Reja: Hissiyot haqida tushuncha
Download 256 Kb. Pdf ko'rish
|
hissiyot
|
Mavzu: Hissiyot . Reja: 1.Hissiyot haqida tushuncha. 2. Jeyms-Lange nazariyasi 3. Hissiyot shakllari. Kishilar idrok qilayotgan narsalariga, bajarayotgan va o‘ylayotgan narsalariga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, harakatlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi, yana boshqalari g‘azab, nafratimizni qo‘zg‘atadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, qiyinchiliklar- ni yengish zavq, shodlik uyg‘otadi. Har bir kishi mehnat qilar ekan, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish uchun intilar ekan ana shunday va boshqa kechinmalarni boshidan o‘tkazadi. Odamning o‘zi bilgan va bajarayotgan narsaga o‘z munosabati- ni boshdan kechirishi his-tuyg‘ular yoki emotsiyalar (lot. emo- vere — qozg‘atish, hayajonga solish) deyiladi. His-tuyg‘ularning manbai biz idrok qiladigan, ish ko‘radigan predmetlar va ho- disalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar, inti- lishlar, istaklardir. Oddiy nutqda sezish, his qilish tushuncha- lari aralashtirib yuboriladi. Biz: «Men qo‘rquvni sezyapman», «Og‘riqni his qilyapman» deymiz, holbuki, «Qo‘rquvni his qilyapman», «Og‘riqni sezyapman» deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Sezgilar bizga narsa va hodisalarning xossalarini bildiradi, his- tuyg‘ular esa kishining ichki holatini, uning ana shu narsa va hodisaga munosabatini ahglatadi. His-tuyg‘ular barcha psixo- logik jarayonlar bilan mustahkam bog‘langan bo‘lib, ko‘pincha ular tomonidan keltirib chiqariladi va o‘z navbatida ularga ta’sir ko‘rsatadi. Sezgilarning o‘zi ham ko‘pincha kechinmalarimiz ostida o‘zgaradi. Kishi kayfiyatiga qarab ayni bir xil predmet- ni ba’zan turlicha idrok qiladi. Vaxshiy hayvonlar to‘g‘risidagi hikoyalardan qo‘rqib ketgan bola qorong‘ida shox-shabbani ham bo‘ri deb qabul qilishi mumkin, odatda kunduzi shu joy- dan o‘tayotganda hech qanday qo‘rquvni his qilmaydi. Emotsiyalar xotiralar bilan mustahkam bog‘langandir. Biz boshdan kechirgan, ya’ni muayyan his-tuyg‘u bilan idrok qilgan hamma narsa xotiramizda yaxshi saqlanadi, o‘tmish haqidagi xotiralar bizda biror his-tuyg‘u uyg‘otadi. Hissiy qo‘zg‘alishlar yurakda ham aks etadi. Shuning uchun ham qadimgi fay- lasuflar miyaning ba’zi funksiyalarini, ayniqsa hissiyot bilan bog‘liq bo‘lganlarini yurak bilan bog‘lashgan. Sezgi va idrokdan tortib to tafakkurgacha bo‘lgan barcha operatsiyalar hissiy o‘zgarishlar bilan kechadi. Inson tabiati shunday tuzilganki, u hissiy voqealarga ko‘proq ahamiyat beradi. Hissiyot haqidagi dastlabki nazariyalar XX asr boshlarida odam o‘z-o‘zini bayon etishiga asoslangan edi. O‘sha davr- da ikkita kashfiyotchi P. Jeyms va G. Lange nomi bilan atalgan nazariya keng ko‘lamda tarqalgan edi. Jeyms-Lange nazariyasi his-tuyg‘ularning paydo bo‘lishini quyidagi tarzda tushuntirib beradi. Atrof-muhitdagi hodisalar odam ruhiyatiga, u orqali esa vegetativ nerv sistemasiga ta’sir o‘tkazar ekan, organizmda muayyan o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bu o‘zgarishlar odam tomonidan talqin