Reja I. Kirish II. Asosiy qism

 
 
 
 
 

---

2.2. Ishsizlikning sabablari va turlari 
Iqtisodchi olimlar o’rtasida ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari qandayligi 
to’g’risida turlicha qarshiliklar mavjud. 
Ma’lumki, J.M.Keyns «…ishsizlikning davosi sifatida ish haqini pasaytirish 
g’oyasini qat’iy inkor etib, o’ziga investisiyalar, davlat xarajatlari va sof eksportdan 
tashqarii iste’mol xarajatlarini – bunda ham so’nggi – umumiy talabning asosiy 
qismini ham qamrab oladigan umumiy talabdan kelib chiqadi». 
Fikrimizcha, O’zbekistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sish tarixi aynan 
Keyns qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy ro’yxatga olingandan 
boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada muntazam ortib boradi, ishga 
joylashtirish qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik darajasi shunchalik nast bo’ladi. 
Ish bilan bandlikning keskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar 
(davlat sektorining kamayishi), inflyasiya hamda xo’jalik yuritishning muqobil 
shakllari (xususiy korxonalar, hissadorlik jamiyatlari) yetarlicha tez o’smaganligi 
tufayli ko’pgina korxonalarda moliyaviy ahvol yomonlashuvi natijasida yuzaga 
keladi. Bularning hammasi, tabiiyki, umumiy talab hajmida salbiy aks etadi: davlat 
ta’siri qisqaradi, investisiya faoliyati sustlashadi, iste’mol xarajatlari esa inflyasiya 
ta’sirida turmush darajasining yomonlashuvi tufayli birmuncha kamayadi. 
Demak, O’zbekistonda ishsizlik o’sishining asosiy sababi – eng avvalo 
ishlab chiqarishning qisqarishidir. Iqtisodiy o’sish dinamikasi bilan ishsizlik 
o’rtasidagi aloqa uzviy bog’liq ko’rsatkichlardir. 
Qoidaga ko’ra, g’arb iqtisodchilari iqtisodiy o’sish sur’atlarini aholi ish bilan 
bandligining o’sish sur’atlari bilan, tanazzulni esa ishsizlik darajasining o’sishi bilan 
bog’laydilar. Haqiqatdan ham, industrial turdagi normal ishlayotgan bozir 
iqtisodiyotida iqtisodiy o’sish doimo tarmoqlarning rivojlanishi va kengayishini, 
demak, ish bilan bandlikning ortishini anglatadi. Shunday bo’lsada, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda bunday bog’liqlik ko’zga ochiq tashlanmaydi. Masalan, ko’pgina 
rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoatning tez o’sishi ish bilan bandlikning muvofiq 
kengayishini keltirib chiqarmadi. Iqtisodchilar bu hodisani sanoatdagi o’sish 

---

sur’atlaridan ancha yuqori bo’lgan urbanizasiya sur’atlari hamda qishloqdan 
shaharga ko’chib kelayotgan aholi malakasining pastligida deb izohlaydilar. 
Aholining ish bilan bandlik dinamikasi, YaIM bilan ishsizlik o’rtasidagi 
bevosita aloqaning tasdiqlanmasligi dastlabki qarashda mantiqan zid hodisadir. 
Ikkita dalil kishini hayratga soladi: birinchidan, ishsizlikni YaIMning o’sishiga 
qiyosan ilgarilovchi qisqarishi; ikkinchidan, ish bilan bandlikning kamayishi bilan 
birga ishsizlikning qisqarishi.
Fikrimizcha, bu hodisalarni faqat statistik xatoliklar va ishsizlik maqomini 
berish shartlarining murakkablashuvi bilan izohlab bo’lmaydi. Ko’rinishidan yaxshi 
bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlaridan ish bilan bandlikning kamayishini ikkita 
sabab bilan izohlash mumkin. Birinchidan, yashirin ishsizlikning yuqori darajasi 
saqlanganligi, u o’z potensialini xatto ayrim barqarorlik sharoitlarida ham ochiq 
bozorga chiqarib turadi. Ikkinchidan, yashirin ish bilan bandlikning ko’payishi, u 
ishchi kuchi va ishsizlarning sezilarli qismini ochiq mehnat bozoridan tortib turadi.
Respublikamizda ishsizlikning paydo bo’lish sabablariga ko’ra quyidagi 
asosiy turlari ko’proq uchraydi: 
 yashirin, bu asosan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari uchun 
xarakterlidir va bu haqiqiy ish kuchini kamroq miqdorda talab qiladi. Amalda 
ishsizlikning yashirin shakli faqat iqtisodiy emas, shu bilan birga siyosiy 
xususiyatga ham egadir. Yashirin ishsizlik ishlab chiqarishning chuqur tanazzuli 
sharoitida korxonalarda ortiqcha bandlikning saqlanib qolganligidan dalolat 
beradi; 
 mavsumiy, ma’lum bir mavsumda ish bilan bandlikni ta’minlovchi, qishloq 
xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash va tayyorlash 
muddati bilan asoslangan. Uni normal ishsizlik jumlasiga kiritish mumkin. 
Mavsumiy ishsizlikning hajmi ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif mavsumiy 
omillarining baravar ta’sir qilishi sifatida namoyon bo’ladi; 
 texnologik o’zgaruvchan, bu shakli masalan, fan - texnika yutuqlari natijasida 
qo’l mehnati o’rnini mashina egallashi natijasida yuzaga keladi; 

---

 tarkibiy, iqtisodiyotning yangi tarmoqlari paydo bo’lishi yoki eskisiga barham 
berilishi va mulkchilik shakllarining o’zgarishi bilan yuzaga keladi.
Ishsizlikning ijtimoiy - iqtisodiy mazmuni, sabablari va turlari nazariy 
asoslanishi ishsizlik holatining mezonlari va ko’rsakichlari ochib berilishini taqozo 
qiladi. Chunki ishsizlikning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlari mehnatga layoqatli 
aholi oqilona bandligini shakllantirishni tartibga solishda muhim ahamiyatga egadir. 
Ishsizlik holatining demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi