Reja: Kirish Asosiy qism

Yalpi talab va yalpi taklif modeli

Reja:
1.Kirish
2.Asosiy qism
2.1 Yalpi talab va unga ta’sir etuvchi omillar
2.2 Yalpi taklif unga ta’sir etuvchi omillar
2.3 “AS-AD” modeli
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar.

Kirish
Milliy iqtisodiyot yaxlit holda, ya’ni makroiqtisodiyot darajasida o’rganilayotgan jarayonda mamlakat barcha fuqarolar, tadbirkorlar, davlat vac het el iste’molchilarining jami tovarlar va xizmatlar turlari bo’yicha talabi va taklifini o’rganish iqtisodiyotni samarali va muvozanatli yuritishda muhim ahamiyatga egadir.

Shuning uchun ushbu ishda makroiqtisodiy tahlil amalga oshiriladi, eng avvalo yaxlit olingan ko’rib chiqiladi va uning makrodarajadagi asosiy ko’rsatkichlari bo’lgan yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillar, ular ta’sirida narxlar darajasining o’zgarishi hamda ishlab chiqarishining muvozanatli hajmi qanday o’rnatilishini bayon etiladi.

2.1 Yalpi talab va unga ta’sir etuvchi omillar.

Yalpi talab va talab farqi judayam katta uning farqi, yalpi talab butun bir iqtisodiyotdagi jami mahsulot va hixmatlarga bo’lgan talabni ifoda etadi va bu makroiqtisodiy termin , talab esa ayni bir mahsulotga bo’lgan talabni ifoda etadi bu esa mikroiqtisodiy termin.
Yalpi talab makro talab mikro(tushunchalar)
p P

YALPI Ta TALAB EG CH

red YAIM Q

1-rasm
Yalpi talab bu- turli narxlarga sharoitida davlat uy xo’jaliklari korxonalar sotib olishi mumkin bo’lgan tovar va xizmatlarning yalpi xajmidir.
Xar qanday bozordagi vaziyat talab va taklifga ya’ni ular hajmining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Ular o’rtasida yuzaga kelgan nisbat o’z ketidan narxlarning o’zgarishigava aksincha narxlarning ( u yoki bu tomonga ) tebranib turishi talab va taklif hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Bunday ta’kidlash faqat qandaydir bir alohida mahsulot yoki xizmatga oid bo’lmaydi balki umuman milliy bozorga ham taaluqlidir. Bunday bozordagi talab alohida haridorlarning birlashtirilgan talabi sifatida amal qilinadi va makro darajadagi iste’mol qobilyatini aks ettiradi. Taklif esa milliy ishlab chiqarish yalpi xajmining taklifi sifatida bozorga chiqadi.
Shunday qilib yalpi talab shu xo’jaligi korxonalar hukumat hamda xorijiy xaridorlarning milliy ishlab chiqarilgan Tovar va xizmatlarga bo’lgan talabdir.
- Narxlar darajasi deganda turli xil tovar va xizmatlarning alohida narxlarini umumlashtiruvchi jami narx tushuniladi.
Narxlarning narxlar darajasiga jami iste’molchilarning to’lov qobilyati talabini jami talabga barcha Tovar va xizmatlarni esa milliiy ishlab chiqarishning real xajmiga bunday birlashtish yiriklashtirish deb ataladi. Ko’rsatkichlarni yiriklashtirishning bu usulidan makroiqtisodiy tadqiqotlarda tez-tez foydalanib turuladi. Makrodarajada iqtisodiyotni usiz tasavur qilib bo’lmaydi. Yalpi talab va yalpi taklif hamda narxlar darajasi barcha makroiqtisodiy modellar tuzulishining asosi hisoblanadi. Oddiy ko’rinishda ko’rinishda ko’rsatkichlarning o’zaro bir-biriga bog’liqligi grafik yordamida aks ettiriladi.

Yalpi talab egri chizig’i 2-rasm

2-rasm
Chizmadan ko’rinib turibdiki, narxlarning o’zgarishi yalpi talabga aks ta’sir ko’rsatadi ya’ni narxlar darajasining o’sishi o’z ortidan yalpi talabning qisqarishini keltirib chiqaradi va aksincha. Vaholanki yalpi taklif narx darajasi qancha yuqori bo’lsa shuncha ko’p bo’ladi.
Yalpi talab egri chizig’I va unga ta’sir etuvchi omillar: narxga bog’liq va narxga bog’liq bo’lmagan.
Narxlar darajasi va yalpi talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud bo’lib narxlarning o’sib borishi bilan yalpi talab qisqarib boradi va aksincha narxlar daralasi qanchalik past bo’lsa xaridorlar ko’proq Tovar va xizmatlarni sotib olishni istab qolishadi. Ushbu bog’liqlikni chizma ko’rinishida ifodalash mumkin. Narxlar darajasi va talab qilingan milliy mahsulot hajmi o’rtasida bog’liqlikni ifoda etuvchi chiziq yalpi talab egri chizig’I deb ataladi.
U holda tovarga bo’lgan talab egri chizig’iga o’xshash ko’rinishiga ega ammo endi unga talab egri chizig’I yo’nalishini belgilab beruvchi daromad samarasi yoki o’rinbosar tovarlar samarasi kabi narx omillari ta’sir ko’rsatmaydi. Yalpi talab egri chizig’I yo’nalishiga qanday omillar ta’sir qiladi?
Bular avvalo quyidagi narx omillaridir :
1.Foiz stavkasi samarasi
2.Boylik samarasi
3.Import xaridlar samarasi
Foiz stavkasi samarasi- shuni bildiradiki agarda mamlakatga pul massasi hajmi doimiy deb faraz qilinsa narxlaro’sib borayotgan bo’lsa bunday holatda aholi va korxonalarning harakatlari uchun ko’proq pul kerek bo’ladi. Bu esa pulga bo’lgan talabni oshiradi demak uning narxi ya’ni foiz satvkasi ko’tariladi
O’z navbatida yuqori darajadagi foiz stavkasida aholi va tadbirkorlar o’z harajatlarini qisqartirib jamg’armalarni bankka qo’yishni afzal ko’radi. Shunday qilib narxlarning o’sishi pulga bo’lgan talabni ko’paytirib foiz stavkasini ko’tarilishiga olib keladi va shu tufayli milliy mahsulotning real hajmiga bo’lgan talabni qisqartiradi.
Boylik samarasi- shuni bildiradiki narxlar narxlar darajasining o’sishi bilan jamg’arilgan pul aktivlarining ( hisoblardagi omonatlar obligatsiyalar ) real xarid qobilyati tushub ketadi. Ya’ni aholi tobora kamnag’allashib boradi va tabiiyki u o’zining tovar va xizmatlarni sotib olishga ketadigon harajatini qisqartiradi. Natijada yalpi talab ham kamayadi.
Import xaridlari samarasi- deganda shuni tushunish lozimki qachonki narxlar darajasi xorijiy narxlarga nisnbatan oshib borsa mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo’lgan talab kamayadi,import mahsulotlariga esa talab oshadi, ya’ni milliy mahsulotga bo’lgan ehtiyoj qisqaradi. Mamlakatda narxlar darajasining pasayishi importning kamayishiga va eksportning kengayishiga sabab bo’ladi yoki boshqacha aytganda milliy mahsulotga bo’lgan talabni oshiradi.
Narxlar darajasining o’zgarishi yalpi talab egri chizig’ining o’zgarishiga olib keladi. Yalpi talab egri chzig’ining o’zgarishiga olib keladi. Yalpi talab egri chizig’iga narxlardan tashqari boshqa omillar ham ta’sir ko’rsatadi.
Yalpi talabning narxga bog’liq bo’lmagan omillariga quyudagilarni kiritish mumkin:
Pul massasining o’zgarishi ( uning oshishi yalpi talabni oshishiga kamayishi yalpi talabni kamayishi olib keladi):
1.Aholi iste’mol xarajatlarining o’zgarishi:
2.Soliq siyosatidagi o’zgarishlari:
3.Davlat xarajatlaridagi o’zgarishlar:
Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi o’zgarishlar ( masalan boshqa mamlakatdagi ishlab chiqarishning o’sishi milliy ishlab chiqaruvchilar tovarlarga bo’lgan yalpi talabning pasayishiga olib kelishi mumkin).
Har qanday bozordagi vaziyat talab va taklifiga yani ular hajmini o’zgarishiga bog’liq bo’ladi.Ular ortasida yuzga kelgan nisbat o’z ketidan narxlarning o’zgarishiga va aksincha narxlarning (u yoki bu tomonga) tebranib turuhi talab va taklif hajmi bevosita ta’sir qiladi.Bunday takidlash qandaydur bir alohida mahsulot yoki hizmatga oid bolmaydi.Balki umuman milliy bozorga ham taaluqlidur.Bunday bozordagi talab olohida haridorlar istak va sotib olish qobiliyati korinishida bolmasdan barcha xaridorlarning birlashtirgan talabi sifatida amal qiladi va makro darajadagi iste’mol qobiliyati aks ettiradi.Taklif esa milliy ishlab yalpi hajmining taklif sifatidA bozorga chiqadi.

