Reja: Elektr zaryadi materiyaning fizik xossasi

Elektr razryadi - elektrlangan jismlarning tashqi taʼsir natijasida zaryadigsh yoʻqotishi. Akkumulyatorlar va boshqalar kimyoviy elektr manbalarida, kondensatorlarda turli ishorali zaryadlar bilan zaryadlangan oʻtkazgichlar oʻzaro taʼsirlashganda sodir boʻladi. Elektr razryadi gaz, vakuum va dielektriklarda ham roʻy beradi. Gazdan tok oʻtishi gaz razryadi deb ataladi. Gaz razryadning mustaqil va nomustaqil turlari mavjud. Gazning oʻtkazuvchanligi ionizatorga bogʻliq boʻlsa, nomustaqil, tashqi taʼsirsiz gazdan tok oʻtsa, mustaqil razryad boʻladi. Gazlarning xossa va holatlariga, elektrodlarning materiali, shakli, oʻlchamlari va oʻzaro joylashishiga, elektrodlardagi kuchlanish kattaligiga bogʻliq ravishda mustaqil razryadning miltillama razryad, yoy razryad, toj razryad, uchqun razryad, yashin kabi turlari kuzatiladi. Miltillama razryad gazda past bosimlarda kuzatiladi. Bunda elektrodlar orasidagi masofa 30—50 sm, elektrodlardagi kuchlanish oʻzgarmas va bir necha yuz voltga teng boʻladi. Nurlanishning rangi nay ichiga toʻldirilgan gaz turiga bogʻliq. Bu xildagi razryad kunduzgi yorugʻlik lampalarida, gaz razryadli naylar dekoratsiya maqsadlarida yoki reklama yozuvlarida ishlatiladi. Yuqori chastotali oʻzgaruvchan elektr maydon taʼsirida yuqori chastotali gaz razryad paydo boʻladi. Yuqori chastotali razryaddan spektroskopiyada yorugʻlik manbai sifatida, texnikada tok yoʻnalishini oʻzgartirish, oʻzgaruvchan tokni oʻzgarmas tokka aylantirish bilan bogʻliq boʻlgan ishlar va boshqalarda foydalaniladi. Toj razryad bir jinsli boʻlmagan elektr maydonipa boʻlgan gazda elektrodlar oʻtkir qismlarining yaqinida binafsha rangdagi nurlanish tarzida paydo boʻladi (rasm). Toj razryad yuqori kuchlanishli simlar yaqinida, daraxtlarning oʻtkir uchlari va boshqalarda hosil boʻladi. Yashin qaytargichlarning ishi toj razryadga asoslangan. Atmosferada momoqaldiroq boʻlgan vaqtda hosil boʻladigan kuchli elektr maydon yashin qaytargichning uchida toj razryadni vujudga keltiradi. Bu razryad zaryadlarning bino oldida toʻplanishiga yoʻl qoʻymay, ularni yerga oʻtkazib turadi va binoga yashin tushishidan saqlaydi. Uchqun razryad normal yoki yuqori bosim sharoitida elektrodlar orasidagi elektr maydon kuchlanganligi juda katta boʻlganda(3000000N/C) havoda vujudga keladi. Uchqun razryaddan uchqun razryadlagichlarda, ichki yonuv dvigatelida yonilgʻi aralashmasini oʻt oldirishda, metall sirtini erroziyadan tozalash, metallarda teshik hosil qilish uchun va boshqalar maqsadlarda foydalaniladi.
Elektrostatika
Elektrostatika — fizikaning harakatsiz elektr zaryadlar maydoni va ularning oʻzaro taʼsirini oʻrganadigan boʻlimi. Harakatsiz elektr zaryadlar hosil qilgan elektr maydon elektrostatik maydon deyiladi.
Elektrostatikaning asosiy tenglamalari Maksvell tenglamalarining xususiy holidir. Elektr zaryadlar harakatsiz boʻlsa, yaʼni elektr toki boʻlmasa, magnit maydon boʻlmaydi, elektr maydon esa oʻzgarmasdan saqlanadi. Tashqi elektrostatik maydon taʼsirida elektrlanmagan jismlarning sirtida elektr zaryadlar paydo boʻlish hodisasi elektr induksiya yoki elektrostatik induksiya deyiladi.
Elektr induksiya natijasida paydo boʻlgan zaryadlar induksion zaryadlar deyiladi. Induksion zaryadlar erkin zaryadlar yoki bogʻlangan zaryadlar boʻlishi mumkin. Oʻtkazgichlarda erkin zaryadlar mavjud boʻlganligi uchun tashqi elektrostatik maydon taʼsirida oʻtkazgach sirtining bir qismida musbat ishorali erkin zaryad, boshqa ikkinchi qismida esa manfiy ishorali erkin zaryad paydo boʻladi. Oʻtkazgich ichida hech qanday erkin zaryad boʻlmagani uchun elektrostatik maydon ham boʻlmaydi. Tegashli oʻlchov asboblarini tashqi elektr maydon taʼsiridan saklashda shu xususiyatdan foydalaniladi. Dielektrik zaryadlari bogʻlangan zaryadlardan iborat. Tashqi elektr maydon taʼsirida musbat va manfiy ishorali bogʻlangan zaryadlar qarama-qarshi yoʻnalishlarda siljish natijasida dielektrik qutblanadi, uning sirtidagi bir tomonda musbat ishorali bogʻlangan zaryadlar, ikkinchi tomonda esa manfiy ishorali bogʻlangan zaryadlar paydo boʻladi.
Elektrostatika (boshqa yunoncha ἤλeketaron, «qahrabo» va lotincha staticus — «sobit») — statsionar elektr zaryadlarining oʻzaro taʼsirini oʻrganuvchi elektr taʼlimotining boʻlimi. Bu o'zaro ta'sir elektrostatik maydon yordamida amalga oshiriladi.
Qahramon kabi ba'zi materiallar engil narsalarni (moy, chang zarralari, qog'oz parchalari) o'ziga jalb qilishi uzoq vaqtdan beri ma'lum. Elektrostatik hodisalar elektr zaryadlarining bir-biri bilan o'zaro ta'siri tufayli yuzaga keladi. Ushbu o'zaro ta'sirning kuchi Coulomb qonuni bilan tavsiflanadi. Elektrostatik kuchlar ancha zaif bo'lib tuyulishi mumkin bo'lsa-da, ularning ba'zilari, masalan, vodorod atomidagi proton va elektron o'rtasidagi o'zaro ta'sir kuchi, ular orasidagi tortishish kuchidan 36 daraja kattaroqdir.
Elektrostatik hodisalarga balonning oddiy tortilishidan tortib jun svitergacha yoki lazer printerlarida qog'oz va tonerning tortilishidan, donning elektrifikatsiyasi tufayli don omborining o'z-o'zidan yonishigacha bo'lgan ko'plab misollar mavjud.
Elektrostatikaning tipik nazariy muammolari ma'lum zaryad taqsimotidan fazoviy potentsial taqsimotini topish, ushbu o'tkazgichlarning ma'lum umumiy zaryadi uchun o'tkazgichlar yuzasida zaryad zichligini aniqlash va zaryadlar tizimining energiyasini hisoblashdir.