Reja: Energiya aylanishi Geologik aylanma harakat. Biokimyoviy aylanma harakat. Suvning aylanma harakati. Tabiatda karbonat angidrid, kislorod va azotning aylanma harakati. Asosiy tayanch termin va tushunchalar

Oltingugurtning aylanma harakati. Oqsilning zaruriy komponenti bo`lgan olyingugurt biologik jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. Oltingugurtning global aylanishi gazsimon, suyuq va quyuq holatdagi komponentlar ishtirok etadiganturli biotik va abiotik jarayonlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa quruqlik yuzasining okean va atmosfera bilan oltingugurt birikmalari almashuv jarayonlari juda muhim. Asosiy biogen elementlar(С, О, S, Р, Б)ning barcha global biogeokimyoviy aylanishlaridan oltingugurt aylanishi inson faoliyati tufayli ayniqsa kuchli buzilgan. Yoqilg`I qazilmalar, birinchi navbatda ko`mirning yo`qilishi tufayli hosil bo`ladigan oltingugur oksidining emissiyasi (SO<sub>2</sub> ) eng muhim antropoghen ta’sirdir. Bu gazning jahon bo`yicha emissiyasing 90 % ga yaqini Shimoliy yarim shar uchun xos. Oltingugurtning antropogen hajmi tabiiy hajmiga nisbatan ikki baravar ko`p.
jadval.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDALAR AYLANMA HARAKATINING TEZLIGI

1. BIOMASSANING TIKLANISHI

(B.G. Bogorov (1970), L.Y. Rodin va b. (1970) va A.M. Ryabchikov (1972) bo`yicha)

Biomassa turlari	Umumiy zahira (t)	Har yillik mahsul­dorlik (t)	Yangilanish davri (yil)
Yerning jami biomassasi Jami biomassa Quruqlik fitomassasi Quruqlik fitomassasi (sof o`sish bo`yicha) O`rmonlar Quruqlik zoomassasi Fitoplankton Zooplankton Fitobentos Zoobentos Nekton Okean zoomassasi	n x 10^12 2,42 x 10^12 2,4 x 10^12 2,4 x 10^12 1,96 x 10^12 1,65 x 10^10 1,5 x 20^9 2,5 x10^10 0,2 x10^9 10^10 10^10 3,25 x 10^10	n x 10^11 2,32 x 10^11 1,72 x 10^11 1,6 x 10^10 8,4 x 10^10 6,6 x 10^10 5,5 x 10^11 5,3 x 10^10 0,2 x 10^9 3,0 x 10^9 0,2 x 10^9 5,62 x 10^10	7 – 8 10 14 150 23 1/4 1/366 (1 kun) 2/5 1 3 5 3/5

2 . BIOGEN AYLANMA HARAKAT
(A.G. Isachenko (1979) bo`yicha)

Modda	Umumiy zahirasi (t)	Yillik fiksatsiya yoki organizmlar tomonidan ajratilishi (t)	To`liq aylanishi uchun zarur bo`lgan vaqt (yil)
Atmosfera CO2 (fotosintez yo`li bilan) Okean uglerodi (fotosintez yo`li bilan) Kaustobiolitlarning uglerodi (fiksatsiya hisobiga) Kaustobiolitlarning uglerodi (ko`milib qolishi hisobiga to`planishi) Troposferaning erkin kislorodi (fotosin­tezda ajralishi orqali) Okean suvi (fotosintezda parchalanishi orqali) Okean suvi (transpiratsiya orqali) Troposferaning erkin azoti (fiksatsiya hi­sobiga)	2,3 x 10^12 3,8 x 10^13 6,4 x 10^15 6,4 x 10^15 1,2 x 10^15 1,4 x 10^18 1,4 x 10^18 3,8 x 10^15	(1,5-3,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^11 (0,5-1,0) x 10^9 (1-3) x 10^11 n x 10^11 3,5 x 10^13 (4 – 8) x 10^8	8 – 15 380 – 760 60x 10^3 – 130x10^3 6 x 10^6-13 x 10^6 4 000 – 12 000 (5 – 10) x 10^6 40 000 n x 10^7

HIDROSFERANNG AYLANMA HARAKATI

(M.I. Lvovich (1967) bo`yicha)

Hidrosferaning qismlari	Hajmi (km^3)	Har yillik aylan­ishi (km^3)	Yangilanish davri (yil)
Dunyo okeani (oqim orqali) Dunyo okeani (bug`lanish orqali) 5-km lik qatlamdagi yerosti suvlari (yerosti oqimi orqali) Faol suv almashinuvi qatlamidagi yerosti suvlari (yerosti oqimi orqali) Muzliklar Ko`llar Daryolar Tuproq suvlari Atmosferadagi suv bug`lari	1,37 x 10^9 1,37 x 10^9 60 x10^6 4 x 10^6 24 x 10^6 280 x 10^3 1,2 x 10^3 80 x 10^3 14 x 10^3	41 x 10^3 452 x 10^3 12 x 10^3 12 x 10^3 3 x 10^3 39 x 10^3 39 x 10^3 80 x 10^3 525 x 10^3	33 400 3 200 5 000 330 0,031 (11 kun) 8 000 7 1 0,027 (10 kun)

4. LITOSFERA MODDALARINING ABIOGEN AYLANMA HARAKATI
(A.G. Isachenko (1979) bo`yicha)

Litosferaning qismlari	Massa (t)	Har yili olib ketilishi yoki tushishi (t)	To`liq aylanish davri (yil)
Okean sathidan yuqoridagi materiklar (denudatsiya or­qali) Okean tubidagi yotqiziqlar (yotqizish orqali) Okeandagierigan moddalar (oqim orqali) Okeandagi qattiq zarralar (oqim orqali) Atmosferadagi chang	3,25 x 10^17 1,2 x 10^18 5 x 10^16 1,4 x 10^12 5 x 10^8	2,4 x 10^10 0,5 x 10^10 2,5 x 10^9 2,2 x 10^10 n x 10^10 – n x 10^11	135 x 10^6 24 x10^7 20 x 10^6 150 1/40 – 1/400 (1 – 10 kun)

Geografik qobiqdagi harakatlar tirlicha bo`lishi bilan ifodalanadi. Geografik qo­biqdagi modda va energiya harakatlarining hozirgi paytda aniqlangan qonuniyatlari tabiiy - geografik jarayonlarni bashoratlashtirish va ularni boshqarishning asosini tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   R.A.Sobirova, O.A.Abrorov, F.X.Inoyatovna, A.N.Aripov Biologik kimyo Toshkent ,,Yangi asr avlodi’’ 2006-yil
   

2. 
   N.A.Raxmatov,T.M.Mahmudov,S.Mirzayev Toshkent ,,Ta’lim’’ 2009-yil
   

3. 
   M.N.Valixonov Toshkent ,,Universitet’’ 2010-yil
   

4. 
   Alberts, B., Jonson, A ., Lyuis, J., Morgan, D., Raff, M., Roberts, K. va Valter, P. (2015). Hujayraning molekulyar biologiyasi (6-nashr). Nyu-York: Garland fani.
   

5. 
   Mathews, C., van Holde, K., & Ahern, K. (2000). Biokimyo (3-nashr). San-Frantsisko, Kaliforniya: Pearson.
   

6. 
   O’ZME.Birinchi jild.Toshkent 2000-yil
   

7. 
   Grin.N, Staut. U, Teylor.D Biologiya 1990-yil
   

8. 
   D.Pacheco D.P.Leal Tibbiy biokimyo Tahririyat 2004-yil
   

9. 
   Curry, S. L. 2005. Nonsteroid yallig'lanishga qarshi dorilar: sharh. Amerika hayvon kasalxonalari assotsiatsiyasi jurnali.
   

10. 
    Diaz-Gonsales, F., Sanches-Madrid, F. 2015. NSAIDlar: Eski dori vositalaridan yangi fokuslarni o'rganish. Evropa immunologiya jurnali.
    

11. 
    Golan, D. E., Armstrong, E. J., Armstrong, A. W. 2017. Farmakologiya tamoyillari: dori terapiyasining patofizyologik asoslari. Wolters Kluwer, Filadelfiya.