Reja: Kirish Asosiy qism i-bob Erkin iqtisodiy hududlar

2.2.Erkin iktisodiy hududlarning mazmuni, tamoyillari va 
tuzilish sabablari.
 
Respublikamizda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish va rivojlantirishga 
bevosita javob beradigan va kafolatlaydigan me‘yoriy hujjatlarni qabul qilish va 
iqtisodiyotga joriy etish bizda bir oz kechroq, aniqrog‗i, 1995 yilda boshlandi. 
1995 yil 30 avgustda «Konsessiya to‗g‗risida»gi, 1996 yil 25 aprelda «Erkin 
iqtisodiy zonalar to‗g‗risida»gi, 1996 yil 29 avgustda «Xorijdan mablag‗ jalb qilish 
to‗g‗risida»gi qonunlar qabul qilindi va iqtisodiyotga joriy etildi. Mazkur 
qonunlarning qabul qilinishi xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotimizga kirib 
kelishiga investitsiyalar hajmining yildan yilga oshib borishiga ijobiy ta‘sir 
ko‗rsatdi. 
"Erkin iqtisodiy zonalar to‗g‗risida"gi qonunning 5-moddasida jahon amaliy 
tajribasida mavjud bo‗lgan erkin iqtisodiy makon turlarining qariyb barchasi aks 
ettirilgan bo‗lib, xorijiy investorlarni kafolatlash uchun ularda barcha asoslar 
mavjud. Hukumatimiz tomonidan katta imkoniyatlar berilishiga qaramay, mavjud 
holat bizni to‗la qanoatlantirmaydi. Masalan, erkin iqtisodiy makonlarning hech 
bo‗lmaganda bitta turini zamonaviy ko‗rinishda tashkil etish va rivojlantirish 
ishlari yaxshi yo‗lga qo‗yilmagan. 
Xaritaga nazar tashlasak, dunyoning hech bir okeaniga chiqishi uchun bizda 
to‗g‗ridan to‗g‗ri yo‗l yo‗qligi, buning uchun kamida ikkita davlat hududini bosib 
o‗tish kerakligi ma‘lum bo‗ladi. Bu jug‗rofiy jihatdan yuqorida tahlil qilgan 
mamlakatlarga nisbatan ancha noqulay joylashganligimizdan dalolat beradi. Bu 
albatta erkin iqtisodiy makonlarni keng ko‗lamda tashkil etishimizga to‗siq 
bo‗ladi. Biroq respublikamiz Buyuk Ipak yo‗li ustida va Markaziy Osiyo davlatlari 
o‗rtasida joylashganligini hisobga oladigan bo‗lsak, aholi soni jihatidan etakchi 
o‗rinni egallashimizni inobatga olib, mintaqa darajasida erkin savdo makonlarini 
tashkil etishimiz uchun etarli imkoniyatlar mavjud ekani ayon bo‗ladi. 
Mamlakatimiz mutaxassislari ilmiy salohiyati jihatidan eng yuqori o‗rinlardan 
birini egallashi bir necha bor qayd etilgan. SHunday ekan, ular salohiyatidan 

---

samarali foydalanish uchun, avvalo, erkin ilmiy texnikaviy yoki «Texnopolis» 
makonlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 
Buning uchun mahalliy ma‘muriy tashkilotlar erkin iqtisodiy makonlar 
infratuzilmasini yaxshilashga moliyaviy yordam berishi lozim. SHunda bu 
boradagi maqsadlarga erishish uchun zamin yaratiladi. Natijada, mamlakatimizga 
xorijiy 
investitsiyalar 
kirib kelishi ko‗payadi, shuningdek, mahalliy 
investitsiyalarning rivojlanishiga keng imkoniyatlar paydo bo‗lardi. 
Xozirgi 
davrda 
sanoati 
rivojlangan 
mamlakatlar, 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda xam albatta turli maksadlarni kuzlab erkin iktisodiy zonalarni 
vujudga keltirmokdalar. erkin iktisodiy zonalrni kup tariflari mavjud: BMT ning 
TMK markazining shu muammoga bagishlangan ishida 20 dan ortik tarif 
keltirilgan 1 marta erkin iktisodiy zonalarning yoki "franko zonasi" ning 1973 
yilda Kioto konvensiyasida berilgan. "erkin iktisodiy zonalarni davlat xududining 
muayyan natijalarga erishmok maksadida milliy va xorijiy tadbirkorlar uchun 
iktisodiy faoliyatning preferensial shartlari, boshkaruvning aloxida rejimi va 
boshka tashkiliy mamuriy tadbirlarni joriy etiladigan kismi sifatida tariflash 
mumkin. Bundan tashkari, erkin iktisodiy zonalar chegaralarini kengaytirish va 
iktisodiy faoliyat shartlarining uzi bilan bevosita va bilvosita boglik boshka xujalik 
soxalari, tarmoklari, xududlarga yoyish layokatiga egadir. Erkin iktisodiy zonalar 
malum darajada cheklangan geografik territoriyadir. "Erkin iktisodiy zonalar" tarifi 
ilmiy axborot va tashkilotlar xisobotlarida keng kullanilsada, lekin ushbu xodisa 
mazmunini tula ifodalay olmaydi ularda kullaniladigan iktisodiy koida, maxsus 
mamuriy konunlar, malum yuridik xukukiy va xujalik rejimidan batamom xoli 
kilib kuymasdan, balki ularni osonlashtiradi, tadbirkorlikni ragbatlantiradigan 
imtiyozlarni yaratadi xolos. Davlat ushbu zonani uz aralashuvi doirasini 
kiskartiradi, (Lasser faisser). Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maxsus iktisodiy 
zonalar uzining territoriyasi jixatidan ishchi xizmatchilarining turmush 
darajasining ishlab chikarish potensialini mujassam joylashganligi bilan kuprok 
tugri kelar edi. 

---

Xozir jaxonda 4 mingdan ortik erkin iktisodiy zonalar mavjuddir. Ular turli 
vazifalarni bajarishi konkret maksad kilib kuygan. 
Maxsus imtiyozlar, barkaror konuniy baza va tashkiliy muolajalarni 
soddalashtirish tufayli xorijiy kapitalni va il\or texnologiyalarni jalb etish. 
Tayyor 
maxsulot 
eksportini 
kengaytirish 
uchun 
mexnat 
taksimoti 
afzalliklaridan foydalanish. 
Mamlakat va mintaka byudjetiga valyuta tushumini usishi. 
YAngi ish joylarini yaratish. 
Tashkil kilish, boshkarish va moliyalash soxasida jaxon tajribasini o‗rganish va 
amaliyotga joriy etish xisobidan ish kuchi malakasini oshirish; 
Erkin iktisodiy zonalar ishlab turishini taminlovchi xorijiy investorlar bir kator 
afzalliklarga ega buladilar: imtiyozli soliklar, milliy bozorga kirish, kam unumli 
chikimlarni taminlash, shu jumladan, arzonroq ish kuchi xisobidan qoplash, 
pasaytirilgan foiz stavkalari buyicha moliyalash imkoni, erga mulkchilik xukuki. 
Erkin iktisodiy zonalar jaxon mikyosida migratsiya kilib yurgan kapitallar 
uchun "qopqon" vazifasini utaydi. Xorijiy kapitalni milliy iktisodiyotga jalb 
qilishdan tashqari sanoat erkin iktisodiy zonalarini yaratilishini 3 asosiy vazifa 
bilan bo\laydilar: 
Sanoat eksportini ra\batlantirish va buning asosida valyuta mabla\larini 
qulga kiritish; 
Bandlik darajasini oshirish; 
Zonalardan xujalik yuritishning yangi metodlarini joriy kilish uchun sinov 
maydoni poligon sifatida foydalanish. 
Erkin iktisodiy zonalarning yana bir afzallik xususiyati shundaki milliy 
mamlakat xorijiy kapital uchun uz iktisodiyotini tula ochib berishni yoki maxsus 
investitsion iqlimdan tula foydalanishni xoxlamaydi, maxsus zona sifatida qisman, 
lokal ochiqlik sifatida qullaydi. 
Turli mamlakatlarda konkret vazifasiga qarab erkin iktisodiy zanalarning 
yaratilishi maqsadlari turli tuman bulishi mumkin: AKSH, Buyuk Britaniya, 
Germaniya, YAponiya depressiyaga uchragan xududlarda mayda va o‗rta biznesni 

---

jonlantirish maksadida xududiy siyosat sifatida amalga oshadi va tadbirkorlarga 
boshka rayonlarga karaganda ko‗proq faoliyat erkinligi moliyaviy imtiyozlar 
beriladi. Ushbu programmalar xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilmagan.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xam tuzilayotgan erkin iktisodiy zonalardan 
maksad ilgari iktisodiy jixatdan qoloq bulgan rayonlarni rivojlanayotgan 
rayonlarga aylantirish bulgan, lekin bu erda diqqat etibor xorijiy kapitalni jalb 
kilishga karatilgan. 
Erkin iqtisodiy zonalarning turlari. 
Erkin iqtisodiy zonalar zonalarning tashkiliy funksional strukturasi turli 
tumandir. 
Erkin iqtisodiy zonalar turlari: 
№ 
Savdoga 
yo‗naltirilganlari
Sanoat 
ishlab 
chiqarishga 
yo‗naltirilgan.
Texnik 
zonalariga 
yo‗naltirilgan
Servis 
yo‗naltirilgan 
1
. 
Erkin bojxona
Importni 
o‗rnini bosuvchi
Texnopolis
Offshor
2
.
Bond omborlari
Eksport i.ch 
Texnopark
Moliyaviy 
markazlar
3
.
Erkin port 
Sanoat parklari
YAngi 
va 
yuksak 
texnologiyalarni 
rivojlantiruvchi 
zonalar
Bank 
xizmatlari
4
.
Erkin 
savdo 
zonasi
Makiladoras
Turistik 
xizmatlar
ekopark 

---

Erkin ikisodiy zonalarni tuzishda ikki konseptual yondashish mavjuddir: 
territorial va funksional. 1- yondashuvda zonadagi barcha resident korxonalari 
xujalik mijozlardan foydalanadilar. 2 -yondashuvda esa zona bu xujalik yurituvchi 
muayyan shakliga, soxa, korxonaga nisbatan mamlakatning kaysi nuqtasida 
bulmasin imityozli rejim sharoit kullandi. 1 tipga Xitoyning, Braziliyaning Manaus 
va rivojlanayotgan mamlakatlatdagi eksport ishlab chikarish zonalar kiradi. 2 tipga 
offshor zonalar, "dpyuti fri" magazinlar kiradi. 
Vaqt o‗tishi bilan sanoat zonalari uzgarib bordi ularning xududlariga nafakat 
tovarlar balki kamyob kam keltiriladigan, ularda ishlab chikarish faoliyati bilan 
xam shugullana boshlashdi. Natijada sanoat ishlab chikarish zonalari paydo buldi. 
Dastlabki erkin savdo zonalari xalkaro savdoni rivojlantirishga karatilgan 
siyosat vositasi bulganligi sababli, ular tovarlar xarakatining xalkaro yunalishlariga 
yaqin joylashgan mintakalarda keng yoyilgan.
Sanoat ishlab chikarish zonalari maxsus bojxona rejimi mavjud bulgan 
eksportga muljallangan yoki importni urnini koplaydigan maxsulot ishlab 
chikariladigan xududda tuziladi. Bu xududlar sezilarli darajada soliq va moliya 
imtiyozlaridan foydalanish rejimida davlat sanoatining eng ustivor tarmoklarini 
rivojlanishi taminlaydi. Bazan pirovard maxsulot import uskunlar va 
texnologiyalar yordamida maxalliy xom ashyodan ishlab chikariladi.
Ilmiy texnologiya zonalari III-avlod zonalaridir. Xozirgi adabiyotda ularni 
texnoparklar (A+SH) texnopalislar (YAponiya) deb ataydilar. Ularning 
xududlarida yirik ilmiy tadqiqot markazlari Universitet tevaragida joylashgan ko‗p 
bo‗lim talab qiluvchi firmalar shaklida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik 
faoliyati birlashadi. Bunday zonalar barcha moddiy va mexnat resurslarini yani 
texnologiyani sanoatga tezkor joriy qilish uchun safarbar etish maqsadida tuzildi. 
Eng mashxur texnopark bu silikon Vellidir. U A+SH ning Kaliforniya shtatiga 
yaqin joylashgan va komppyuter xisoblash texnikasiga zarur bo‗lgan extiyot 
qismlarning 20% ni etkazib beradi. Bu zonada 20 ming ishchi xizmatchi ishlaydi 
va bunday zonalardan A+SH da 80 dan ortiq. YAponiyada texnopolislar 20 dan 

---

ortiq Xitoyda esa 20 ga yaqin yangi va yuksak texnologiyalarni rivojlantirish 
mavjud.
IV-avlod-offshor zonalardir: ro‗yxatdan o‗tkazilgan korxonalar ishlab 
chiqarish faoliyati bilan shu\ullanmasdan, faqat vositachilik bilan shu\ullanadi. 
Bank va tijorat ishidagi maxfiylik eng oliy darajada. Xozir jaxonda 300 dan ortiq 
offshor markazlari bor. Offshor zonalari mavjud bo‗lgan mamlakatlar quyidagilar. 
Lixtenshteyn, Panama, Normand orollari, Men oroli, Antilp va Modeyra 
orollari, Liberiya. SHvetsariya, Gibraltor, Malpta va Mavrikiydi. 
Erkin iqtisodiy zonalarning umumiy xarakterli tomoni shundaki ularda 
ushbu mamlakatda tadbirkorlarga qo‗llanadigan umumiy rejimga qaraganda qulay 
bojxona investitsion moliyaviy imtiyozlari va afzalliklarning mavjudligidir.
Ushbu imtiyozlar 4 ga bo‗linadi: