagidan bir necha kilogramm ko’mir yonganida ajralib chiqadigan energiyaga nisbatan million marta ko’p energiya hosil bo’ladi. Uranning kichik bir bo’lagi ummondagi butun boshli bir kemani, tayyorani yoki generatorni ish bilan ta'minlay oladi. • Atom elektr stansiyalari ham ishlash prinsipi bo’yicha Issiqlik elektr stansiyalaridan farq qilmaydi, faqatgina atom elektr stansiyalarida reactor qurilmasi mavjud bo’lib, undayadroviy element hisoblangan moddalar Uran va Plutoniy atomlaridan birlamchi yonilg’I sifatida foydalanamiz. • Yadro reaktorida ishlab chiqariladigan issiqlik maxsus quvurlardan yurgiziladigan suvga o’tkaziladi. Suv qaynaydigan darajada isitiladi va issiqlikka almashtiruvchi bo’linmaga o’tkaziladi, u yerda tashqi tomondan keladigan suv bug’lantiriladi. Issiq bug’ quvur tomonga yo’naltirilgach, generatorni aylantiradi, generator esa elektr energiya ishlab chiqaradi. Quvurlardan chiqadigan issiq suv isitiga uchun ishlatiladi.
• Atom energetikasi sanoati. Hozirgi kunda yer yuzidagi 30 mamlakatda atom elektrostansiyalari bo‘lib, ular umumiy iste’mol qilinadigan elektroenergiyaning 17 % ni ishlab chiqadi. • Yer yuzidagi atom elektrostansiyalarining o‘rnatilgan quvvati 360 GVt ni tashkil qiladi. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar – AQShda 98 GVt, Fransiyada 63 GVt, Yaponiyada 44 GVt, Angliyada 13 GVt, Rossiyada 20 GVt va Germaniyada 22 GVt elektroenergiya ishlab chiqiladi. • Xalqaro MAGATE tashkilotining ma’lumotiga qaraganda AESlar uchun yadro yoqilg‘isi zahiralari hech qanday muammo tug‘dirmaydi. Yadro yoqilg‘isi xom ashyosi - boyitilgan uranning zahiralari dunyodagi barcha AESlarni 3000 yil to‘xtovsiz ishlashiga yetadi. • Dunyodagi 50 mamlakatda uran rudasi resurslari mavjud, ammo uni faqatgina 25 mamlakat ishlab chiqaradi. Uran qazib olish bo‘yicha Kanada (yiliga 8500 tonna), Avstraliya (6500 tonna), Namibiya va Nigeriya (har qaysisi 2900 tonnadan) hamda Rossiya (2600 tonna) mamlakatlari yetakchi o‘rinlarni egallaydilar. Uran xomashyosini qazib olish uchun 1 kg ga 40 dollar xarajat qilinadigan dunyo zahiralari 1,32 mln.tonnani tashkil qilsa, 1 kg ga 130 dollar xarajat qilinadigan zahiralar 4 mln. tonnani tashkil qiladi. Dunyodagi barcha AESlarni ishlashi uchun 64 ming tonna uran talab qilinadi.
• Yadro energiyasi — kelajak energiyasi. Agar biz yadroviy zaharlanish xavfini kamaytira olsak va uning chiqitlarini o`quv bilan yo'qota olishni o’rgansak, yadro energiyasining qo’llanishi bizni juda ko’p ustunliklarga ega qiladi. Agar chindan ham bu muammolar hal etilsa, yadro energiyasi boshqa barcha turdagi energiyalarning o’rnini bosadi. • Yadro energiyasining ustunligi shundaki, u havoga gaz va tutun tarqatilishi oldini oladi, ishlatiladigan yoqilgi uran bo’lgani uchun ortiqcha sarf-xarajatlarga ham hojat qolmaydi. Uranga ega bo’lmagan mamlakatlar, uni olib maxsus omborxonalarda saqlashi mumkin va boshqa energiya manbalariga muhtojlik kamayadi. Boshqa energiya manbalarini esa bunday saqlash mumkin emas.
