Reja: Funksional assimetriya
Download 451.97 Kb. Pdf ko'rish
|
18-12 14-37
|
Mavzu: Fuksional asimmetriya va Xotira Reja: 1.Funksional assimetriya 2. Xotira 3. Miyaning assimetriyasi Xotiraning davomiyligiga qarab turlari - Sensorli xotira -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira -Uzoq muddatli xotira Xotiraning ongli yoki ongsiz bo'lishiga qarab turlari -Aniq xotira -Ma'lum bo'lgan xotira Tarkibiga ko'ra xotira turlari -Avtobiyografik yoki epizodik xotira -Memantik xotira -Instrumental yoki protsessual xotira -Topografik xotira - Tasodifiy xotira yoki priming Xotira turlari vaqtinchalik manzilga muvofiq -Retrospektiv - istiqbolli Axborotning tan olinishi yoki olinishiga asoslangan xotira turlari - Tanishuv xotirasi - Qutqarish xotirasi Xotiraning noodatiy turlari -Eidetik xotira Har bir insonning o'ziga xos hissiyotlar va hissiyotlar palitrasi mavjud. Bu uning shaxsiyatini belgilaydi va uni boshqa shaxslardan ajratib turadi. Ilmiy nuqtai nazardan, yarim sharlarda faoliyatning aqliy harakatlarini taqsimlanishini tavsiflovchi assimetriya bu aqliy o'ziga xoslik uchun javobgardir. Miyaning chap va o'ng yarim sharlarining turli funktsiyalari haqidagi dastlabki taxminlar yigirmanchi asrga tegishli. Olimlar har bir yarim sharning funktsional xususiyatlarini aniqlash uchun inson miyasida eksperimental tajribalar o'tkazishni boshladilar. Yarimferalarning funktsional assimetriyasi, aksariyat olimlarning fikriga ko'ra, inson ongining yuqori darajada rivojlanishini ko'rsatadigan evolyutsion yutuqdir. Funktsional assimetriya genetik ildizlarga asoslangan, ya'ni nasldan naslga o'tishga moyil. U jamiyat bilan yaqin aloqada, shaxsning ijtimoiy shakllanishi jarayonida shakllanadi. Dominant yarim shar, nutq funktsiyasi uchun mas'ul bo'lgan tomoni hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko'ra, odamlarning aksariyat qismi chap yarim sharda dominant bo'lgan - ular o'ng qo'llardir. Leftlar, shunga ko'ra, aksincha rasmga ega, bu ularning fikrlash strategiyasida aks etadi. Ma'lumki, har bir tajriba, harakat, yoki qandaydir eng taassurot vaqt juda uzoq davri saqlanishi mumkin iz yaratadi. Bundan tashqari, ba'zi bir shartlar ostida, u yana paydo, va shunday anglash mavzusi bo'lishi mumkin. xotira nima? Turlari, vazifalari va uning asosiy xususiyatlari amallab bir-biriga? Qanday aynan? Bu va boshqa hech kam Ko'ngilochar savollar moddaning materiallar bilan tanishtirish jarayonida javob beriladi. Bu bevosita tushunchasini ko'rib boshlaydi qilish o'rinli bo'ladi. Sodda qilib aytganda, xotira rekord (nusxalar), asrab-avaylash va kelgusi tan va, zarur bo'lsa, o'tmishda quyidagi tajriba orqaga o'ynash sifatida belgilanishi mumkin. Teng qiziqarli loyiha eski ma'lumotlar, bilim va ko'nikmalarini yo'qotmasdan, ma'lumotlarni saqlash uchun imkon beradi. nuqtai ilmiy nazaridan, xotira rag'batlantirish ishlash ma'lumotlarni bir funksiyasi. bog'langan, xususiy yo'naltirilganligiga jarayonlari bir qator o'z ichiga olgan ruhiy tabiati, bu murakkab jarayon. Shunday qilib, ko'nikma va zarur bilimlar nisbatan har qanday mustahkamlash xotira operatsiyalari bilan bog'liq uchun. kategoriyasi, vazifalari va xususiyatlarini aks ettiruvchi muammolar, nima tarixiy xotirasi va milliy kimligi, bugun bor? Bu zamonaviy psixologiya, eng qiyin muammolarni oldida bir doira bor, deb ta'kidlash muhim emas. Qanday voqealar xotirada bosilgan etiladi? Bu jarayonning fiziologik mexanizmlari qanday? asosan qo'shimcha xotira uchun bugun ma'lum metodlarni qaysi, uning vazifalarini views? Dominant yarim sharga qarab, barcha odamlarni uchta keng toifaga bo'lish mumkin: Chap yarim sharda umumiy aholining taxminan 40 - 42% O'ng yarim sharda 10 dan 20% gacha Ikkala yarim sharning bir xil rivojlanishiga ega bo'lgan teng yarim shar, taxminan 40% O'ng miya odamlari, ular ham chapdastlar, o'ziga xosligi sababli har doim jamoatchilik qiziqishini uyg'otishgan. Ba'zi xalqlar bu so'zga salbiy ma'no berib, chap qo'llardan ehtiyot bo'lishni afzal ko'rishdi. Aslida, chap qo'lda bo'lishning patologiyasi yo'q. Bu psixologik anormalliklarni keltirib chiqarmaydi, ammo shunday individual xususiyat shaxsiyat. Statistikaga ko'ra, chap qo'llar yozuvchi, jurnalist, rassom, tashkilotchi va chap qo'lga aylanadi, aks holda o'ng qo'li - muhandislar, matematiklar, faylasuflar, tilshunoslar. Miya assimetriyasining xususiyatlarini baholashning eng oson usuli - o'ng va chap qo'llarning rivojlanishini taqqoslash. Ko'p hollarda yozish paytida o'ng qo'lidan foydalanadigan odamlar o'ng qo'li bor va shunga ko'ra chap miya turiga kiradi. Lefties bularning aksi. Bundan tashqari, dominant yarim sharning turiga mansubligini aniqlashga yordam beradigan bir qator testlar ajratiladi. Miyaning assimetriyasi tufayli miya tuzilmalarining muvofiqlashtirilgan ishi ikki yarim shar o'rtasida funktsional yukni taqsimlash, ma'lumotlarni birlashtirish va yarim sharlarning har birini o'ziga xos jarayonlari uchun boshqarish orqali amalga oshiriladi. Miyaning har bir vazifasi ikkala yarim sharga nisbatan taqsimlanganligi sababli, o'ng yoki chap yarim sharning klinik shikastlanishi farqlanadi. Bu turli xil nevrologik kasalliklarni aniqlashning diagnostik asosi sifatida miyaning funktsional assimetriyasini ajratib ko'rsatishga imkon beradi. Faqat ikkala yarim sharlar ishining birligi, ularning assimetrik funktsiyasi insonning mukammal hayotiy faoliyatiga kafolat berishi mumkin. Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror tiklash qobiliyatida namoyon boʻladi. Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan. Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi U qaytib, qanday oliy ruhiy vazifalarni xotira Aslida, bir in'ikosi sifatida hisobga olinishi kerak. Shunday qilib, tushunchaning muvofiq, asosiy xotira vazifalari, ta'minlash saqlab, va o'tgan davr tajribasidan keyinchalik ijro etish iborat. Bu xotira bilan bog'liq o'tmishda va hozirgi inson orqali hisoblanadi. Bundan tashqari, u insonning o'rganish va rivojlantirish imkonini beradi. Ushbu bobda inson xotira vazifalarini ko'rib chiqish foydali bo'ladi. Ushbu turkumda ular orasida quyidagi bor, bitta jumboq ichiga bir- biriga va yig'ma to'ldiradi besh vazifalarni o'z ichiga oladi: Eslab. Bu qoidaning muvofiq, agar shaxs ilgari tayinlangan ma'lumotlarga asoslanadi bir ularga mutlaqo yangi ma'lumotlarni yod olish qobiliyatiga ega. Ushbu xotira funksiyasi materiallar fizik ko'payish jarayoni qandaydir hissiy xotira jalb bilish jarayonini, boshlanadi, deb ta'kidlaydi. materiallari oldindan qayta etildi keyin, u qisqa muddatli xotira bo'ladi. Yuqoridagi tashqari, va aniqlash amalga oshiriladi operativ xotira va tahlil xususiyatlari tomonidan taqdim vazifasini foydalanadi. Asosiy xotira vazifalarini hisobga olgan holda emas, balki tejash zikr qilish. Shunday qilib, har qanday holatda ham ma'lumot saqlash muddati o'z qo'llash bog'liq. Boshqa so'zlar bilan aytganda, bir odam o'rgandim ma'lumot, ular xotirasida saqlanadi uzoq davri foydalanadi. Ushbu xotira funksiyasi ham arxivlash deyiladi. Nima uchun? Bu jarayonda muvofiq moddiy o'lchash va keyingi qayta ishlash amalga oshiriladi, aslida. Bu erda so'z loyiq, deb ruhiy vazifalari semantik xotirani xarakterlaydi. Bu odamning hayoti davomida to'plangan do'kon tushunchalar va ta'riflar, qodir. Bundan tashqari, ma'lum bir kishi bilan bir muayyan vaqt bilan bog'liq qanday taniqli tushunchalar va ta'riflar ko'rsatib, epizodik xotira bor. Shunday qilib, xotira yuqorida ikki xil tandem faoliyat ko'rsatmoqda. saqlash va asrab-avaylash tashqari, bugungi kunda quyidagi xotira xususiyatlarini ma'lum: Playing - uzoq davom etgan xotira foydalanishga asoslangan xotira funksiyasi. Bu qoidaning tufayli emas, inson miya muvaffaqiyatli ilgari himoyalangan ma'lumot Ko'rsatiladigan takrorlash mumkin. Bu individual bir xil shaklda moddiy yaxshi ishlab chiqarish kiritish uchun zarur bo'lgan va uni saqlaydi. Shu maqsadda, u eng muhim ma'lumotlarni eslash faqat zarur. Ushbu xotira funksiyasi epizodik xotira albatta o'zini o'z ichiga oladi. Bu qobiliyati u bilan bog'liq hodisalar ba'zi qayta kiritish uchun. Tadbir Bunday «Malumot ball» deb ataladi. Bu tegishli jarayonining tezligi, birinchi navbatda vaqt (tarixiy xotira vazifasini ochish) bog'liq, deb qayd etish muhim ahamiyatga ega. Misol uchun unutib uchun turli sabablar, ma'lumotlar tashkil etish va ularning xususiyatlari jihatidan past darajasi bor. Bundan tashqari, u hisobga axborot yoshi chastotasini va foydalanishni talab etadi. Yana bir muhim sababi "aralashish" hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, ayrim axborot salbiy ta'siri bilan bog'liq. individual hisobot o'rganadi Misol uchun, agar, lekin tartibi jarayonida yomon yangiliklarni olib topadi, xotirangizni jarayonida erishilgan natijalar, u emas, balki mumkin. Bundan tashqari, bir marta odam ongli ichiga qanday qilib u atayin yo'l o'tkazmalari ma'lumot unutib sabablar (maqsadli) haqida aytish. boshlash uchun, u bugungi kunda xotira turli xil turlari aniqlash uchun eng keng tarqalgan asos saqlash va ijro etish bilan bog'liq o'z xususiyatlari faoliyati xususiyatlariga bog'liq ekanligini ta'kidlash lozim. Shunday qilib, xotira, ba'zi navlari quyidagi asosiy shartlarga ko'ra ajratiladi: aqliy faoliyat xususiyatiga ko'ra tasnifi, deb bir tomonlama yoki har qanday faoliyat bilan yana bir ustun. Shunday qilib, u hissiy, avtomobil, og'zaki mantiqiy va xayoliy xotira ajratishga qaror qildi.gol xususiyatiga ko'ra tasnifi ixtiyoriy va majburiy xotira mavjudligini nazarda tutadi. ta'minlash va yaqindan ishlab chiqarilgan faoliyati roli va o'rni bilan bog'liq ma'lumotlar, saqlash muddati ko'ra tasnifi. Shunday qilib, xotira tezkor, uzoq muddatli va qisqa muddatli bo'linadi. boshlash uchun, tarixiy xotirasi va milliy hisobga olish vazifalarini oching. Bu hissiy ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri bosim deb ataladi, bir qiziqarli mashqlar, yordam berishi mumkin. Ushbu tizim qandaydir hislar orqali idrok qilinadi dunyo, bir etarlicha to'liq va aniq tasvirni ushlab qodir. Uni saqlash muddati juda jiddiy ekanligini ta'kidlash muhimdir. Shunday qilib, u faqat 0,1 -0.5 soniya. Nima qilish kerak? o'z qo'li to'rt barmoqlarini Pet. ular g'oyib keyin to'g'ridan-to'g'ri sezishni ishonch hosil qilish uchun ishonch hosil qiling. Shunday qilib, keyin saqlanib mag'lubiyatdir birinchi haqiqiy tuyg'u - uning faqat xotira. ko'zlar to'g'ri oldinga qarab oldin u turli yo'nalishlarda bir barmoq yoki qalam ko'chirish mumkin sinab ko'ring. Shu bilan bir vaqtda harakatda bo'lgan mavzularni quyidagicha gapirib e'tibor. keyin, ko'zlarini yopish bir lahza, ularni ochish va keyin yana yoping. siz ko'rgan vaqtda ma'lum bir davr aniq va ravshan rasm saqlab, keyin asta-sekin yo'qoladi qanday rioya qiling. Eng muhimi, qisqa muddatli xotira bir tipologiyasi maxsusdir saqlab materiallar, (hissiy xotira aniqligi aksincha bilan amal qiladi). Bu holda, ma'lumotlarni sensorli tadbirlar darajada uchraydigan mutlaq xaritasi va to'g'ridan-to'g'ri (oldinga) ularning talqini emas. Misol uchun, bir kishi ishtirokida, agar bu shakllantirish uchun yoki ifoda, u so'z o'zlari kabi nafaqat ovozi, uning tarkibiy qismlari, eslaydi. qoida tariqasida, taqdim etilgan ma'lumotlarning besh yoki olti final birliklari bo'lishi xotirlab. (Qayta-qayta ma'lumot takrorlab, boshqa so'z bilan aytganda) bir ongli harakat darajasini oshirish, bir kishi vaqt noma'lum muddatga qisqa muddatli xotira saqlash imkoniyati mavjud. Keyingi uzoq muddatli xotirani ko'rib chiqish o'rinli bo'ladi. Shunday qilib, voqealar va o'tgan va faqat o'tgan tadbir vaziyatlar xotirasiga o'rtasidagi jalb va ravshan farq bor. Uzoq muddatli xotira juda muhim, lekin ayni paytda juda murakkab tizimi turkum o'rganib. Bu yuqorida tizimlar xotira sig'imi juda cheklangan, deb ta'kidlash lozim: birinchi saqlash birliklari, ikkinchi bir qator iborat - bir soniya, bir necha nafarida dan. miya negadir bo'lgan yakuniy qurilma sifatida xizmat qiladi, chunki Shunday bo'lsa-da, kundan uzoq muddatli xotirasida doirasida ayrim turdagi hali mavjud. uning tarkibida o'n milliard neyronlar bor. Ularning har biri axborot katta miqdorda ushlab mumkin. Bundan tashqari, u amaliy jihatidan, cheksiz, inson miya xotirasida quvvatiga sifatida ko'rib chiqilishi mumkin, shunday qilib, katta. Shunday qilib, har qanday holatda ham axborot uzoq-muddatli xotiraga bo'lishi kerak ortiq ikki yoki uch daqiqa davomida o'tkaziladi. yaqindan uzoq muddatli xotira bilan bog'liq qiyinchiliklar, asosiy manbai zarur materiallar va ma'lumotlarni topish bir savol. xotirasida mavjud bo'lgan ma'lumotlar miqdori nihoyatda katta. etarlicha jiddiy qiyinchiliklar bilan bir juft bor, shuning uchun. Biroq, zarur ma'lumotlarni topish uchun kuchli istak bilan, qoida, deb juda tez bo'lishi mumkin. Operativ xotira ostida tushunish kerak jarayonlari mnemonic xizmati faoliyati va joriy operatsiyalar bilan shug'ullanadi belgi. Bunday xotira axborot taqdim keyingi unutib saqlab qolish uchun mo'ljallangan. xotira turlarining saqlash davri, birinchi navbatda, bilan birgalikda muammoni bog'liq va ikki yoki uch kun, ikki-uch soniya dan farq qilishi mumkin. Motor xotira - boshqa emas, Xotiraga jarayon sifatida, saqlash va turli harakatlar turlari, shuningdek, ularning tizimlarini qaytarib o'ynaydi. Aytgancha, bugun dunyoda psixologlar uchun juda qiziqarli mavzu boshqa xotira Ushbu turdagi, bir aniq va haddan tashqari aniq tarqalgani bilan odamlar ko'p bilaman. hissiy xotira ostida xotira tuyg'ular ustidan ko'rib chiqilishi kerak. Tuyg'ular baribir inson ehtiyojlarini qondirish bor haqida signal berish. Shunday qilib, odamlar tajribali va xotirada saqlab tuyg'ular signallari sifatida paydo, yoki o'tmishda ham xuddi shunday tajriba salbiy tajriba sabab bo'ldi qachon harakat haqida harakatni yoki cheklashlarni undash hamdardlik tushunchasi nazariyasi va amaliyoti ko'pincha his-tuyg'ularini his qilish qobiliyatini, boshqa bir kishi bilan hamdard yoki kitob qahramoni ko'zda tutuvchi, oldinga chiqadi, shuning uchun. Ushbu turkumda hissiy xotira asoslangan. image xotira ostida tovushlar va hidi, hayoti va tabiat, vakillik rasm xotirasi, shuningdek didiga tushunish kerak. xotira Ushbu turdagi Visual, eshituv, taktil, va ta'mga ega. eshituv va Visual xotira ishlab chiqilgan bo'lsa-da, odatda, juda yaxshi, hidlov taktil va ta'mga xotira, albatta, bir professional turlari sifatida belgilangan bo'lishi mumkin (ya'ni, ma'lumotlar navlari etarli inson hayoti orientatsiya katta rol o'ynaydi). Shuningdek tegishli tuyg'u sifatida, ular tez, masalan, kar yoki ko'r odamlarga xos shartlari etarli faoliyatini rivojlanayotgan ajoyib darajada taqdim o'zgarishlarni yetib yoki tovon xotira turlari yo'qolib, ayniqsa tufayli bo'ladi. og'zaki-mantiqiy hujjatlari xotira tarkibi bir insonning fikrlari, lekin hech narsa emas. ikkinchi (bu erda va Lotincha bor edi) tilida mavjud bo'la olmaydi. fikrlari tilida turli shakllarda mujassam ekan, ularning ko'payish tom ma'nodagi nazaridan o'tkazish, yoki taqdim etilgan ma'lumotlarning asosiy ma'nosi, yoki og'zaki ro'yxatdan yuborilishi mumkin. ikkinchisi ishi moddiy semantik qayta ishlash ta'sir bartaraf anglatadi da, so'zma-so'z yod mantiqiy va Rote yod emas sifatida belgilanishi mumkin. narsa eslash hech maxsus maqsadi bor saqlash va keyingi ko'paytirish, beixtiyor xotira deb ataladi. shunga o'xshash jarayon qaratilgan hollarda, u o'zboshimchalik xotira haqida. Shunday qilib, ikkinchi vaziyatda, saqlash va ijro etish bilan bog'liq jarayonlar, maxsus xotira harakat sifatida harakat. Bu ta'kidlash muhim emas xotira shaklida hozir keng psixologlar va tegishli ilmiy sohasida faoliyat bilan shug'ullanuvchi boshqa manfaatdor tomonlar tomonidan o'rganilmoqda rivojlanish ketma-ket ikki bosqichlari, taqdim turdagi deb. Mavzu: Taloqning funksiyasi Reja: 1. Taloqning tuzilishi 2. Taloqning funksiyalari. 3. Taloq kasalikklari Taloq odam - eşleştirilmemiş tanasi pulpa iborat bo'ladi, biriktiruvchi to'qima zich kapsulasi bo'lib o'tdi. kapsula devorlaridan yumshoq parankimini mustahkamlash tanasi arqondan (trabecula) chuqur. qizil va oq: Histolojik ikki qatlam yoki tananing zonalari ajratilgan. qizil pulpa massasi asosiy tanasi. Ya'ni ta'sir taloq vazifasini tanasida. Va aniq bo'lishi, tana bunday kichik bir parcha oldida vazifasi xorijiy zarralar ixtiyorida qadar qon hujayralari ulg'ayishi ko'p qo'yish. pulpa oq qismi tufayli limfotsitlar uning yuqori mundarijaga bir rang ham bor. saqlab immunitet - Aslida, bu ham parenximasining bu qismi asosiy faoliyat olib keladi. qizil va oq materiya chegara marginal yoki chet zona ustida, u inson organizmida hisoblash va xorijiy bakteriyalar bartaraf etish uchun mas'ul bo'lgan. yuqori va ikki yarim qalin - kattalar o'n olti santimetr uzoq ko'tarilishingiz bilan, olti, taloq, bachadon. Bu düzleştirilmiş tasvirlar kabi shakllantirildi. Biz bilan mos yozuvlar nuqtasi sifatida jimirlab olish bo'lsa, taloq o'n qovurg'adan to'qqizinchi o'rtasidagi chegara bo'ladi. yo'g'on ichak va orqa - - oshqozon va oshqozon osti bezi, yon devoriga - buning ustiga u erda oldida bir parda bo'lib buyrakni va buyrak usti bezi qoldirgan. Qorin bo'shlig'ida (biriktiruvchi to'qima nozik bir qatlam), taloq butunlay qoplangan, ammo kichik bir qismi qorin pardaning ozod bo'lsa idishlar, kirib va tana (darvoza viloyati) chiqmasdan o'rniga. QON VA INNERVATSIYASI taloq tuzilishi, qon tomirlari va tanasi oziqlantirib, nervlar kabi muhim anatomik xususiyatlari olinganligi holda to'liq bo'ladi. periferik asab tizimi filiallari ushbu bo'limdagi keltirilgan vagus asab (vegetativ qismi) - tana vazifalarini bajarish uchun mas'ul bo'lgan, va og'riq, proprioseptif va boshqa o'qlaridan uzatish qora taloq pleksus (simpatik qismi) cho'zilgan tolalar. qorin aorta cho'zilgan perfüze inson taloq arteriyalari. Ular esa, o'z navbatida, qora taloq filiallari bo'linadi, va o'sha etiladi - segmentar arteriyalariga. So'ngra kichik pulpa arteriyalarining yanada shoxlangan darajasi va trabeküler shakllantirish bor. yilda taloq