Reja: Kirish Asosiy qism Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati kirish

REJA:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Asosiy qism
   
3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
   

KIRISH
Metallar orasida alyuminiy taniatda koʻp tarqalganligi boʻyicha birinchi o‘rinda, amaliy qo‘llanilishi bo‘yicha (temirdan keyin) ikkinchi o‘rinda turadi Alyuminiy D. I. Mendeleyevning uchinchi guruhida joylashgan kimyoviy element. Alyuminiyning atom raqami 13, atom massasi 26,98, erish nuqtasi 660°C, zichligi 2,7 g/sm³, polimorf o‘zgarishlarga ega emas, u a=0,4041 davriga ega bo‘lgan yuz markazli kub panjaraga ega.
Alyuminiy boshqa metallardan past zichligi, yuqori plastic va korriziyaga chidamliligi, yuqori issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi, shuningdek, aks ettirish qobiliyati bilan ajralib turadi.
Bu xossalari tufayli alyuminiy sanoatning deyarli barcha tarmoqlarida – aviatsiya, qurilish, kimyo va boshqalarda qo‘llaniladi.
Alyuminiy korroziyaga chidamli metalldir. Uning yuzasida hosil bo‘lgan Al₂O₃ oksidining zich qatlami metallga juda yaxshi yopishadi, barcha gazlar uchun past o‘tkazuvchanlikka ega va alyuminiyni atmosfera sharoitida, suvda va boshqa muhitda keying oksidlanish va korroziyadan himoya qiladi. Alyuminiy konsentrlangan nitrat kislota va ba’zi organic kislotalarga (limon, sirka va boshqalar) chidamli. Mineral kislotalar (xlorid, gidroflorik) va gidroksidi oksid qatlamini yo‘q qiladi.
Doimiy aralashmalar (Fe, Si, Ti, Mn, Cu, Zn, Cr) alyuminiy fizik-kimyoviy xususiyatlarini va plastikligini pasaytiradi. Aralashmalarning tarkibiga qarab birlamchi alyuminiy navlari ajratiladi: A999, A995, A99, A97, A95.
Temir va kremniy alyuminiyni ishlab chiqarish jarayonida asosiy muqarrar aralashmalar bo‘lib, ularning mavjudligi alyuminiyning xususiyatlariga salbiy ta’sir qiladi. Temir alyuminiyda deyarli erimaydi, shuning uchun uning eng kichik tarkibida ham FeAl₃ mo‘rt kimyoviy birikma hosil bo‘ladi. Metallda kesik sifatida xizmat qiluvchi igna shaklida kristallanish alyuminiyning plastic xususiyatlarini pasaytiradi. Temir Al va FeAlg fazalarining elektrokimyoviy potensiallarining katta farqi, bu fazalar interfeysiyada mikrogalvanik juftlarning paydo bo‘lishi va donalararo korroziyaning rivojlanishi tufayli alyuminiyning korroziyaga chidamligini pasaytiradi.
Kremniy alyuminiy bilan kimyoviy birikmalar hosil qilmaydi va alyuminiy qotishmalarida elementar shaklda mavjud. Xona haroratida alyuminiyda kremniyning eruvchanligi 0,05% dan oshmaydi. Alyuminiy tarkibidagi kremniyning ahamiyatsiz miqdori bilan Al – f Si evtektikasining qo‘shimchalari hosil bo‘ladi. Kremniy kristallari xossalari bo‘yicha kimyoviy birikmalarga o‘xshash, yuqori qattiqlik (800) va mo‘rtlikka ega. Kremniy nopokligining asosiy salbiy ta’siri texnik alyuminiyning quyish xususiyatlarining yomonlashuvida namoyon bo‘ladi. Kremniy solidus haroratini keskin pasaytiradi, kristallanish oralig‘ini oshiradi (At = t_n -- -- t₀), ya’ni u suyuqlikni kamytiradi va qotishmaning yoriqlar hosil bo‘lishiga moyilligini oshiradi.
Sanoatda alyuminiyda temir va kremniy bir vaqtning o‘zida mavjud, shuning uchun uni Al--Fe--Si tizimining uchlik qotishmasi deb hisoblash mumkin. Buholda alyuminiyda ikkita uchlamchi birikmalar hosil bo‘lishi mumkin: a (Al--Fe--Si) va J (Al--Fe--Si), ular Al da deyarli erimaydi.
Aralashmalarning tarkibiga qarab alyuminiy quyidagi navlarga bo‘linadi:
texnik, yuqori tozalik va asosiy tozalik.
1-jadvalda alyuminiyniy ayrim navlari, deformatsiyalangan alyuminiyning kimyoviy tarkibi keltirilgan. Slitka va quyma shaklida yetkazib beradigan birlamchi alyuminiy ГОСТ 11069-74 standartiga muvofiq tarqatiladi va markalanishi 2-jadvalda keltirilgan. Alyuminiyning mexanik xossalari uning holati va sofligiga bog‘liq. Aralashmalarning ko‘pligi alyuminiyning plastik deformatsiyasini, mustahkamligini va qattiqligini oshiradi (3-jadval).
1-jadval.
Deforamatsiyalangan alyuminiy

Markalanishi		Kimyoviy tarkibi %		Aralashmalarining miqdori
		Boshqa aralashmalar Har biri alohida
Alyuminiyning yuqori tozaligi
АДоч АДч	0,001 0,005		0,020 0,05
Alyuminiyning texnik tozaligi
АД000 АД00 АД0 АД1 АД		0,02 0,02 0,02 0,05 0,05		0,20 0,30 0,50 0,70 1,2

2-jadval.

Birlamchi alyuminiy

Markalanishi		Kimyoviy tarkibi, %
		Alyuminiy		Aralashmalar
Alyuminiy asosiy tozaligi
А 999		99,999		0,001
Алюминий высокой чистоты
А 995 А 99 А 95	99,995 99,99 99,95		0,005 0,010 0,05
Alyuminiy texnik tozalagi
А 85 А 8 А 7 А 5 А 0		99,85 99,8 99,7 99,5 99,0		0,15 0,20 0,30 0,50 1,00

3-jadval
Har xil toblangan alyuminiyning mexanik toza xossalari

Tozalik, %	σ0,2, MPa	σb, MPa	HB, MPa	δ, %
99,99 99,8 99,5	22 25 28	49 61 70	84 – 112 133 126 – 175	45,5 38,5 31,5

Alyuminiy texnologik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Undan har xil o‘lchamdagi har qanday yarim mahsulotlar tayyorlash mumkin. Yuqori plastisitivligi tufayli alyuminiy yarim tayyor mahsulotlari sezilarli darajada qizdirmasdan osongina deformatsiyalanishi mumkin. Payvandlash deyarli barcha usullar bilan, shu jumladan termoyadroviy payvandlash bilan amalga oshirilishi mumkin. Alyuminiy yuqori chidamliligi tufayli ishlov berish qobiliyati yomon.

Elektr sanoatida va issiqlik almashinuvchilarida qo‘llaniladi. Alyuminiy yuqori aks ettiruvchiligi nometall, yuqori quvvatli reflektorlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Alyuminiy deyarli nitrat kislota, organik kislotalar va oziq-ovqatlar bilan o‘zaro ta’sir qilmaydi. Undan oziq-ovqat mahsulotlari va uy-ro‘zg‘or buyumlarini tashish uchun idishlar tayyorlanadi. Alyuminiy varaq qadoqlash materiali sifatida keng qo‘llaniladi. Qurilish va transportda alyuminiydan foydalanish sezilarli darajada oshdi.