Atom elektr stansiyasi (AES) — Texnologik sxemasi jihatidan issiqlik elektr stansiyalari turiga kiruvchi elektr stansiya. Oddiy issiqlik elektr stansiyalari (TES)da koʻmir, neft, qoramoy (mazut) va gaz yoqilsa, Atom Elektr Stansiyasida yoqilgʻi sifatida uran ishlatiladi. Atom Elektr Stansiyasining asosiy qismi atom qozoni, yaʼni atom reaktori. Atom Elektr Stansiyasida, koʻpincha, atom reaktorlarining. 4 tipi qoʻllaniladi: 1) Suv-suvli (bunda susaytirgich moda oʻrnida ham, issiqlik eltuvchi modda oʻrnida ham oddiy suv ishlatiladi); 2) Grafit-suvli (suv — issiklik eltuvchi, grafit esa susaytiruvchi boʻladi); 3) Ogʻir suvli (oddiy suv issiqlik eltuvchi, ogʻir suv esa susaytiruvchi); 4) Grafit-gazli (gaz — issiqlik eltuvchi, grafit — susaytiruvchi). Zamonaviy atom energetikasida asosan uran235 dan foydalaniladi. Uning tabiiy zaxirasi unchalik katta emas, organik yoqilgʻining esa atigi 10 % ini tashkil kiladi. Bu miqdor atom energetikasini yoqilgʻi bilan uzoq vakdtacha taʼminlay olmaydi. Yadro yoqilgʻisi sifatida qoʻllaniladigan plutoniy-239 va uran-233 olish uchun xom ashyo hisoblanadigan uran-238 bilan toriy-232 ning zaxirasi yer bagʻrida yetarli miqdorda. Bu yadro yoqilgʻilari yerdagi energetik resursni taxminan. 1000 baravar oshiradi. Hozirgi yoqilgʻi ishlab chiqaradigan koʻpaytiruvchi atom reaktorlarida yoqilgʻi miqdorini ishlash jarayonida orttirish mumkin. Masalan, ikki marta koʻpaytirish uchun taxminan. 10 yilgacha vaqt kerakligi maʼlum. Demak, odamzod atom yoqilgʻisisiz qolmaydi.Atom energiyasi xalqaro agentligining xabar berishicha, 1985 yil oxirida dunyoning 26 mamlakatida atom elektr stansiyalarida umumiy quvvati 248577 MVt boʻlgan 374 reaktor ishlab turgan. Shulardan umumiy quvvati 77851 MVT boʻlgan 93 reaktorli AQSH birinchi oʻrinda, qolganlari esa Fransiya (37533 MVT), sobiq SSSR (26803 MVT), Yaponiya (23665 MVT), sobiq GDR (16429 MVT) va Angliya (10120 MVT). Dunyoning koʻplab boshqa mamlakatlarida ham Atom Elektr Stansiyasilar ishlab turibdi. Hozirgi vaqtda xalq xoʻjaligining elektr energiyasidan foydalanmaydigan biror sohasini topish qiyin. Shuning uchun elektr energiyasi ishlab chiqarish yildan yilga ortib bormoqda. Masalan, 1980-yilda dunyoda ishlatilgan elektr energiyasining 5,6 %, 1985-yilda — 10,8 % va 1988-yilda-27 % Atom Elektr Stansiyasilarda ishlab chiqilgan.
Taqqoslash uchun 1987-yil AQSH ishlatgan energiyasining 19 %, Buyuk Britaniyada 19 %, Yaponiyada 30 %, GFRda 34 %, Fransiyada 76 % Atom Elektr Stansiyasilarda ishlab chiqilgan. Lekin 1986-yil aprelda Chernobil (sobiq SSSR) Atom Elektr Stansiyasida boʻlib oʻtgan katta avariya butun dunyo Atom Elektr Stansiyasilar kurilishi rejalarini buzib yubordi. AQSHda qurilish ishlari sekinlashtirildi, Skandinaviya mamlakatlarida esa butunlay toʻxtaldi. Ammo yer yuzidagi energiya manbalari hisoblanmish — neft, gaz, koʻmir zaxiralari cheklanganligidan Atom Elektr Stansiyasilarni takomillashtirishdan boshqa iloj yoʻq. Atom energiyasi manbai uran va toriyning yer yuzidagi zaxiralari dunyo xalqlarining energiyaga boʻlgan talabini bir necha ming yillar davomida qondirib turish uchun yetarlidir. Kelajakda Atom Elektr Stansiyasilar yetarli darajada rivojlanadi va dunyo mamlakatlarining umumiy energetika balansida yetakchi oʻrinni egallaydi
AES qurilish loyihasi SSER-1200 rusumdagi reaktorlar bilan jihozlangan ikkita energoblok qurilishini o‘z ichiga oladi. Mazkur energobloklar 3+ avlodiga tegishli bo‘lib, zamonaviy texnologiyalarning ishonchliligini sezilarli darajada oshirgan holda, Atom energetikasi xalqaro agentligining (MAGATE) zamonaviy xavfsizlik talablariga to‘la javob beradi.