qon qaytib kelgan Portal ven. Bu jigar darvozasi bevosita bog'liq. EMBRIYOGENEZ embrion bir cho'zilgan quvur va to'qimalarning bir necha jadvallari iborat bo'lgan homila keyin to'rtinchi yoki beshinchi hafta kuni, bir tab pusht taloq bor. intrauterin hayot xomilalik tanasi o'n birinchi hafta odatdagi shaklini oladi, balki, limfa to'qimalarining kelajak yig'ish hujayralari jarayonlar mavjud. taloq registri, shuningdek tug'ilgandan keyin, uning vazifasi vaqt davomida farq qiladi. Faqat O'smirlik yetib ustiga u final sformirovyvaetsya. VAZIFALARI Va hatto, agar bunday fikr "? Organizmdagi taloq vazifasi nima", va maxsus bilim, juda qiyin yo'q shaxsning organlari ishini tushuntirish uchun, bir boshiga kelib: Biz har bir savol haqida o'yladim, deb aytish mumkin emas. Avvalo u oq qon hujayralari bir manbaidir. Ular, farqlash bosqichlari bor etuk va qon oqimiga borib bu erda. organizmdagi taloq ikkinchi vazifasi - immun. Bu qon tushib har qanday begona agentlari uchun antikorun sintez. tananing Uchinchidan, hech kam muhim qismi bilvosita eski qon hujayralari qirg'in va, safro shakllantirish hisoblanadi. Bundan tashqari, organizmda taloq bu xususiyati temir metabolizmi va sintez bir qismidir. Bu qon qayta taqsimlash jarayonida organi tomonidan roli diqqatga sazovor. Deyarli barcha trombotsitlar (qon Plitalar) uchdan bir, ular tana kerak nuqtaga taloq saqlanadi. Bolaning prenatal rivojlantirish davriga taloq yana bir vazifasi. Suyak iligi tashkil qilinmagan bo'lsa, embrionning tomirlari orqali unga rahmat, qizil qon xujayralari va oq qon hujayralarini harakat. organizmdagi taloq vazifasi zamonaviy shifokorlar uchun sir bo'lib qolmoqda. Ulardan ba'zilari o'rganib mumkin, lekin ko'p sir bo'lib qolmoqda. Rasmiy fan har qanday aniq javob bermaydi. TALOQ KASALLIKLARI Ishning g'alati, sirli bilan birga, bu tana hali patologik jarayonlarning turli zaif edi. qoida tariqasida, bu kabi hematopoez buzilishi, immun javob, o'simta mavjud sog'liqni saqlash muammolari, sabab ikkilamchi kasalliklar. juda nodir hodisa - birlamchi zararlanish taloq hisoblanadi. Taloq hamma umurtqali hayvonlarda bor. Toʻgarak ogʻizlilar, baʼzi ikki xil nafas oluvchi baliqlar ichagi, oshqozoni yoki oʻrta ichak shilliq qavat burmalari devorida limfoid toʻqimalar toʻplami boʻlib, bu Taloq vazifasini bajaradi. Qolgan umurtqali hayvonlar talogʻi ichakdan alohida boʻlib, orqa ichaktutgich, oshqozon yoki toʻgʻri ichakning boshlanish qismida joylashadi. Sudralib yuruvchilar (gatteriyalardan tashqari) hamda qushlarda rudimentlashgan. Taloq boʻlak- boʻlak yoki parraksimon boʻladi. Odamda Taloq embrional hayotning birinchi oyida meʼdaning dorzalb tutqichi ichida toʻplangan mezenxima toʻqimasidan rivojlanadi. Taloq uzunchoq oval shaklli, uz. 12 sm, kengligi 7— 8 sm, ogʻirligi 150—200 g. Lekin Taloqning hajmi va ogʻirligi individual boʻlib, organizmning fiziologik holatiga bogʻliq holda juda oʻzgarib turadi. Mac, tinch xrlatda Taloq kengaygan, qon yoʻqotilganda esa siqiq boʻladi. Bir tomoni qabariq (diafragmal), ikkinchi tomoni botiq (ichki) boʻlib, chap biqinning 9,11 qovurgʻa sohalariga joylashgan. Tashqi tomondan seroz parda va biriktiruvchi toʻqima kapsulasi bilan qoplangan. Kapsuladan Taloq ichiga devorlar yoki trabekulalar tarqaladi. Trabekulalar Taloq ni oq va qizil pulpa bilan toʻla alohida boʻlakchalarga boʻladi. Qizil pulpa qonning shaklli elementlari (eritrotsitlar)ga boy vena sinuslaridan tashkil topgan. Oq pulpa esa limfotsitlar ishlab chiqaradigan limfa toʻqimalaridan tuzilgan; ular malpigi tanachalari deb ataladi. Taloq kasallanganda (mas., splenomegaliya) ancha kattalashadi. Odamzotning va boshqa tirik organizmlarning yashash muhiti anchayin agressivdir. Turli viruslar va bakteriyalar qo‘shini bizni har tarafdan qurshab olgan bo‘lib, ular bizga hujum qilish uchun doimo qulay fursatni poylab yotadi. Shu sababli, bunday dushmanga qarshi kurashda bizning mudofaa tizimimiz – immun sistemasi ishga tushadi. Bu dushmanga qarshi kurashdagi mudofaa chizig‘ining ayrim sarhadlari – sof anatomik mudofaa bo‘lib, ular virus va bakteriyalarga qarshi jismoniy (fizik) to‘siq qo‘yadi va zararli mikroblar undan nariga o‘tolmaydi. Masalan, teri va shilliq pardalar shunday vazifani bajaradi. Agar virus yoki bakteriya ushbu fizik to‘siqdan ham oshib o‘tib, organizmga kirishni uddalasa, unda, organizm unga qarshi yallig‘lanish jarayoniga asoslangan qarshi hujumni ishga soladi va natijada, tananing zararlangan qismiga qon kelishi kuchayadi. Qon o‘zi bilan leykotsitlarni olib keladi. Ular kapillyar tomirlar devorlari orqali o‘tib, tanaga kirib olgan dushmanni mahv qiladi. Kesib olgan joyingiz atrofining qizarib qolishi organizmning aynan shu reaksiyasi tufayli yuzaga keladi. Biroq, immun tizimining faoliyati boshqacharoq tamoyillarga tayanadi. Bunda, maxsus molekulyar strukturalar ishga solinadi va ular maxsus nishonni yo‘q qilishga yo‘naltiriladi. Bunday maxsus molekulyar strukturalardan eng muhimi – Y-simon molekulalardan tuzilgan antitela lardir. Y-molekulalarning uchida turli shakldagi aminokislotalar yig‘ilgan bo‘ladi. Ushbu aminokislotalar shaklining har bir formasi muayyan turdagi virusga, boshqacha aytganda, o‘ziga mos keladigan antigingga qarshi kurashadi. Katta yoshdagi odamning organizmida shaklan har xil bo‘lgan 100 millionga yaqin antitelalar turi mavjud bo‘ladi. Boshqacha aytganda, odam immun tizimini istalgan o‘lcham va fason uchun istalgan vaqtda doimo tayyor kiyim topsa bo‘ladigan yirik do‘konga o‘xshatish mumkin. Organizmga yot narsa kirib qolganida, katta ehtimollik bilan o‘sha 100 million xil antitela dan aqalli bittasi unga qarshi kurashish va uni bartaraf qilish qobiliyatiga ega bo‘ladi deb umid qilish mumkin. Antitelaning organizmda qay tarzda sirkulyatsiyalanishi Y-simon molekulaning uchlaridagi aminokislotalarning aynan qanday joylashganiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ayrim antitelalar qonda aylanib yuradi va bakteriya va viruslarni juda samarali bartaraf qiladi; yana ayrim antitela