Reja: G'arbiy Osiyo mamlakatlari haqida ma'lumot

Mavzu: Osiyo mamlakatlari va ular haqida ma'lumot.
Reja:
1. G'arbiy Osiyo mamlakatlari haqida ma'lumot.
2.Janubiy Osiyo mamlakatlari.
3.O'rta Osiyo mamlakatlari.
4. Sharqiy Osiyo va Janubi- sharqiy Osiyo.
5.Janubi- g'arbiy Osiyo.



Gʻarbiy osiyo, Old Osiyo - Osiyo qitʼasining gʻarbiy va jan.-gʻarbiy qismida joylashgan hududlarning shartli nomi. Gʻarbiy Osiyoga tabiiy jihatdan Kichik Osiyo, Arabiston, Sinay yarim orollari va ularga yondosh orol va hududlar (Kipr, Kavkaz boʻyni, Sharqiy Tavr togʻlari va Eron togʻligining katta qismi, Mesopotamiya pasttekisligi hamda Oʻrta dengizning sharqiy sohilidagi hududlar, xususan, Levant oʻlkalari) kiritiladi. Maydoni 7,5 mln. km2. Tektonik tuzilishiga koʻra Ara-biston va Sinay yarim orollari qad. Gondvana materigining boʻlaklari boʻlib, platforma tuzilishiga ega. Gʻarbidan Katta Afrika yer yorigʻining shim. qismi oʻtgan. Iordan daryosi vodiysi, Oʻlik dengiz, Aqoba qoʻltigʻi, Qizil dengiz shu yoriqda joylashgan. Gʻarbiy Osiyoning katta qismi togʻlardan iborat. Kichik Osiyo, Kavkaz jan. va Sharqiy Tavr togʻlari Alphimolay geosinklinal oʻlkasida. Relyefi notekis, baland yosh tizmalar keng va chuqur vodiylar bilan kesilgan. Seysmik faol zona, harakatdagi va soʻngan vulkanlar bor. Iqlimi subtropik va quruq tropik. Arabiston yarim orolning katta qismi choʻl, koʻp qismi qumli choʻllar, shim.da quruq dashtlar bor. Kichik Osiyoning shim. qismlari, Kavkaz jan.-gʻarbining iklimi nam subtropik boʻlib, doim yashil oʻrmon va butazorlar bilan qoplangan. Gʻarbiy Osiyo neft va gazga eng boy oʻlkalardan. Qad. madaniyat markazlaridan. Suv bor joylar qadimdan oʻzlashtirilib, vohalarga aylantirilgan. Yirik shaharlar bor. Xristian, yahudiy, islom dinlarining markazi.
Gʻarbiy Osiyoda Armaniston, Afgʻoniston, Bahrayn, BAA, Gruziya, Iordaniya, Iroq, Isroil, Kipr, Quvayt, livan, Misr (Osiyo qismi), Ozarbay-jon, Saudiya Arabistoni, Suriya, Turkiya, Ummon, Falastin, Eron, Yaman, Qatar davlatlari joylashgan.

Janubiy Osiyo - Osiyo qitʼasi dagi tabiiy mintaqa. Unga Hindiston va Hindixitoy yarim orollari, Himolay togʻlari, Hind-Gang tekisligi, Malay arxipelagi, shuningdek, Hind okeanining sharqiy qismidagi vulkan va marjon orollari kiradi. Maydoni 4.5mln. km². Janubiy Osiyoning geologik tuzilishi va relyefi har xil. Butun oʻlka iqlimi musson sirkulyasiyasi taʼsirida. Tropik, subekvatorial, ekvatorial ikdim va landshaft tiplari mavjud. Gʻarbiy qismi choʻllardan iborat. Hayvonot dunyosi asosan HindistonMalay fauna oblastiga kiradi. Janubiy Osiyoda (asosan tekislikqismida) tropik ekinlar va sholi yetishtirish yetakchi oʻrinda. Janubiy Osiyo hududida Bangladesh, Butan, Nepal, Hindiston, Maldiv, Pokiston, Shri Lanka davlatlari joylashgan. Baʼzan Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarini ham Janubiy Osiyo tarkibiga kiritadilar.
Geografik o‘rni.
Janubiy Osiyo Yevrosiyoning janubida joylashgan. U tabiiy sharoiti bir-biridan tubdan farq qiladigan eng baland Himolay tog‘ tizmalarini, yassitog‘likdan tashkil topgan Hindision yarimorolini va allyuvial yotqiziq lardan hosil bo‘lgan Hind-Gang pasttekisligini o‘z ichiga oladi. Quyida ularga umumiy tabiiy-geografik tavsif beramiz.