O‘zbekistondagi AESning birinchi energobloki 2028 yil oxiriga qadar ishga tushirilishi rejalashtirilgan. 
Avvalroq Navoiy va Buxoro viloyatlari chegarasidagi To‘dako‘l atrofidagi hududlar AES qurilishi uchun salohiyatli maydon sifatida ko‘rilayotgani ma'lum qilingan edi.Keyinroq Jizzaxdagi Aydarko‘l atrofidagi hudud ham salohiyatli hudud sifatida e'tirof etildi.
Ushbu AES qurilishi 11 milliard dollarga baholangan.
Bugungi kunda dunyoda nechta AES faoliyat ko‘rsatmoqda? AES qanday ishlaydi? Uning qanday ustunlik va kamchiliklari bor? AESlar soni bo‘yicha qaysi davlat birinchi o‘rinda turadi?
ssiqlik elektr markazi (IEM) — elektr energiyasi bilan birga issiq suv va bugʻ ishlab chiqaradigan isiqlik elektr st-yasi. Asosiy energe- ) tik agregatlari qatoriga suv yuradigan quvur (truba) lar batareyasidan iborat qozon tizimi, bugʻ turbinalari, turbogeneratorlar va bugʻ turbinalarida ish bajargan issiklikni is-teʼmolchilarga yuboradigan qurilmalar kiradi. IEM larda qattiq, suyuq yoki gaz holatdagi organik yoqilgʻilar aj-ratgan issiklik qozon tizimida suvni yuqori bosimli bugga aylantiradi. Bugʻ bosimi tatlirida turbinalarning ; parraklari generatorlarni harakatga keltiradi, natijada issiklik energiyasi turbina (bug dvigateli) vositasida mexanik energiyaga aylanadi, generator esa uni elektr energiyasiga aylantiradi. IEM ning f. i. k. issiklik elektr st-yalarinikiga nisbatan keskin yuqori, yaʼni t|=60—70% ga teng . Bunga erishish uchun IEM turbinalaridan oʻtib ish bajargan bugʻning bir qismigina sovitkichlar vositasida qayta suvga aylantirilib qozon tizimiga yuboriladi, qolgan qismi esa sanoat korxonalari ehtiyojlariga hamda uyjoylarni isitishga sarflanadi. IEM butun shahar, tuman mikyosida sanoat korxonalarini, turar joy binolarini, maishiy muassasalarni elektr energiyasi, issiq suv bilan taʼminlash va isitishga xizmat qiladi. Faqat elektr energiyasi ishlab chikaradigan issiklik elektr st-yalariga nisbatan IEM iqtisodiy jihatdan ancha tejamli, unda 20—25% yoqilgʻi kam sarflanadi, qulay. Turbinalardan sanoat korxonalariga beriladigan bugning mutlaq bosimi 8—16 at, isitish uchun beriladiganiniki 0,5—2,5 at. IEM da yoqilgʻi
Ember agentligi tahlilchilari quyosh va shamol energetikasi 2020 yilning birinchi yarmida dunyoda ishlab chiqarilgan elektr energiyaning 10 foizini berganini hisoblab chiqishdi. Bu esa rekord ko‘rsatkich hisoblanadi.
Bu orada ko‘mir elektr stansiyalari o‘z quvvatining yarmidan kamroqqa ishlagan.