turlari esa teri va ichakdagi shilliq qatlamlardagi maxsus shilliq qatlamlar bilan bog‘langan holda turadi. B-hujayralar, yoki, B-limfotsitlar – antitelalarning yot organizmlarni payqashiga javobgar asosiy hujayralaridir. Ularning bunday atalishining sababi, ushbu hujayralar suyak ichidagi ilikda o‘sib yetilishi bilan bog‘liq. Ilikni ingliz tilida bone marrow deyiladi. Bunday hujayralar sferasimon shaklga ega bo‘lgan, ularning tashqi qobig‘ida turli xil maxsus antitelalar bo‘ladi. Antitela o‘zidagi B- limfotsit orqali o‘ziga mos bo‘lgan antigen bilan kontakt hosil qilishi bilanoq uni yot jism sifatida qayd etadi va qarshi kurashni boshlaydi. Natijada, B-limfotsitlarning ko‘payishi boshlanadi. Bu ko‘payish ikki xil maqsadni ko‘zlaydi. Birinchidan, shunga monand ravishda, organizmda plazmatik hujayralar deb nomlanadigan va vazifasi, agressorga nisbatan murosasiz kurashdan iborat bo‘lgan antitela molekulalarini ishlab chiqaruvchi hujayralar hosil bo‘la boshlaydi. Ikkinchidan esa, aynan shu antigenni keyinchalik, oylar, yillar o‘tib yana organizmga ikkinchi bora tushgan vaqtda, uni darhol ta Bir dona plazmatik hujayra soniyasiga 30000 donagacha antitela molekulasi ishlab chiqarishga qodir bo‘ladi. Ushbu antitelalar organizmga kirib olgan antigenlarni o‘ziga bog‘lab olib, ularni bir joyga g‘uj bo‘lib jamlanishga majbur qiladi. Keyin esa, ushbu to‘planib qolgan antigenlarni boshqa hujayralar orqali organizmdan siqib chiqariladi. Biroq, plazmatik hujayralarning yetilishi uchun bir necha hafta vaqt o‘tishi mumkin. Antitelalarning dushman ustidan g‘alaba qozona boshlaganini odatda organizm isitma orqali namoyon qiladi. Plazmatik hujayralar atigi bir necha kun yashaydi xolos. Lekin, xotira hujayralarining yashash muddati ancha uzoq va odatda, bunday hujayralar odam umrining oxirigacha, tanada saqlanib qoladi. Agar yana o‘sha antigen ikkinchi marta organizmga tushsa, ushbu hujayralar uni darhol payqaydi va shu zahotiyoq, unga qarshi kurashadigan katta miqdordagi antitelalarni sintez qila boshlaydi. Bu orqali esa, organizmning o‘zi avval ham kurashgan virus yoki bakteriyaga qarshi navbatdagi marta kurashida katta hajmda vaqtdan yutish imkonini beradi. Aynan shu tufayli, immunitet bir kasallikni ikkinchi marta tanaga yo‘latmay tura oladi. Emlash amaliyotining asosiy muddaosi ham aynan shu bilan bog‘liq bo‘lib, emlangan organizmda, ushbu antigenga nisbatan xotira hujayralari shakllanib oladi. Agar B-hujayralar organizmni asosan tashqi dushmanlardan, ya'ni, tana uchun begona bo‘lgan kimyoviy tarkibli molekulalardan mudofaa qilsa, yana bir turdagi immun hujayralari borki, ular organizmning o‘zidan chiqqan ichki dushmanlarga qarshi kurash olib boradi. Bunday immun hujayralari T-hujayralar, yoki, T-limfotsitlar deyiladi. Ular, organizmning infeksiya, yoki, saraton tufayli zararlangan va o‘zgarishlarga yuz tutgan o‘z hujayralaridan tozalaydi. (Aslida, bu ish bilan T-limfotsitlarning faqat yarmisi band bo‘ladi, qolgan yarmi, B-limfotsitlarning faolligini nazorat qiladi). T-limfotsitlarning bunday nom olishiga sabab, ular hosil bo‘ladigan va yetiladigan joy – timus bezi ekani bilan bog‘liqdir. T-limfotsitlarning tashqi qobig‘ida B-limfotsitlardan farqli o‘laroq, maxsus antigenlarni emas, balki, maxsus molekulalarni payqaydigan oqsillar mavjud bo‘ladi. T-limfotsitlar antigenlar bilan ta’sirlashishi uchun, ular avvalo, individiuumning barcha hujayralarida mavjud bo‘ladigan, gistologik moslashuv kompleksi deb yuritiladigan boshqa bir turdagi molekulalar bilan birlashishi kerak bo‘ladi. Bu xuddi, hududni aylanib, patrul qilib turadigan va «o‘zimizdan» ekaniga ishora qilishi uchun, hujayralardan maxfiy so‘zni (parolni) aytishni so‘rab turadigan qorovul xizmatiga o‘xshaydi. Agar hujayra yuzasida gistologik moslikning to‘g‘ri kompleksi aniqlansa, T- limfotsit unga tegmay, keyingisini tekshirishga o‘tadi va shu tariqa hamma hujayralarni «so‘roqlab» chiqadi. Va agar mabodo biror joyda, hujayra yuzasida unga tegishli gistologik moslik kompleksi aniqlanmasa, demak, bu yerda nimadir chatoq deb bilinadi va T-limfotsit ushbu hujayra bilan ta’sirlashuvga kirishib, uni yo‘q qiladi. Odatda, gistologik kompleksni virus qobig‘ining oqsili izdan chiqargan bo‘ladi va bunday hujayra o‘z vazifasini bajara olmay qolgan bo‘ladi. T-limfotsitlar aynan shunday hujayralarni izlab topib, parchalaydi. Bugungi kunda ko‘plab insonlarning umrini saqlab qolayotgan muhim tibbiy amaliyot – organlarni donordan bemorga transplantatsiya qilish amaliyoti duch keladigan eng murakkab masala ham aynan shu T-limfotsitlarning faoliyati bilan bog‘liq. Chunki, bu T-limfotsitlar «begonalarni» aniqlash asnosida, o‘sha, transplantatsiya qilib, ko‘chirib o‘tqazilgan yangi organni ham o‘ziga yot deb aniqlaydi va uni organizmda siqib chiqarishga harakat qila boshlaydi. Shu sababli ham, vrachlar, yangi organ ko‘chirib o‘tqazilgan bemorlarga keyinchalik muttasil immunodepressant preparatlar ichib yurishni buyurishadi. Shu orqali, bemor tanasida immun tizimining, aniqrog‘i, T-limfotsitlarning faolligi so‘ndirib turiladi va ko‘chirilgan organni begona sifatida mahv etilishi oldi olinadi. Bundan tashqari, OITS virusi uchun ham aynan T-limfotsitlar nishon bo‘lib, bu virus organizmda ushbu T-limfotsitlarni yo‘q qiladi va natijada, odamda immunitet tanqisligi yuzaga keladi. Shuningdek, ushbu T-limfotsitlarning «o‘zimiznikilarni» payqash qobiliyati ham borgan sari pasayib borishi mumkin va o‘shanda, ushbu T- limfotsitlar «manqurtlashib» organizmning o‘z sog‘lom hujayralariga ham hujum qilishi sodir bo‘lishi mumkin. natijada, Organizmda, autoimmun kasalliklar yuzaga kela boshlaydi. Xususan, revmatoit artritning kelib chiqishi shu tarzda sodir bo‘ladi. Immun-himoya reaktsiyalari va immunitet tushunchalari o`zaro almashinuv imkoniyatiga ega sinonimlardir. Immunitet – bu organizmning o`zini barcha genetik jihatdan yot bo`lgan zarrachalar va moddalardan, ya’ni antigenlardan himoya qilish qobiliyatidir. Antigenlar organizmga tashqaridan tushishi (ekzoantigenlar) yoki organizmning o`zida (autoantigenlar) hosil bo`lishi mumkin. Immunitet jarayoni organizmning immun sistemasi, bu sistemaga kiruvchi hujayralar (immunotsitlar), to`qimalar hamda markaziy va periferik a’zolar yordamida amalga oshiriladi. Immun sistema yuqorida ko`rsatilgan markaziy (qizil suyak ko`migi, timus) va periferik (limfatik tugunlar, taloq, ovqat hazm qilish, nafas va siydik chiqaruv yo`llarida joylashgan limfoid follikullar) qismlardan tashkil topgan. Immun-himoya jarayonlarini amalga oshiradigan asosiy hujayralar T- va B- limfotsitlar hisoblanadi. Ularning ko`payishi, yetilishi hamda faoliyati esa mikromuhit tashkil qiluvchi makrofaglar, interdigitirlovchi va dendritli hujayralar bilan chambarchas bog`liqdir. Timusda bu hujayralar qatoriga uning stromasini hosil qiluvchi retikuloepitelial hujayralar ham kiradi. Bulardan tashqari, organizmda kechadigan himoya reaksiyalarida neytrofil, eozinofil, bazofil leykotsitlarning, to`qima bazofillarining (semiz hujayralarning) hamda fibroblastlarning ahamiyati ham kattadir. A n t i g e n l a r – murakkab organik moddalar bo`lib, ular organizmda o`ziga qarshi ixtisoslashgan javob reaksiyasi kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Mikroblar, viruslar, turli xil parazitlar, yot hujayralar va to`qimalar, ba’zida esa organizmning genetik jihatdan o`zgargan (mutatsiyaga uchragan) hujayralari va hokazolar antigenlik xususiyatiga ega bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, yot hujayralar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hamda sun’iy yo`l bilan sintezlangan yuqori molekulali moddalar ham antigen rolini o`ynashi mumkin. A n t i t e l o l a r – immunoglobulinlarning u yoki bu sinfiga mansub murakkab oqsillar. Ular organizmda ma’lum antigenlar ta’siri ostida plazmatik hujayralar tomonidan sintezlanadi va shu antigen bilan birikib, uni zararsizlantirish qobiliyatiga ega bo`ladi. Shu tufayli antitelolar immunitet jarayonining ixtisoslashganligini ta’minlovchi asosiy omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Hozirgi paytda immunoglobulinlarning 5 sinfi mavjud bo`lib, ular qon oqsillarining taxmiman 1/3 qismini tashkil etadi. Immunoglobulinlardan asosiysi IgG hisoblanadi. Bu sinfga kiruvchi antitelolar organizmni mikroblar, viruslar hamda ular ishlab chiqargan zaharli moddalardan aktiv himoya qiladi. Immunoglobulinlarning IgM sinfiga kiruvchi antitelolar zaharli moddalarni neytrallashda, yot hujayralarni yemirishda va turli xil antigenlarni cho`ktirishda muhim o`rin tutadi. Immunoglobulinlarning IgA sinfiga kiruvchi antitelolar, qondan tashqari, ko`p miqdorda so`lakda, ko`z yoshida, me’da- ichak suyuqliklarida ham uchraydi. Shu tufayli bu antitelolar sekretor antitelolar deb atalib, ular shilliq pardalarni himoya qilishda faol ishtirok etadi. IgE sinfiga kiruvchi antitelolar esa allergik reaksiyalarda qatnashadi. Ularning maxsus antigenlar (allergenlar) bilan hosil qilgan kompleksi to`qima bazofillarining degranulyatsiyasiga va hujayralardan gistamin hamda geparin moddalarining ajralib chiqishiga olib keladi. Nihoyat, immunoglobulinlarning oxirgi sinfi bo`lmish IgD juda kam miqdorda uchraydi. Uning ahamiyati hali to`la aniqlanmagan. Bu immunoglobulin ko`proq embrionda va yangi tug`ilgan chaqaloqlarda uchraydi. Antiteloning antigen bilan bog`lanishi jarayonida qon plazmasida bo`lgan maxsus oqsillar yoki komplement ham ishtirok etadi. Komplement bu jarayonda keskin aktivlashib, antigenlarning antitelolar tomonidan zararsizlantirishini ta’minlaydi. Immunitet to`g`risida bir qancha nazariyalar mavjud bo`lib, ulardan hozirgi paytda eng keng tarqalgani F.Bernetning «klonal-seleksion» nazariyasidir. Bu nazariyaga binoan organizmda limfotsitlarning ko`p miqdordagi guruhlari, ya’ni klonlari mavjuddir. Har bir klonga mansub limfotsitlar genetik jihatdan bir xil bo`lib, ma’lum bir yoki bir necha antigenga nisbatan javob reaksiyasini berish qobiliyatiga egadir. Shu tufayli biron-bir aniq antigen limfotsitlarning faqatgina shu antigenga mos keladigan klonigagina ta’sir ko`rsatadi va ularning ko`payishiga hamda aktivlashishiga olib keladi. Bu organlar asosan ikki vazifani bajaradi: birinchidan, qon shaklli elementlarini yaratadi, ikkinchidan, organizmni tashqi va ichki antigenlardan himoya qiladi, ya’ni immunitetni ta’minlab beradi. Bu vazifalarni bajaruvchi a’zolarni qon va immun-himoya sistemasi organlari deb ham ataladi. Bu sistemaga kiruvchi barcha organlarni: 1) markaziy va 2) periferik a’zolarga bo’lish mumkin. Markaziy organlarga (odamda) qizil suyak k o’m i g i va a y r i s i m o n b e z (timus yoki buqoq bezi) kiradi. Qizil suyak ko’migida o’zak hujayralari bo’lib, unda T- limfotsitlardan tashqari qonning barcha shaklli elementlari takomillashadi. Bu yerda B- limfotsitlar hosil bo’ladi va differensiallanadi. T- limfotsitlar esa timusda yetiladi. Suyak ko’migida T- limfotsitlarga aylanuvchi kam differen’siallashgan hujayralar bo’ladi. Demak, suyak ko’migi odamda B- limfotsitlarning takomilini yoki B-limfotsitopoezni ta’minlovchi markaziy organ hisoblansa, timus (ayrisimon yoki buqoq bezi) odamda va boshqa sut emizuvchilarda T-limfotsitlar differensiallashadigan asosiy markazdir. Bu organda T-limfotsitlarning boshlang`ich hujayralari ko`payadi va T-limfotsitlarga yetiladi. Markaziy organlarda limfotsitlarning ko`payishi va differensiallanishi antigenga bog’liq bo’lmagan holda kechadi. Periferik organlarga limfa tugunlari, taloq, gemolimfatik tugunlar kiradi. Bu organlar qatoriga murtaklar, hazm sistemasida alohida joylashgan limfoid follikullar yoki ularning gruppalari (Peyer tanachalari), chuvalchangsimon o’siq (appendiks), nafas va siydik chiqaruv yo’llari bo’ylab joylashgan limfoid follikullar ham kiradi. Periferik organlarda qon yoki limfa orqali keluvchi T-va B- limfotsitlarning ko’payishi, ularning gumoral va hujayraviy immunitet jarayonlarida ishtirok etuvchi effektor hujayralarga aylanishi kuzatiladi. Timusdan tashqari, barcha a’zolarning stromasini biriktiruvchi to`qimaning maxsus turi bo’lgan retikulyar to’qima tashkil etadi. Timusning asosini esa epitelial to’qima hosil qiladi. Qon yaratuvchi va immun-himoya organlarining faoliyatida ularning asosini (stromasini) tashkil etuvchi to’qima hujayralari katta ahamiyatga ega. Stroma tarkibiga kiruvchi hujayralar yeti-layotgan qon hujayralari uchun qulay sharoit yoki maxsus mikromuhit yaratib beradi. Mikromuhit yaratuvchi hujayralarga tipik retikulyar, interdigitatsiyalovchi va dendritli hujayralar, makrofaglar, timusda esa, bulardan tashqari, retikuloepitelial hujayralar ham kiradi. Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolarining faoliyati nerv, endokrin sistemalar ta’siri ostida boshqarilib turadi. Mavzu: Sensor tizimi rivojlanishining xususiyatlari. Reja: 1. Sensor tizimlari 2.Analizatorlar va sensorli tizimlari. 3. Sensor retseptorlari. 4.RESEPTORLARNING XUSUSIYATLARI Sens" - "hissiyot", "his" deb tarjima qilingan. Sezgi tizimlar - tananing idrok qilish tizimlari (ko'rish, eshitish, hid bilish, taktil, ta'm, og'riq, taktil, vestibulyar apparatlar, proprioseptiv, interotseptiv). Aytish mumkinki, hissiy tizimlar organizmning atrof-muhit xususiyatlarini, shuningdek, organizmning ichki muhitining xususiyatlarini idrok etish uchun "axborot kirishlari" dir. Fiziologiyada "o" harfini, texnologiyada esa "e" harfini ta'kidlash odatiy holdir. Demak, texnik idrok tizimlari sezgi, fiziologik tizimlar esa sezgidir. Idrok - bu tashqi qo'zg'atuvchining xususiyatlarini asab tizimi tomonidan qayta ishlash va tahlil qilish uchun mavjud bo'lgan ichki nerv kodlariga tarjima qilish (kodlash) va qo'zg'atuvchining neyron modelini qurish (sezuvchi tasvir). Idrok tashqi stimulning muhim xususiyatlarini aks ettiruvchi ichki tasvirni yaratishga imkon beradi. Rag'batlantirishning ichki hissiy tasviri asab hujayralari tizimidan tashkil topgan neyron modelidir. Ushbu neyron modeli haqiqiy stimulga to'liq mos kela olmasligini va har doim undan hech bo'lmaganda ba'zi tafsilotlarda farq qilishini tushunish muhimdir. Misol uchun, o'ngdagi rasmdagi kublar haqiqatga yaqin modelni tashkil qiladi, lekin haqiqatda mavjud bo'lolmaydi ... Analizatorlar asab tizimining bir qismi deb ataladi, ular ko'plab maxsus idrok etuvchi retseptorlardan, shuningdek, oraliq va markaziy nerv hujayralari va ularni bog'laydigan nerv tolalaridan iborat. I.P. Pavlov analizatorlar ta'limotini yaratdi. Bu idrokning soddalashtirilgan ifodasidir. U analizatorni 3 ta zvenoga ajratdi. Analizatorning tuzilishi Periferik qism (masofadagi) tirnash xususiyati beruvchi va uni asabiy qo'zg'alishga aylantiradigan retseptorlardir. Supero'tkazuvchilar bo'limi (afferent yoki hissiy nervlar) - bu retseptorlarda tug'ilgan hissiy qo'zg'alishni uzatuvchi yo'llardir. Markaziy bo'lim - miya yarim korteksining bo'limi bo'lib, unga kelgan hissiy qo'zg'alishni tahlil qiladi va qo'zg'alishlar sintezi tufayli hissiy tasvirni yaratadi. Shunday qilib, masalan, yakuniy vizual idrok ko'zda emas, balki miyada sodir bo'ladi. Sensor sistema tushunchasi analizatorga qaraganda kengroqdir. U qo'shimcha qurilmalar, sozlash tizimlari va o'z- o'zini boshqarish tizimlarini o'z ichiga oladi. Sensor tizim miyaning tahlil qiluvchi tuzilmalari va idrok etuvchi qabul qiluvchi apparatlar o'rtasidagi teskari aloqani ta'minlaydi. Sensor tizimlar stimulyatsiyaga moslashish jarayoni bilan tavsiflanadi. Moslashuv - sezgi tizimi va uning alohida elementlarini qo'zg'atuvchining ta'siriga moslashtirish jarayoni. "Datchik tizimi" va "analizator" tushunchalari o'rtasidagi farqlar 1) Sensor tizimi qo'zg'alish o'tkazishda passiv emas, faoldir. 2) Sensor sistema retseptorlarning optimal sozlanishi va ishlashini ta'minlovchi yordamchi tuzilmalarni o'z ichiga oladi. 3) sezgi tizimi yordamchi pastki nerv markazlarini o'z ichiga oladi, ular nafaqat hissiy qo'zg'alishni yanada uzatadi, balki uning xususiyatlarini o'zgartiradi va ularni turli yo'nalishlarga yuboradigan bir necha oqimlarga bo'linadi. 4) Sensor sistemada sezgi qo'zg'alishini uzatuvchi keyingi va oldingi tuzilmalar o'rtasida teskari aloqa mavjud. 4) Sensor sistemada sezgi qo'zg'alishini uzatuvchi keyingi va oldingi tuzilmalar o'rtasida teskari aloqa mavjud. 5) Sensor qo'zg'alishni qayta ishlash va qayta ishlash nafaqat miya yarim korteksida, balki uning ostida yotgan tuzilmalarda ham sodir bo'ladi. 6) Sensor sistema qo’zg’atuvchini idrok etishga faol moslashadi va unga moslashadi, ya’ni moslashadi. 7) Sensor tizimi analizatorga qaraganda ancha murakkab. Xulosa: Sensor sistema = analizator + tartibga solish tizimi. Sensor retseptorlari Sezgi retseptorlari organizmning tashqi va ichki muhitining turli qo'zg'atuvchilarini idrok etishga sozlangan va adekvat stimulga yuqori sezgir bo'lgan o'ziga xos hujayralardir. Adekvat qo'zg'atuvchi - bu tirnash xususiyati minimal kuchga ega bo'lgan maksimal javob beradigan stimuldir. Sensor retseptorlari faoliyati markaziy asab tizimining barcha funktsiyalarini amalga oshirish uchun zaruriy shartdir. Sensor retseptorlari refleks yo'lining birinchi bo'g'ini va murakkabroq strukturaning periferik qismi - analizatorlardir. Rag'batlantirish har qanday nerv tuzilmalari faoliyatining o'zgarishiga olib keladigan retseptorlar to'plamiga retseptiv maydon deyiladi. Retseptorlarning tasnifi Asab tizimi turli xil retseptorlari bilan ajralib turadi, ularning har xil turlari rasmda ko'rsatilgan: Retseptorlar bir necha mezonlarga ko'ra tasniflanadi: A. Markaziy oʻrinni qaramlik boʻlimi egallaydi idrok etuvchi turtki bo'yicha. Bunday retseptorlarning 5 turi mavjud: III Mexanik deformatsiya paytida mexanoreseptorlar qo'zg'aladi. Ular terida, qon tomirlarida, ichki organlarda, tayanch-harakat tizimida, eshitish va vestibulyar tizimlarda joylashgan. III Xemoreseptorlar organizmning tashqi va ichki muhitidagi kimyoviy o'zgarishlarni sezadilar. Bularga ta'm va hid bilish retseptorlari, shuningdek, qon, limfa, hujayralararo va miya omurilik suyuqligi tarkibidagi o'zgarishlarga javob beruvchi retseptorlar kiradi. Bunday retseptorlar til va burunning shilliq qavatida, uyqu va aorta tanalarida, gipotalamusda va medulla oblongatasida joylashgan. III Termoreseptorlar harorat o'zgarishini sezadilar. Ular issiqlik va sovuq retseptorlariga bo'linadi va teri, qon tomirlari, ichki organlar, gipotalamus, o'rta, medulla oblongata va orqa miyada joylashgan. III Ko'zning to'r pardasidagi fotoretseptorlar yorug'lik (elektromagnit) energiyasini qabul qiladi. Sh Nosiseptorlar (og'riq retseptorlari) - ularning qo'zg'alishi og'riqli hislar bilan birga keladi. Ular uchun tirnash xususiyati beruvchi omillar mexanik, issiqlik va kimyoviy omillardir. Og'riqli qo'zg'atuvchilar teri, mushaklar, ichki organlar, dentin va qon tomirlarida joylashgan erkin nerv tugunlari tomonidan qabul qilinadi. B. Psixofiziologik nuqtai nazardan Sezgi a'zolari va hosil bo'lgan sezgilarga ko'ra retseptorlar ko'rish, eshitish, ta'm, hid bilish va taktilga bo'linadi. DA. Tanadagi joylashuvi Retseptorlar tashqi va interoretseptorlarga bo'linadi. Eksteroretseptorlarga terining retseptorlari, ko'rinadigan shilliq pardalar va sezgi organlari kiradi: ko'rish, eshitish, ta'm, hid, taktil, teri, og'riq va harorat. Interoretseptorlarga ichki organlarning retseptorlari (visseroreseptorlar), qon tomirlari va markaziy asab tizimining retseptorlari, shuningdek, tayanch-harakat tizimining retseptorlari (proprioretseptorlar) va vestibulyar retseptorlar kiradi. Agar bir xil turdagi retseptorlar markaziy asab tizimida ham, boshqa joylarda ham (tomirlarda) lokalizatsiya qilingan bo'lsa, unda bunday tomirlar markaziy va periferiklarga bo'linadi. Retseptorlarning o'ziga xosligi darajasiga qarab, ya'ni. bir yoki bir necha turdagi stimullarga javob berish qobiliyatidan monomodal va polimodal retseptorlar farqlanadi. Asosan, har bir retseptor nafaqat adekvat, balki etarli bo'lmagan stimulga ham javob berishi mumkin, ammo ularga nisbatan sezgirlik boshqacha. Agar adekvat sezuvchanlik adekvat stimullarga nisbatan ancha yuqori bo'lsa, bu monomodal retseptorlardir. Monomodallik ayniqsa ekstreoretseptorlarga xosdir. Polimodal retseptorlar mexanik va harorat yoki mexanik, kimyoviy va og'riq kabi bir nechta adekvat stimullarni idrok etishga moslashgan. Bularga o'pkaning tirnash xususiyati beruvchi retseptorlari kiradi. Tarkibiy va funktsional tashkilot bo'yicha birlamchi va ikkilamchi retseptorlarni ajrata oladi. Birlamchi retseptorda qo'zg'atuvchi to'g'ridan-to'g'ri sezgi neyronining oxiriga ta'sir qiladi: hid bilish, taktil, harorat, og'riq retseptorlari, proprioretseptorlar, ichki organlarning retseptorlari. Ikkilamchi retseptorlarda sezgir neyron dendritining oxiri bilan sinaptik bog'langan maxsus hujayra mavjud bo'lib, u signalni dendritning oxiri orqali o'tkazuvchanlik yo'llariga uzatadi: eshitish, vestibulyar, ta'm retseptorlari, retinal fotoreseptorlar. E. Moslashish tezligiga ko'ra retseptorlari 3 guruhga bo'linadi: fazali (tez moslashuvchi): tebranish va teriga teginish retseptorlari, tonik (sekin moslashuvchi): proprioretseptorlar, o'pka cho'zish retseptorlari, og'riq retseptorlari qismi, fazik- tonik (aralash, o'rtacha tezlikda moslashuvchi): retinal. fotoretseptorlar, termoretseptorlar teri. RESEPTORLARNING XUSUSIYATLARI Retseptorlarning yuqori qo'zg'aluvchanligi. Masalan, ko'zning to'r pardasini qo'zg'atish uchun 1 kvant yorug'lik etarli, hidli moddaning bir molekulasi esa hid bilish retseptorlari uchun etarli. Bu xususiyat tashqi va ichki muhitdagi barcha o'zgarishlar haqida ma'lumotni markaziy asab tizimiga tezda uzatish imkonini beradi. Shu bilan birga, har xil turdagi retseptorlarning qo'zg'aluvchanligi bir xil emas. Eksterotseptorlarda interoga qaraganda yuqori. Og'riq retseptorlari past qo'zg'aluvchanlikka ega, ular evolyutsion tarzda ekstremal stimullarning ta'siriga javob berishga moslashgan. Retseptorlarning moslashuvi - tirnash xususiyati beruvchi uzoq vaqt ta'sir qilish bilan ularning qo'zg'aluvchanligining pasayishi. Istisno - qorong'uda qo'zg'aluvchanlikni oshiradigan fotoretseptorlar uchun "qorong'i moslashish" atamasi. Moslashuvning ahamiyati shundaki, u o'ziga xos xususiyatlarga ega (uzoq muddatli harakat, kuchning past dinamikasi) qo'zg'atuvchilarni idrok etishni kamaytiradi, bu ularning organizm hayoti uchun ahamiyatini kamaytiradi. Retseptorlarning spontan faolligi. Ko'p turdagi retseptorlar neyronda tirnash xususiyati beruvchi ta'sir qilmasdan impulslar yaratishga qodir. Bu fon faolligi deb ataladi va bunday retseptorlarning qo'zg'aluvchanligi bunday faolliksizlarga qaraganda yuqori. Retseptorlarning fon faoliyati fiziologik dam olish sharoitida nerv markazlarining ohangini saqlashda ishtirok etadi. Retseptorlarning qo'zg'aluvchanligi butun organizmning neyrogumoral nazorati ostida. Asab tizimi retseptorlarning qo'zg'aluvchanligiga turli yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin. Nerv markazlari ko'plab retseptorlar - vestibulyar, eshitish, hid bilish, mushaklar ustidan efferent (pastga tushadigan) boshqaruvni amalga oshirishi aniqlandi. Efferent inhibitiv ta'sirlar orasida (salbiy teskari aloqa) yaxshiroq o'rganiladi. Shunday qilib, kuchli stimullarning ta'siri cheklangan. Efferent yo'llar orqali retseptorlarga faollashtiruvchi ta'sir ham ko'rsatilishi mumkin. Efferent inhibitiv ta'sirlar orasida (salbiy teskari aloqa) yaxshiroq o'rganiladi. Shunday qilib, kuchli stimullarning ta'siri cheklangan. Efferent yo'llar orqali retseptorlarga faollashtiruvchi ta'sir ham ko'rsatilishi mumkin. Shuningdek, asab tizimi gormonlar konsentratsiyasini o'zgartirish orqali retseptorlarning faoliyatini tartibga soladi (masalan, adrenalin, tiroksin ta'sirida ko'rish va eshitish retseptorlarining sezgirligini oshirish); retseptorlar zonasida qon oqimini tartibga solish va retseptorlardan oldingi ta'sir orqali, ya'ni. retseptorga qo'zg'atuvchining kuchini o'zgartirish (masalan, o'quvchi refleksi yordamida yorug'lik oqimini o'zgartirish). Download 451.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|