2.1 Yalpi taklif va unga ta’sir etuvchi omillar.

Yalpi taklif deganda muayyan narxlarning darajasida ishlab chiqarishi va taklif qilinishi mumkin bo’lgan Tovar va xizmatlarning real hajmi tushuniladi. Umumiy taklif tushunchasi ko’pincha yalpi ichiki mahsulot sinonimi sifatida qo’llaniladi.
Yalpi taklif (AS)- bu muayyan narxlar darajasida ishlab chiqarilishi va taklif qilinishi mumkin bo’lgan uste’mol hamda investitsiya tovarlari va xizmatlarining alohida narxlarni umumlashtiruvchi jami narx tushuniladi. Narxlarni narx darajasiga jami iste’molchilarning to’lov qobilyati talabini jami talabga barcha tovarlar va xizmatlarni esa milliy ishlab chiqarishning real hajmiga bunday birlashtirish yiriklashtirish deb ataladi. Ko’rsatkichlarni yiriklashtirishni bu usulidan makroiqtisodiy tadqiqotlarda tez-tez foydalanib turuladi. Makrodaraajada iqtisodiyotni usiz tahlil qilib yoki oldindn aytib bo’lmaydi. Yalpi talab va taklif hamda darxlar darajasi barcha makroiqtisodiy modellar tuzulishining asosi hisoblanadi. Oddiy ko’rinishda bu ko’rsatkichlarning o’zaro bir biriga bog’liqligi grafik yordamida aks ettiriladi.


AS ( taklif egri chizig’i)

AD

3-rasm
Narxlarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga rag’bat yaratadi va aksincha past narxlarda mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqarishiga olib keladi. Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmi bilan narxlar darajasi o’rtasida to’gri bog’liqlik mavjuddir. Demak mahsulot ishlab chiqarish hajmi narxlar osib borishi bilan o’sib pasayishi bilan tushib boradi. Yalpi talab (AS) egri chizig’i alohida Tovar taklifi egri chizig’idan farq qilib uch qismdan gorizantal yoki kyns kesmasi ko’tarilib boruvchi yoki oraliq kesma hamda vertical yoki klassik kesmadan iboratdir. Bu umumumiy taklifni tahklil qilishda ko’pincha oraliq kesma ham keyns kesmasiga kiritib yuboriladi.

Keyns kesmasida milliy ishlab chiqarisgning haqiqiy hajmi to’liq bandlike sharoitidagi milliy ishlab chiqarish hajmidan kamdir. Demak gorizantal kesma iqtisodiyot inqirozga uchragan va katta miqdordagi resurslardan foydalanilmagan shart sharoitni ko’rssatadi . Foydalanilmayotgan ushbu resurslarni narxlar darjasigata’sir ko’rsatmagan holda ishga tushurish mumkin. Bu kesmada miliy ishlab chiqarish hajmi oshishi narxlar darajasi o’zgarmay qolgan sharoitda ro’y beradi.
P narxlar darajasi
vertikal

oraliq





gorizantal y
4-rasm
Oraliq kesma – qisman bandlike ta’minlangan narxlar va ish xaqi nisbatan o’zgaruvchan. Bu kesmada ishlab chiqarish xajmini oshishi mumkin lekin bu o’sish narxlar darajasini o’sishi bilan birgalikda bo’ladi.
Vertical kesma – bu to’liq bandlikta’minlangan holder. Bunda keyingi ishlab chiqarish jarayonini oshishi mumkin emas iqtisodiyotni rag’batlantirish jarayonida qilingan har qanday urinish faqatgina narxlar darajasini yuqri darajasi oshishiga olib keladi.
Narxlar darajasining o’zgarishi yapli taklif egri chizig’ini o’zgarishiga olib keladi . yalpi taklif egri chizig’iga narxdan tashqari boshqa omillar ham tasir ko’rsatadi. Yalpi taklifning narxga bog’liq bo’lmagan omillarga quyidagilar kiradi:
1) Ishlab chiqarish omillariga bo’lgan narxning o’zgarishi narxlarning oshishi yalpi taklif egri chizig’Ining chapga siljishiga narxlarning pasayishi esa o’ngga siljishiga olib keladi)
2) Davlat siyosati ( ishlab chiqaruvchilar uchun soliqning oshishi yapli taklif egri chizig’ining chapga siljishiga narx pasayishi o’ngga siljishiga)
3) Tabiatdagi iqlim sharoitlarining keskin ravisgda o’zgarishi
AS vaziyatdan AS1 vaziyatga o’tishi bu yalpi taklifning ortib borishiga olib keladi AS vaziyatdan AS2 vaziyatga otishi buyalpi taklifning qisqarishiga olib keladi.

P AS2 AS AS1






Y

AS egri chizigining o’zgarishi 5-rasm

2.3 AD-AS modelida narxlar va milliy ishlab chiqish real hajmining muvozanatli darajalari.
Makroiqtisodiyotda makroiqtisodiy barqarorlik gʻoyasini makroiqtisodiy muvozanat modellariga koʻrsatish qabul qilingan. Keng tarqalgan modellardan biri bu “AD-AS” modeli, ya'ni “yalpi talab-yalpi taklif”dir (aggregate demand-aggregate supple).
Bu modelda makroiqtisodiy muvozanat bir vaziyat sifatida olish mumkin. Bu vaziyatda barcha ishlab chiqarilgan toʻlov qobiliyatli talab mos keladi.
Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki, unda yalpi talab va taklif hajmi bur-biriga mos kelishi yoki teng boʻlishi kerak. Avvalo yalpi talab egri chizigʻi va yalpi taklif egri chizigʻining oraliq kesmada mos kelishini koʻrib chiqamiz. Narxlarning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarish hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar bilan belgilangan. Nima uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy ishlab chiqarishning muvozanatli darajasini bildirishini koʻrsatishimiz uchun narxlarning muvozanatli darajasi Re emas, balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar darajasi R1 boʻlgan vaziyatda korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1 miqdoridan oshirmaydi.
Isteʼmolchilar narxlar darajasi R1 boʻlganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi. AD>AS boʻlganligi tufayli isteʼmolchilar oʻrtasidagi raqobat darajasini Re gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha koʻtarilishi ishlab chiqarish hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va isteʼmolchilarning talabini Y2 dan Ye gacha kamaytirishga olib keladi. Va bu AD,AS toʻgʻri chiziqlari e nuqatada kesishadi. Demak, aynan Re narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir.

R AS
Pe
e
P1 AD

Y
Y1 Ye Y2

6-rasm
chizmada yalpi talab egri chizigʻi yalpi taklif egri chizigʻini Keyns kesmasida kesib oʻtadi. Bunday vaziyatda narxlar darajasi hech qanday ahamiyatga ega emas. Buni tushunish uchun avvalo milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini Ye va muvozanatli narxlar darajasini Re bilan belgilaymiz.
Bu vaziyatni grafikda ifodalash uchun bir grafikda yalpi talab va yalpi taklif egri chiziqlarining mujassamlashtirish lozim. Yalpi talab egri chizigʻi yalpi taklifning uchta kesmasida ham tutashib muvozanatga erishadi, lekin har bir kesmadagi muvozanat turlicha boʻladi.
P AD3 AS
E3


AD2
AD1
E1 E2 7-rasm
Agar yalpi talab egri chizigʻi yalpi taklif egri chizigʻining gorizontal kesmasida tutashsa, muvozanatli holatni saqlab qolgan holda, yalpi talabni ragʻbatlantirish orqali real ishlab chiqarish hajmini oʻstirish masalasini hal qilish mumkin.
P

E1 e2
AS
AD1 AD2

Y1 Y2 Y

7-rasm. Gorizontal kesmasidagi muvozanat

Oraliq kesmada tutashganda, bu holatda ham ishlab chiqarish hajmini oshirish mumkin, lekin bu oshirishda narxlarning P1 dan P2 ga oʻtishida, real ishlab chiqarish hajmi ham mos ravishda Y1 dan Y2 ga koʻtarilishi kuzatiladi.
P AS

E2

E1 AD2 Y1
AD1 Y2 Y
9-rasm. Oraliq kesmadagi muvozanat
Vertikal kesmada yalpi talabi ragʻbatlantirishga qilingan har qanday urinish narxlar darajasini (P1 dan P2ga) oʻtishida yuqori darajada oshishiga olib keladi. Bu holatda toʻliq bandlikni taʼminlamay turib yalpi talabni oshirishga umuman toʻgʻri kelmaydi, chunki mahsulotni oshirmasdan turib narxlarni oshib ketishi inflatsiyaga olib keladi.
P AS
E2
P1

AD2
E1
P2 AD1

Y1 Y Y
10-rasm. Vertikal kesmadagi muvozanat
Makroiqtisodiy muvozanatda bu uchta variantni solishtirganda shuni takidlash lozimki, bu uchta variantdan birini tanlash uchun mamlakat iqtisodiyoti yalpi taklifning qaysi holatida ekanligini aniqlab olish lozim.
Undan tashqari, “xrapovik” samarasini ham inobatga olish lozim.
Narxlarning noelastikligi samarasi, “Xrapovik” samarasi
Xrapovik samarasi bu bir mexanizmdir. U narxlarning “ortga qaytishda” noelastik boʻlishi, oʻzgarmasligi bilan izohlanadi. Gorizontal kesmada ishlab chiqarish hajmini oshirish mumkin, chunki ortiqcha yalpi talab mavjud, bunda narxlar o'zgarmaydi. Oraliq kesmada ishlab chiqarish hajmini oshirish narxlar oʻsishi bilan birga boladi. Vertikal kesmaga kelganda talab eng yuqori nuqtaga kelgan boʻladi, davlat oʻz buyurtmalari bilan ortiqcha talab hosil qila olmaydi, endi talab pasayib boradi, lekin narxlar yuqori darajaga chiqib olganda ortga qaytishi, yani pasayish juda qiyin boʻladi. Mana shu xolatda past talab va past ishlab chiqarish hajmini endi yuqori narxlarga duch keladi. Bu vaziyatni xrapovik samarasi, ya'ni narxlarni noelastikligi, ozgarmasligidir. Xrapovik deyilishiga sabab, gildirakni aylanishiga oʻxshatilishidadir.

Xulosa
Yalpi talab va yalpi taklif modelini rivojlantirish va tadbiq etishdan ko’zlangan asosiy maqsad bu milliy iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirish va takomillashtirish chora tadbiriga ko’p sharoitlar yaratishdan iborat. Yalpi talab va yalpi taklifni iqtisodiyotdagi o’rnini aniqlash uchun shunchaki atrofimizdagi savdo do’konlari va majmualariga qarash kifoya. Buning sababi agar yalpi talab va yalpi taklif bir biriga teng bo’lmagan taqdirda iqtisodiy muvozanat buzuladi. Bu esa narxlarni yo ko’tarilishiga yoki maxsulotlar isrof bo’lishi va ishlab chiqaruvchi zarar qilib bankrot xolatiga xam tushushi hech gap emas. Insonlar yig’ib jamiyatni tashkil etgandan keyin bu o’z o’rnida jamiyat ehtiyojlarini keltirib chiqaradi. Ehtiyoj bo’lsa o’z o’rnida yana bir muhim element talabga yo’l ochadi. Har qanday ehtiyojlar ham talabga yo’l ochmaydi. Ular ma’lum bir mezonlardan o’tgandan keyin bu elemntga aylanadi.

Yuqorida talab va taklif yalpi talab va yalpi taklifdan farqlarini birma bir o’rgandik. Aslida talab va taklif ustida makroiqtisodiyotda va mikroiqtisodoyotning asosiy bo’ginlari hisoblansa kerak. Sababi barcha elemntlar ularning ustiga qurilgan.
Meni bu kurs ishiga yalpi talab va yalpi taklif modelini tanlashdan maqsadim shuki, hozirda iqtisodiyot sohasida ta’lim olyabman kelajakda eng yetuk mutaxasis sifatida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ulanmoqchiman va ishlab chiqargan mahsulotimni chet davlarda raqobatbardosh qilish hozirdagi maqsadim. Hozirda tadbirkorlik qilayotganlar bizday to’liq o’qib bitirmaganligi sababli qandedir inqirozlarga duch kelib o’zbekistonni o’zidayoq sinmoqda. Bozor muvozanatiga kelish uchun talab va taflif miqdori teng bo’lmoqgi darkor. Men bu kursh ishi tayyorlash jarayonida oshiqcha talabni qondirsh mushuligini va talaf oshishi esa tadbirkorlar salmog’ida sinishga olib kelishini o’rgandim.

Foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar

1. 
   makroiqtisodiyot. Darslik- TDIU
   
2. 
   Axmedov D, Ishmuxammedov A, Jumaev Q ‘makroiqtisodiyot’
   
3. 
   N. Gregory Mankiw Macroeconomics 8^th edition
   
4. 
   http://www.lex.uz
   
5. 
   http://www.mineconomi.uz
   
6. 
   http//www.fayllar.org.uz
   

7.