Pandemiya vaqtida elektr energiya iste'moli kamayganiga qaramay, tiklanuvchi energiya manbalari yordamida yanvardan iyungacha 1129 TVt-soat energiya olingan. 2019 yilning birinchi yarmida bu energiya manbalari ishlab chiqargan energiya 992 TVt-soatni tashkil qilgan. Bir yillik o‘sish 13,8 foiz bo‘lgan. 
Shamol va quyosh yordamida olingan energiya ulushi iqlim haqida Parij kelishuvi imzolangan 2015 yildan beri 2 martadan ko‘proqqa oshgan. O‘shanda bu ko‘rsatkich 4,6 foizni tashkil qilgan. 
Havoni eng ifloslantiruvchi qazilma yonilg‘i – ko‘mir yoqishdan olinadigan energiya hajmi 2020 yil birinchi yarmida 8,3 foizga kamaygan. 
Tahlillarning ko‘rsatishicha, ko‘plab yirik davlatlar, jumladan, Xitoy, AQSh, Hindiston, Yaponiya, Braziliya va Turkiya o‘zi ishlab chiqaradigan umumiy energiyadan kamida 10 foizini shamol va quyoshdan oladi. Bunda Britaniya va Yevropa ittifoqi alohida tahsinga sazovor hisoblanadi, chunki ular mos ravishda 21 va 33 foiz energiyani tiklanuvchi manbalardan oladi.
Shamol energetikasi bo‘yicha global kengash (GWEC) prognozlariga ko‘ra, 2030 yilga kelib dengiz shamolidan olinuvchi energiya hajmi butun dunyo bo‘ylab 2019 yildagi 29,1 GVtdan 234 GVtgacha ko‘payishi mumkin.
Shamol energetikasi — fan va texnikaning shamol oqimining kinetik energiyasidan mexanik, elektr va issiklik energiyasi olishda foydalanish usullarini, nazariy asoslarini ishlab chiquvchi va xalq xujaligida shamol energiyasidan foydalanish tarmoqlari hamda yullarini belgilovchi sohasi. Inson shamol kuchidan kadimdan foydalanib kelgan. Oldiniga uning kuchidan faqat yelkanli qayiqlarda foydalanilgan, keyinchalik (mil. av. 2—1-asr) Misr va Xitoyda shamol tegirmonlari paydo bulgan (qarang Shamol tegirmoni), keyinchalik shamol dvigatellari va qurilmalari yaratilgan. Shamol energiyasidan Quyosh va suv energiyasi bilan birga foydalanish katta ahamiyatga ega. Shamol energetikasi, asosan, 2 qismga bulinadi: shamol texnikasi va shamoldan foydalanish. Shamol texnikasi qismi shamol kuchidan foydalanib ishlovchi texnika vositalari (agregatlari, dvigatellari, qurilmalari) ni loyihalashning nazariy asoslari va amaliy usullarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadi. Shamoldan foydalanish qismida shamol energiyasidan samarali foydalanish, shamol qurilmalaridan unumli foydalanish, ularning texnikiqtisodiy kursatkichlarini yaxshilash masalalari va boshqalarning nazariy va amaliy masalalari urganiladi va amalda tatbiq qilinadi. Shamol energetikasi uzining nazariy va amaliy masalalarini urganish va ishlab chiqishda boshqa fan sohalariga, ayniqsa, aerologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Boshka energiya manbalaridan foydalanish noqulay va umuman bunday manbalar yoʻq joylarda Shamol energetikasi ishlanmalari juda asqotadi. Oʻrta Osiyeʼda (xususan, Uzbekistonda) dasht, choʻl va chala chullarda Shamol energetikasi texnika vositalari koʻl kelishi mumkin. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Energetika va avtomatika institutida Shamol energetikasi muammolari bilan ham shugʻullaniladi. Quyosh nurlari har yili yerga 62×1016 kvt soatga teng energiya olib keladi. Bu energiyaning 60% yer atmosferasi, 25,5% okean va dengiz, 14,5% quruqlikni isitishga sarf boʻladi. Bundan 2,5% shamolning mexanik energiyasiga, 0,14% daryolar harakatining mexanik energiyasiga, 0,12% turli xil yoqilgʻi torf, oʻtin, neft, toshkoʻmir va yonuvchi slanetsning kimyoviy energiyasiga aylanadi. Yerning koʻndalang qismi yuzasi 127,6×106��2 ekanligini e’tiborga olsak, yerga tushadigan quyosh nurining energiyasi 176,6×1012 kVt, demak bir yilda yerga 1,56×1018 kVt soat quyosh energiyasi tushadi[1].Bino tomiga o'rnatilgan quyosh panellariQuyoshning nurlari yerga yiliga 15 milliard MVt soat shamol energiyasini, 33 milliard MVt soat suv energiyasini olib keladi. Oʻrmonlarda esa quyosh nurlari tufayli yiliga 220 milliard MVt soat energiya toʻplanadi. Bundan tashqari, quyosh energiyasi tufayli ming-ming yillar mobaynida yer bagʻrida ulkan energiya zahiralari jamgʻarilgan. Yer ostida yotgan toshkoʻmirda 3580 milliard MVt soat, torfda 480 milliard MVt soat, yonuvchi slanetslarda 700 milliard MVt soat, tabiiy gazda 80 milliard MVt soat energiya zahirasi mavjud. Bugungi kunda quyosh ulkan yadro reaktoriga oʻxshashligi ma’lum, unda yuqori bosim va haroratda yadro reaksiyasi sodir boʻladi. Bu reaksiya tufayli vodorod geliy yadrosiga aylanishi jarayonida esa quyosh reaktorining aktiv zonasidagi harorat 10 million darajadan ham ortib ketadi.Quyoshdagi bu reaksiya sekundiga 560 million tonna geliy ishlab chiqarib, 4 million tonna vodorod energiyasiga aylantiradi. Quyosh energiyasidan foydalanishga olis oʻtmishda ham urinib koʻrishgan. Qadimgi yunon olimi Arximed quyoshning nurini koʻzgular sistemasi orqali tushirib, rimliklarning kemalarini yondirib yuborgani toʻgʻrisida tarixda yozib qoldirgan[2].

Arximed yaratgan qalqonlar yordamida dushman kemalarini yondirib yuboruvchi qurulma
XIX-XX asrlarda quyosh energiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Quyosh energiyasidan chet mamlakatlarda keng miqyosda foydalaniladi. Shu jumladan Shimoliy Fransiyaning Odeys shahrida fizik-kimyogar Feleks Tremba boshchiligida quyosh elektrostansiyasi qurilgan boʻlib, uning quvvati 1100 kVt, hosil qiladigan harorat esa 3 800∘C darajaga yetadi. 1816-yil islandiyalik Robert Stirling gelioqurilmadan foydalanib ishlaydigan quyosh dvigatelini yaratgan[3].
Quyosh va shamol energiyasidan xalq xoʻjaligida samarali foydalanish maqsadida 1954-yil YUNESKO Hindiston hamkorligida Dehlida xalqaro simpozium oʻtkazilgan. 1961-yil BMT Rimda quyosh, shamol va geotermal qurilmalar energetika qurilmalarini takomillashtirish va undan xalq xoʻjaligida foydalanishni yanada kuchaytirish boʻyicha navbatdagi xalqaro simpoziumni oʻtkazgan. 1972-yil Nigeriyada, 1973-yil Parijda “Quyosh inson xizmatida” mavzusida xalqaro kongresslar oʻtkazilgan. Bu anjumanlarda quyosh energiyasidan uylarni qish faslida isitish va yozda mikroiqlim hosil qilish, quyosh energiyasini elektr energiyasiga va uni issiqlik va elektr energiyaga aylantirish, shamol energiyasini elektr va issiqlik energiyasiga aylantirish, quyosh energiyasini organik xomashyo energiyalariga aylantirish muammolarini yechish, ularning qurilmalarini ishlab chiqish masalalari koʻrib chiqildi.
1977-yil quyosh energiyasidan qishloq xoʻjalik mahsulotlarini quritishda samarali foydalanish boʻyicha YUNESKO-Ashxabad (“Quyosh IICHB”) da, 1981-yil “Noan’anaviy va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan xalq xoʻjaligida foydalanish” mavzusida Toshkent (FTI) da, 1988-yil Dushanbe (FTI) da xalqaro konferensiyalar oʻtkazilgan[4].

Erikson quyosh motori