Himolay tog‘lari.

Himolay «qorlar makoni» demakdir. U Tibet tog‘ligi va Hind-Gang pasttekisligi oralig‘ida joylashgan bo‘lib, uzunligi 2400 km ga va eni 200-300 km ga cho‘ziladi. O‘rtacha balandligi 6000 m. Bu tog‘ tizmasida har biri 8000 m dan baland 11 ta cho‘qqi bor. Eng balandi Jomolungma cho‘qqisi - 8848 m.

Himolay tog‘lari Alp burmalanishida shakllangan bo‘lib, yosh tog‘lar tizimiga kiradi.Alp-Himolay geosinklinal mintaqasi shu hududdan o‘tadi. Bu mintaqa o‘ta faol bo‘lib, unda kuchli zilzilalar bo‘lib turadi.

Himolay tog‘larining iqlimi tropik (g‘arbiy bo‘lagi) va subekvatorial (sharqiy bo‘lagi) iqlim mintaqalariga xos. Musson shamollarining ta'siri juda kuchli. Bu holat Himolay tog‘lari tabiatining juda xilma-xilligiga sabab bo‘lgan. Bu yerda tog‘ etaklariga xos bo‘lgan botqoqlangan terayalardan tortib, tog‘ yonbag‘irlaridagi doimiy yashil o‘rmonlarni, butazor va baland tog‘ o‘tloqlarini hamda doimiy qorlar va muzliklarni ko‘ramiz.

Himolay tog‘larida Himolay ayig‘i, tog‘ qo‘yi, yovvoyi yaklar va turli kemiruvchi hayvonlar yashaydi.

Hind-Gang pasttekisligi.

Himolay tog‘laridan janubda uzunligi 3000 km ga boradigan Hind-Gang pasttekisligi joylashgan. Bu pasttekislik tog‘oldi bukilmasida vujudga kelgan va tog‘lardan tushgan nuroq jinslar bilan to‘la borgan. Hind vodiysida tropik, Gang vodiysida esa subekvatorial musson iqlim tarkib topgan. Aprel-may oylarida havo juda isib, harorat +40°C dan ham oshadi, daryolar suvi kamayib ketadi. Iyun oyidan boshlab musson shamollari yog‘in olib keladi, harorat pasayadi va tabiat jonlanadi. Gang daryosining quyi oqimida yog‘in miqdori 2500 mm ga yetadi Bu yerda yomg‘ir vaqt-vaqti bilan jala tarzida yog‘adi va suv toshqinlari bo‘lib turadi. Lekin Hind daryosining sharqida iqlim qurg‘oqchil, yomg‘ir juda kam yog‘adi. Hatto bu yerdagi Tar cho‘lida yiliga 100-150 mm yog‘in yog‘adi. Chunki pasttekislikning g‘arbida tropik iqlim hukmron, iyul oyining o‘rtacha harorati +35°C, yanvarda +20°C ga teng.

Hind-Gang pasttekisligida musson iqlimli o‘rmonlar kam uchraydi. Gang va Braxmaputra deltasida qalin mangrazorlar va doimiy yashil o‘rmonlar bor. G‘arbiy qismida sho‘rxok va qumli cho‘llar mavjud.

Hindiston yarimoroli.

Hindiston yarimorolining asosi eng qadimgi Hind platformasidan iborat. Yer yuzasining katta qismi qadimgi kristall jinslardan tuzilgan. Qazilma boyliklardan temir va marganets rudalari, oltin, olmos, grafit, ko‘mir va neft konlari bor. Eng baland joyi yarimorolning janubida joylashgan Anaymudi tog‘idir (2698 m). Yarimorolning g‘arbida dengiz qirg‘og‘i bo‘ylab katta masofaga cho‘zilgan G‘arbiy Gatt tog‘lari va sharqida Sharqiy Gatt tog‘lari mavjud.

Hindiston yarimorolining iqlimi subekvatorial musson iqlim. Yanvarning o‘rtacha harorati +26°C, iyun oyida +40°C dan oshadi.

Yog‘in miqdori 1000 mm dan 3000 mm gacha. Bu yerdagi daryolar yomg‘irdan to‘yinadi, musson rejimli, yoz va kuzda to‘lib oqadi. Eng yirik daryolari - Maxanadi, Gadavari, Krishna.

G‘arbiy Gatt tog‘larida doimiy yashil nam tropik i'rmonlar, markazida savanna i‘rmonlari va savannalar, daryo deltalarida mangra irmonlari tarqalgan. Dekan yassitog‘ligining katta qismida qizil va qora tropik tuproqlar tarqalgan.

Yarimorolning hayvonot dunyosi ko‘plab qirib yuborilgan.

Oʻrta Osiyo — Yevrosiyo materigining oʻrta qismida, gʻarbda Kaspiy dengizi qirg'oqlaridan sharqda Xitoy chegarasigacha, shimolida Gʻarbiy Sibir tekisligidan, janubida Nishopur, Safedkoʻh va Hindukush togʻlarigacha choʻzilgan yirik tabiiy geografik oʻlka. U materik ichkarisida, Atlantika okeanidan 4 ming km, Shimoliy Muz okeanidan 2,5 ming km, Tinch okeanidan 5,5 ming km va Hind okeanidan 1 ming km ga yaqin masofada joylashgan, suvlari okeanlarga chiqib keta olmaydigan berk havzadan iborat. Oʻrta Osiyo hududi oʻrta asrlarda, Turon arab manbalarida Movarounnahr, 19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida (1924—25 yillarda oʻtkazilgan milliy davlat chegaralanishigacha) Turkiston deb atalgan, keyinchalik Oʻrta Osiyo deb ataladigan boʻldi.
Oʻrta Osiyo:

Joʻgʻrofiy maʼnoda Markaziy Osiyoning SSSR tarkibiga kirgan qismi. Unga Ustyurt platosi, Turon pasttekisligi, Toʻrgʻay platosi, Qozogʻiston va qisman Kopetdogʻ, Pomir, Tyan-Shan togʻlari kiradi.

