Reja: Energiya aylanishi Geologik aylanma harakat. Biokimyoviy aylanma harakat. Suvning aylanma harakati. Tabiatda karbonat angidrid, kislorod va azotning aylanma harakati. Asosiy tayanch termin va tushunchalar

Fosforning aylanma harakati. Fosfor ham muhim kimyoviy elementlardan biri bo`lib,biologik va biokimyoviy jarayonlarda katta ahamiyatga ega. Fosfor – DNK ning va hujayra membrana fosfor-lipid molekulasining zaruriy komponenti. Azot bilan bir qatorda fosfor ekosistemalarda bu elementlarning miqdori yuqori bo`lmaganligi sababli yer yuzasidagi va dengiz ekosistemalarining biologik mahsuldorligini boshqaradi.Quruqlik ekosistemalari, okeanlar, va suv havzalaridagi loyqa yotqiziqlar fosfor to`plangan asosy joylardir.Fosforning fazsimon shakllari deyarli bo`lmaganligi sababli atmosferada fosfor yo`q. Litosferada kristal jinslardagi fosforning ko`p qismi apatitlarda (95%) bo`ladi. Quruqlikda dastlab deyarli barcha fosfor apatetning nurashi natijasida hosil bo`lgan. Ikkilamchi sajiydagi cho`kindi yotqiziqlar (fosforitlar) jahonda qazib olinadigan fosforning 80 % iga yaqinini beradi. Tabiiy ekosistemalarda o`simliklardagi bog`langan fosfor organik moddalarning parchalanishi sababli o`simliklardan qaytadigan fosfor bilan teng holatda bo`ladi. Erigan ko`rinishdagi fosfor kislorod bilan (P₂O₅, P₃O₄ va boshqa birikmalarda) doimo dinamik muvozanatda bo`ladi. Tuproqlarda va o`simliklarda uglerod va fosfor konsentratsiyasining o`rtacha nisbati: C:P = 750:1 bo`ladi. Fosforning biogeokimyosi boshqa biogen elementlar (uglerod, kislorod, azot va oltingugurt)ning biogeokimyosidan juda farq qiladi. Chunki boshqa biogenlardan farq qiladigan fosfor, yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, gazcimon ko`rinishda deyarli uchramaydi va shu tufayli og`irlik kuchi ta’siri ostida qiyalik bo`yicha pastga bir tomonlama oqim hosil qiladi. Bu oqim asosan yupqa tarqoq (dispers) loyqa yotqiziqlar ko`rinishida bo`lib, fosfor birikmalari ularning yuzasiga singigan. Shunday qilib, fosfor daryolar orqali sekin suv almashuviga ega bo`lgan sistemalar (ko`llar, suv omborlari, dengizlar va boshqa havzalar)ga keltiriladi va ularda loyqa yotqiziq ko`rinishida to`planadi. Bu suv habzalarodan quruqlikka tomon oqimning yo`qligi tufayli qurulik ekosistemalarining, shu jumladan agroekosistemalarning biologik unumdorligi pasayib boraveradi. Hozirgi paytda tuproq eroziyasining kuchayishiga, fosfor o`g`itining yuvilishiga va tozalanmagan oqava suvlarning tashlanishiga sabab bo`ladigan antropogen faoliyat natijasida jahon miqyosida fosfor oqimining intensivligi ko`paygan va suv havzalari evtrofikatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib kelmoqda. Hidrosferaga tushadigan fosforning miqdori jahon bo`yicha yiliga 20 mln. t ga yaqin.