qilinadi, aynan ana shu talqin hissiyotning o‘zi ekan. Bu jarayon quyidagicha ta’riflanadi. Avval odam tanasida qandaydir bir his paydo bo‘ladi, masalan, eti jimirlaydi, ko‘zi yosharadi, keyin esa qalbida qandaydir tuyg‘u paydo bo‘ladi. XX asr boshlanishida Jeyms-Lange nazariyasi juda ko‘p tanqidga uchragan bo‘lsada, lekin so‘nggi paytlarda bu nazari- yaga qiziqish paydo bo‘lib, bu nazariyaga yaqin turadigan hissiyot haqida yangi nazariyalar paydo bo‘ldi. Bu nazariyalarning paydo bo‘lishi ko‘p jihatdan individual psixologiyaning rivoj- lanishi bilan ham bog‘liq. Psixologiyada kuchli his-tuyg‘ular hisoblangan qo‘rquv, ha- yajon, tushkunlik, rashk odatiy ruhiy faoliyatni izdan chiqaradi. Bolalarda hislarning tashqi ifodasi juda ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Katta odamlar o‘zlarining ayni chog‘dagi hissiyotlarini yashirishlari mumkin. Lekin bolalar, ko‘pincha, buning ud- dasidan chiqa olmaydilar. Psixik jarayonlar qatori hissiyotlar ham bolalarda juda er- ta boshlanadi. Birinchi bosqich — his-tuyg‘u va ehtiyojga qa- rab qoniqish-qoniqmaslik birga keladigan hisdir. Ikkinchi bosqich — ijtimoiy hislar: yoqtirish, o‘z-o‘zini yaxshi ko‘rish, xafagarchilik hissidir. Birmuncha kechroq (qariyb uch yoshdan boshlab) bolalarda estetik did hissi rosmana namoyon bo‘ladi. Bola «chiroyli-xunuk» degan narsalarga aqli yeta boshlaydi. Uchinchi bosqich — hissiyotning jadal, hattoki, zo‘r berib avj olishi, qo‘zg‘aluvchanlikning oshganligi va maktabgacha yosh- da beqaror bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Ayni paytda axloq- odob hissi rivojlana boshlaydi. So‘nggi bosqich — bolalarda maktab yoshida oliy hissiyotning rosmana rivojlanishi bilan xa- rakterlanadi. His-tuyg‘uni tarbiyalash katta ahamiyat kasb eta- di. U umuman tarbiyaning doimiy hamrohi bo‘lmog‘i lozim. Pedagog his-tuyg‘ularning ta’lim-tarbiyaviy ishdagi ahamiyatini esda tutishi lozim. Bolalarda kuchli ijobiy emotsiyalar uyg‘otadigan bilimlar bola beparvolik bilan qaraydigan ma’lumotlarga nisbatan tezroq va mustahkamroq o‘zlashtiriladi. Erishilgan muvaffaqiyatlar va yaxshi xulq-atvor uchun aytiladigan maqtovli gaplar odatda bolada yoqimli his-tuyg‘uni uyg‘otadi, rag‘batlantiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ma’qullamaslik, tanbeh, jazolashlar odatda bolada yoqimsiz emotsional holatning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi va bola bunday kechinmalarning takrorlanmasligi uchun harakat qiladi. Eng oddiy emotsiyalar asosida murakkab shartsiz reflekslar, miya po‘stlog‘i ostida ro‘y beradigan jarayonlar yotadi. Lekin miya po‘stlog‘i ostining faoliyati, miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ining ishi bilan nazorat qilib turiladi. U I.P. Pavlovning so‘zlari bilan aytganda, «...badanda ro‘y beradigan hamma hodisalarni o‘z ixtiyorida ushlab turadi». Bunda II signallar sistemasi katta o‘rin egallaydi. Aynan so‘z, fikr, noma’qul hislarni vujudga keltiruvchi biror hodis aga ongli munosabatda bo‘lish, kishiga ularni yechgish uchun, umuman his-tuyg‘ularni boshqarish uchun kuch bag‘ishlaydi. Katta yarimsharlar po‘stlog‘idagi