Siyosiy-maʼmuriy maʼnoda Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Tojikiston (baʼzida Qozogʻiston ham qoʻshiladi) davlatlari maydoni.
Oʻlkaning gʻarbiy chegarasi Elburs togʻining 54° 15’ shq.u. qismidan boshlanib, Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻi orqali Mangʻishloq qoʻltigʻigacha, undan Ustyurtning shimoli-gʻarbiy chinki boʻylab, Doʻngʻiztov, Chogʻray platosi, Choʻchqa va Mugʻojar togʻlari sharqiy etagi orqali oʻtib, 58° shq.u. va 48° shahrik.ga borgandan keyin shimoliga buriladi va Jetigʻara shahri gacha, undan keyin Qoʻstanay shahri orqali Ayritovgacha boradi. Soʻngra Qozogʻiston past togʻlarining shimoliy chegarasi boʻylab sharq va janubiy sharq tomon davom etib, Qozogʻiston — XXR chegarasiga tutashadi. Sharqiy chegara esa Savr, Sharqiy Jungʻariya, Jungʻariya, Boroxoro, Iren — Xabirga, Qarat, Holiqtogʻ tizmalari suvayirgʻichlari, Xontangri togʻ tuguni, Qaqshal, Otboshi tizmalari suvayirgʻichlari orqali oʻtib, Fargʻona tizmasiga kelib tutashadi, soʻngra Olay tizmasining sharqiy chekkasi va Sariqoʻl tizmasi suvayirgʻichi boʻylab oʻtib, Hindukush togʻlariga tutashadi. Bu yerda, Muztogʻdan boshlab gʻarbga tomon janubiy chegara boshlanadi va Hindukush, Safedkoʻh, Nishopur tizmalari suvayirgʻichlari boʻylab oʻtib, Elburs togʻi orqali Kaspiy dengizining janubi-sharqiy chekka sohiliga kelib tutashadi. Oʻrta Osiyo yirik geosistema sifatida (maydoni 3300 ming km²chamasida) Qozogʻistonning kattagina qismini, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, qisman Xitoy hududlari, hamda Afgʻoniston va Eronning Amudaryo havzasiga qarashli qismini oʻz ichiga oladi. Oʻrta Osiyoning qoʻshni tabiiy oʻlkalaridan farqlantirib turuvchi oʻziga xos bir qancha belgilari mavjud. Bular: 1) Yevrosiyo materigida tutgan oʻrnining oʻziga xosligi, yaʼni materikning ichkarisida, okeanlardan uzoqdan joylashganligi; 2) oʻlkaning berk havzadan iborat ekanligi, yaʼni bu yerda shakllangan asosiy oqimning tashqi dengiz, okeanlarga chiqib keta olmasligi va oʻlkaning eroziya bazisi hisoblangan Kaspiy, Orol, Balxash, Issiqkoʻl kabi ichki havzalarga quyilishi; 3) Yer yuzasining oʻziga xosligi, yaʼni oʻlkaning shim., shimoli-gʻarbiy katta qismi tekisliklardan, sharqiy va janubiy qismi togʻliklardan iboratligi; 4) tabiiy sharoitida ichki tafovutlarning kattaligi, yaʼni tabiatining barcha komponentlari oʻlkaning turli qismlarida keskin farq qilishi; 5) oʻziga xos gorizontal tabiiy zonalarning mavjudligi va ularga mos balandlik mintaqalarining rivojlanganligidir. Bu oʻlkada oʻsimliksiz koʻchma qumlar, oʻtish qiyin boʻlgan chakalakzor oʻrmonlar, ekinzor va bogʻlardan iborat vohalarni koʻrish mumkin; 6) ekologik sharoitiga koʻra ham berk oʻlka, bu tabiatdan foydalanishda ehtiyotkorlikni talab etadi
Sharqiy Osiyo Tinch okeaniga tutashib, Yaponiya, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan yuviladi. Mintaqa yuqori seysmik faollik bilan ajralib turadi. Sharqiy qismidagi iqlim mussonli, mavsumiy nam, tayfun va toshqinlar kam uchraydi. Sharqiy Osiyoning okeandan uzoqda joylashgan Mo'g'uliston va Tibet kabi qismlarida iqlim mos ravishda kontinental va tog'liroqdir. Mintaqadagi eng yirik davlat Xitoy Xalq Respublikasidir.Iqtisodiyot
Tahrirlash
Bugungi kunda mintaqadagi eng yirik iqtisodiyotlar Xitoy va Yaponiyadir. Xitoy Xalq Respublikasi matbuotda tez-tez super davlat maqomi uchun asosiy da'vogar sifatida tilga olinadi, shu jumladan iqtisodiy jihatdan, agar u hali ham bo'lmasa [1] . Janubiy Koreya va Tayvan Osiyo yo'lbarslari deb ataladi, 1960-yillardan to Osiyo moliyaviy inqirozigacha iqtisodiy rivojlanishning juda yuqori sur'atlarini ko'rsatgan davlatlar.

Birlamchi sektor

Sharqiy Osiyo davlatlarining asosiy qishloq xoʻjaligi mahsulotlari guruch, choy, jut, tabiiy kauchuk, paxta, shakarqamish, yeryongʻoq, kolza, soya, kopra, tropik va subtropik mevalar, ziravorlar va boshqalardir. Sharqiy Osiyo mamlakatlari dunyodagi eng yirik guruch ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi. Misol uchun, Xitoy dunyodagi guruch ishlab chiqaruvchilarning beshtaligiga kiradi. Xitoyda har yili 190 million tonnaga yaqin mahsulot yig'iladi. Umuman olganda, jahon guruchining 90% ga yaqini Osiyoda ishlab chiqariladi.

Sharqiy Osiyoning g'arbiy qismlari neft va tabiiy gazga boy bo'lib, Xitoy va Mo'g'ulistonda katta hajmdagi metallar, jumladan, molibden, volfram va qalay qazib olinadi.

Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya dunyodagi eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi davlatlar qatoriga kiradi. Ushbu uchta shtat 90 dan ortiqni tashkil qiladi global kemasozlikning % i .

Janubi-Sharqiy Osiyo, Osiyo qitʼasining janubi-sharqida joylashgan mintaqadir. Bu mintaqa Xitoyning janubi, Hindistonning sharqi hamda Avstraliyaning shimolida joylashgan davlatlarni oʻz ichiga oladi.
Janubi-Sharqiy Osiyo tadqiqotlari Yevropa assotsiatsiyasi (The European Association for South East Asian Studies — EuroSEAS) — Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarini (SEA) oʻrganish bilan shugʻullanuvchi mutaxassislarni birlashtirgan Yevropa tashkiloti.

Assotsiatsiya 1992-yilda Janubi-Sharqiy Osiyoning 19 nafar yetakchi olim va tadqiqotchilari yig‘ilishida tashkil etilgan. Hozirda unga Lids universiteti (Angliya) qoshidagi Siyosiy va xalqaro tadqiqotlar maktabi professori Dunkan MakKargo raislik qilmoqda. Tashkilot kotibi professor Xenk Shulte Nordxolt, Leydendagi (Gollandiya) Janubi-Sharqiy Osiyo va Karib dengizi qirollik instituti tadqiqot bo‘limi rahbari, uning doimiy kotibiyati ham shu yerda joylashgan.

Janubi-gʻarbiy Osiyo — Gʻarbiy Osiyoning janubiy qismidagi tabiiy oblast. Arabiston yarim orol va unga yondosh xududlar kiradi. Mayd. 3 mln. km² dan ziyod. Janubi-gʻarbiy Osiyo zaminining koʻp qismi qad. Gondvana materigining bir boʻlagi. Tekisliklar, supasimon qirlar, kuestali plato shakllari keng tarqalgan. Yaman, Hijoz, Asir, Livan, Antilivan togʻlarida hozir ham zilzila boʻlib turadi. Mesopotamiya pasttekisligi (bukilmasi) allyuvial choʻkindilar bilan toʻlgan. Janubi-gʻarbiy Osiyoda foydali qazilma (ayniqsa neft) koʻp. Iqlimi issiq va quruq. Oʻrtacha temperaturasi shimolda yanvarda 5°, iyulda ZG, janubda yanvarda 24°, iyulda 34°. Yillik yogʻin 100–150 mm, Livan, Antilivan, Ummon va Yaman togʻlarida oʻrtacha 500–760 mm. Iqlimi quruqligidan aksar qismining landshafti choʻl va chala choʻl. Mesopotamiyadan Furot va Dajla daryolari oqib oʻtadi. Yer osti suvlari aholi uchun asosiy suv manbaidir. Quduq koʻp. Tuproqlari qoʻngʻir, jigarrang , qizil choʻl tuproqlardir. Oʻrta dengiz boʻyidagi togʻlarda livan kedri, halab qaragʻayi, yashil butazorlar, choʻllarda siyrak yostiqsimon boʻtalar, shoʻra oʻsadi, Yaman va Ummon togʻlarida savannalar bor. Hayvonot dunyosi shimolda Palearktika oblasti va jan.-gʻarbda Efiopiya oblastiga mansub. Janubi-gʻarbiy Osiyoda Saudiya Arabistoni, Quvayt, Bahrayn, Qatar, BAA, Ummon, Yaman, Iroq va Iordaniyaning jan. qismi joylashgan..
Geografik o‘rni.
Janubi-G‘arbiy Osiyo tabiiy-geografik o‘lkasi Arabiston yarimorolini egallaydi. Bu o‘lka shimoli-sharqda Mesopotamiya pasttekisligi orqali Old Osiyo bilan, shimoli-g‘arbida Suvaysh bo‘yni orqali Afrika bilan chegaralansa, qolgan tomonlari O‘rta dengiz va Hind okeani suvlariga tutashadi.

Geologik tuzilishi.

Arabiston yarimoroli kaynozoy erasida Afrika platformasidan ajralib Yevrosiyo litosfera plitasiga qo‘shilgan. Lekin bu yarimorolni geolog olimlar yaxlit Afrika-Arabiston platformasi tarkibiga kiritishadi. Bu Afrika litosfera plitasiga mos keladi. Buyuk Afrika yer yorig‘ining davomi hisoblangan Qizil dengiz, O‘lik dengiz cho‘kmalari rif zonasida joylashgan. O‘lkaning shimoliy qismidagi hududlar Alp tog‘ burmalanishida ko‘tarilgan yosh tog‘lar zanjiridan iborat. Bu yerdagi kuchli zilzilalar tektonik harakatlarning hozirgi vaqtda ham davom etayotganligidan dalolat beradi. Mesopotamiya pasttekisligi daryolarning tog‘lardan yemirib olib kelgan cho‘kindi jinslari bilan to‘ldirilgan.
Foydali qazilmalari.

Mesopotamiya pasttekisligi va Fors ko‘rfazida cho‘kindi tog‘ jinslari bilan bog‘liq bo‘lgan qazilma boyliklar, ya‘ni neft O‘lik dengizdan tuz qazib olinadi.

Relyefi.

O‘lkaning eng baland joyi Tiahama tog‘i (3760 m), eng past nuqtasi O‘lik dengiz (-405 m) hisoblanadi. O‘lka relyefi Fors qo‘ltig‘i sohili va Mesopotamiya pasttekisligidan Qizil va O‘rta dengiz tomon asta-sekin balandlashib boradi va 2000 m dan baland bo‘lgan tog‘larga aylanadi. O‘lka hududida shamol hosil qilgan qumli relyef shakllari (dyuna, barxan, qumli qirlar) ko‘p tarqalgan.
Iqlimi.
O‘lkaning chekka shimoliy qismi subtropik, qolgan asosiy qismi tropik iqlim mintaqasiga to‘g‘ri keladi. Iqlimning hosil bo‘lishida mahalliy tropik havo massalarining ishtiroki kuchli seziladi. Yillik yog‘inlar O‘rta dengiz sohili va Tiahama tog‘larida 1000 mm gacha yog‘sa, qolgan hududlarga 100 mm dan ham kam yog‘adi. Yog‘ingarchilik kam bo‘lganligi uchun kichik daryolargina uchraydi. Hududning asosiy qismi berk havzada joylashgan. Chollarda garmsel - issiq samum shamollari esadi.

Arabiston yarimoroli Yevrosiyoning eng issiq va quruq joyi hisobianadi. Qishda - yanvarning o‘rtacha harorati +16°C bo‘lsa, yozda - iyul oyining o‘rtacha harorati +32°C va undan yuqoriga ko‘tariladi.

Tabiat zonalari.

Yarimorolning iqlimiy sharoiti boshqa tabiat komponentlarining shakllanishiga sabab bo‘lgan. Jumladan, katta maydonlarda qumli tropik cho‘llar zonasi, Mesopotamiya pasttekisligida chalacho‘llar zonasi tarkib topgan. Tropik va qisman subtropik nho‘llarning qumli, qumloq, taqir (gilli cho‘llarda) tuproqlari tarqalgan. O‘simliklardan shuvoq, iloq, yantoq, saksovul kabilar o‘sadi. Cho‘l vohalarida xurmo, paloa, dengiz sohillarida kofe, bug‘doy va xurmo ko‘p yetishtiriladi. Hayvonot olamida ohu, tuya, turli kemiruvchi va sudralib yuruvchi hayvonlar uchraydi.