shartli reflekslarning muvaqqat aloqalari sistemasi murakkab his-tuyg‘ularning fiziologik asosidir. His-tuyg‘ularning paydo bo‘lishi uchun dinamik stereotiplar katta ahamiyatga ega. «Menimcha, odatdagi yashash sharoiti o‘zgarganga, odat bo‘lib qolgan mashg‘ulotlar to‘xtab qolganda, yaqin kishilardan judo bo‘lganda ko‘pincha kechiriladigan og‘ir his-tuyg‘ular, aynan eski dinamik stereotipning o‘zgarishida, buzilishida va yangi stereotipni vujudga keltirishning qiyinligida ma’lum darajada o‘zining fiziologik asosiga ega bo‘ladi». I.P. Pavlov: «To‘qnashuvlar, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining «turtkilari» yoqimsiz kechinmalarning sababchisi bo‘ladi. Agar men biror narsa bilan band bo‘lib turganimda, meni muayyan qo‘zg‘atuvchi jarayon yo‘lga solib turadi. Agar mana shu vaqtda menga «falon narsani qil!» desalar men o‘zimni noqulay seza- man. Bu meni band qilib turgan kuchli qo‘zg‘atuvchi jarayon- ni to‘xtatishim, so‘ngra boshqasiga o‘tishim kerak, degan gapdir. Injiq bolalar deb ataluvchi bolalar bu jihatdan klassik misol bo‘la oladi. Siz ularga biron narsa qilishni buyurasiz, ya’ni boladan bir qo‘zg‘atuvchi jarayonni to‘xtatib, boshqasini boshlashni talab qilasiz. Ahvol shu darajaga borib yetadiki bola o‘zini polga otib, oyoqlari bilan uni tepa boshlaydi va h.k.». Katta yarimsharlar po‘stlog‘i tomonidan nazorat qili- nadigan qo‘zg‘alishlar po‘stloq ostining, xususan ko‘rish bo‘rtmasi deb ataluvchi joyidan boshlanadi. Agar miya po‘stlog‘i tomonidan qilinadigan ana shu nazorat va tormozlanish zaiflashib qolsa, (kasallanish yoki boshqa sabab- larga ko‘ra) kishi har qanday sabablarga ko‘ra affekt ho- latiga keladi va o‘zini to‘xtatib qololmaydi. Sinpatik nerv sistemasi (ichki sekretsiya ishlarini boshqaradi) ham emot- siyalar uchun muh im ahamiyatga ega. Kuchli ta’sirlangan (qo‘rqqan, kuchli to‘lqinlangan, g‘azablangan) kishida buyrak usti bezlaridan alohida bir modda — adrenalin ajralib chiqadi. Uning ta’sirida qonga ko‘proq qand moddasi kela boshlay- di. Bularning hammasi qo‘zg‘alish vaqtida faol harakat qilish uchun zarur muskullar ishini kuchaytiradi. Hal etilmagan hissiy raqobatlar tomirlarning qisqarishiga va tana haroratining pasayishiga olib keladi, hissiyotlarning erkin namoyon bo‘lishi, ya’ni ijobiy his-tuyg‘ular, tomirlarning kengayishi bilan tavsiflanadi. Og‘riq turganda va qo‘rquvda ko‘z qorachig‘ining kengayishi simpatik asab sistemasining qo‘zg‘alishiga bog‘liqdir. «Tovuq terisi»ning paydo bo‘lishi, kutish, qo‘rquv, g‘azab paytida og‘iz qurishi ham shular jumlasidandir. Hissiyot shakllari His-tuyg‘ular ko‘pincha kishining xulq-atvoriga alohida bir hissiy ohang bag‘ishlaydi, ma’lum darajada davom etadigan, ancha mustahkam kechinmalarni vujudga keltiradi. Ba’zan his-tuyg‘ular birdaniga paydo bo‘lib, shiddatli va nisbatan tez o‘tadi. Ana shu uzoq davom etadigan yoki qizqa muddatli kechinmalar hissiy ho- latlar deb ataladi. Ular jumlasiga hissiy ton, (stenik va astenik holatlar), kayfiyatlar, affektlar, ehtiroslar, stressli holatlar kiradi. Download 256 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|